نگارگری دینی

«داستان عاشورا» یکی از نمونه های موفق تصویرگری دینی است. استقبال مخاطب خردسال و حتی بزرگسال از این اثر و ترجمه های گوناگون آن، خبر از نیاز جامعه به این گونه آثار و ضرورت استمرار این حرکت می دهد. طبیعی است که استمرار حرکتی ارزشمند نیز خود نیازمند تقویت نقاط قوت و جبران نقاط ضعف است.
● معرفی کتاب
این کتاب داستانی مصور (استریپ) و رنگی از واقعه عاشوراست. زمان داستان از مرگ معاویه و به خلافت رسیدن یزید آغاز می شود و با شهادت و اسارت سالار شهیدان و یاران و خاندان او پایان می پذیرد. کاغذ متن کتاب، گلاسه و جلد آن سخت است.
در مقدمه کوتاه کتاب می خوانیم: «داستان عاشورا، با این که ماجرایی غم انگیز و سوزناک است، اما همواره در طول تاریخ الهامبخش آزادگان و بزرگ اندیشان جهان بوده است. امام حسین (ع) زخم نیزه ها و تیغ شمشیرها و تیزی خنجرها را به جان خرید و مرگ یاران و فرزندان، یتیمی کودکان و اسارت بانوان خانواده خویش را بر خود هموار کرد تا چنان که پیامبر اکرم (ص) فرموده بود: «چراغ هدایت و کشتی نجات» باشد. و اینچنین است که عاشورا دیگر یک روز نیست؛ بلکه یک تاریخ است؛ یک واقعه نیست؛ بلکه یک اعتقاد و سرچشمه الهام همه حق جویان و حق پرستان در همه زمانها و مکانهاست.
کتاب حاضر روایتی مصور از داستان کربلاست که اگر چه به زبانی ساده بیان شده، اما با استناد به منابع معتبر تاریخی نگاشته شده است. این کتاب می کوشد تا حماسه جاوید کربلا را در ذهن و جان کودکان و نوجوانان به صورتی فرامو ش ناشدنی ترسیم کند.
کتاب حاضر به زبانهای آلمانی، اسپانیولی، روسی، مالایی و ترکی آذربایجانی (با دو رسم الخط کریل و لاتین) نیز ترجمه شده است و ترجمه های عربی، انگلیسی و فرانسه آن تاکنون انتشار یافته اند.
● عوامل موفقیت
موفقیت «داستان عاشورا» مرهون علاقه، تعهد، تخصص و پیگیری نویسنده، تصویرگر و ناشر آن است و هیچ یک در این کار ارزشمند، تنها مجری، سفارش دهنده یا سفارش گیرنده ای منفعل نبوده اند. نگاهی به ویژگیهای این سه تن و نقش آنها در آفرینش اثر میزان صحت این ادعا را روشن خواهد کرد:
۱‎) مؤلف و متن: حجت الاسلام محمدسعید بهمن پور را ایرانیان عادی با فیلمنامه «مریم مقدس» و مجموعه موفق تلویزیونی«مردان آنجلس» (داستان اصحاب کهف) می شناسند. اهل فن فراموش نمی کنند که چگونه به همت و پژوهش او اطلاعات کوتاه قرآنی و روایی، با اطلاعاتی مستند از منابع غیر اسلامی و پژوهشهای باستانشناسانه و دین پژوهانه در نقاط دیگر جهان در آمیخت و دستمایه فیلمنامه ای شد که هنر دیگر بهمن پور را به نمایش گذاشت. مخاطبان اهل اندیشه نیز برنامه های تلویزیونی او را که در خارج از کشور تهیه شده بود و مصاحبه هایی با فیلسوفان امروز جهان بود، به یاد دارند. او رئیس کالج اسلامی لندن و استاد علوم قرآن و حدیث در این دانشکده است. متولد ۱۳۳۵‎/ فوق لیسانس و لیسانس جامعه شناسی از دانشگاه علامه طباطبایی دارد و دانشجوی لیسانس همین رشته در مدرسه عالی اقتصاد لندن بوده است. لیسانس مکانیک را نیز از کالج کوئین مری لندن ناتمام رها کرده است. دوره عالی حوزه علمیه قم را نیز گذرانده است. مقالات و کتابهای متعددی در کارنامه نوشتاری خود دارد.
بهمن پور متن «داستان عاشورا» را بر مبنای کتاب «الارشاد فی معرفه حجج الله علی العباد» نوشته عالم مشهور شیعی در قرن چهارم و پنجم، محمد بن محمد بن نعمان ــ مشهور به شیخ مفید ــ پدید آورده است. این اثر که به «ارشاد شیخ مفید» معروف است یکی از آثار مشهور و معتبر درباره دوازده امام به حساب می آید که از جمله آن، شرح ماجرای شهادت امام حسین (ع) است.
۲) تصویرگر و تصویر: پرویز اقبالی نامی آشنا در طراحی، تصویرگری و تصویرگری دینی است. تصویرگری بیش از پنجاه کتاب و دهها شماره نشریه را در کارنامه خود دارد. متولد ۱۳۴۰ در آبادان است. دیپلم نقاشی، کارشناسی و کارشناسی ارشد گرافیک دارد. مربیگری نقاشی کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان۱۰، سال همکاری با مجلات رشد، تقدیرنامه و دیپلم افتخار پنجمین، ششمین، هفتمین و دهمین جشنواره کتاب کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان از جمله فعالیتها و دستاوردهای اوست. در سال ۲۰۰۲ نیز از سوی کتابخانه ملی مونیخ آلمان برگزیده تصویرسازی متن شد. برخی از طرحهای او در «مجموعه کاریکاتور کاسنی» به سال ۱۳۶۸ از سوی حوزه هنری به چاپ رسید. او هم اکنون معاون پژوهشی دانشکده هنر دانشگاه شاهد و دانشجوی دکترای پژوهش هنر همین دانشگاه است.
پیشنهاد من در ابتدا بسیار ساده بود و آن این بود: تهیه کتابی درباره واقعه عاشورا به صورت تصویری و دنباله دار که در اصطلاح به آن استریپ (strip) می گفتند. این پیشنهاد کار ساده ای نبود؛ کاری بود که می دانستم در عمل با سختی های زیاد روبه رو خواهد شد. اما تکیه گاه ما خدا بود و ما امیدوار بودیم که بتوانیم مقدمات این کار را فراهم کنیم. برای شروع، داشتن یک متن خوب که راهگشای این کار باشد بسیار مهم بود و من می دانستم نویسنده این متن، باید کسی باشد که بتواند «تصویری» بنویسد و «تصویری» روایت کند. در حقیقت کار نویسنده در اینجا به کار فیلمنامه نویس پهلو می زد و کار من بی شباهت به کار طراحان فیلمنامه (storyboard) نبود. به همین خاطر کشف نویسنده این کار، برای من در حد انجام یک معجزه، مهم بود. تا این که به طور باورنکردنی، بعد از گذشت چند هفته این معجزه اتفاق افتاد و نویسنده این کار پیدا شد. آقای سعید بهمن پور همان کسی بود که ما منتظر او بودیم. او قبلاً توانایی های خود را در فیلمنامه مردان آنجلس و مریم مقدس نشان داده بود؛ به همین خاطر می توانست در نوشتن متن داستان عاشورا به صورت تصویری و دنباله دار ما را یاری کند. او قبل از این کار، برای نوشتن فیلمنامه ای درباره عاشورا، مطالعات خوب و جامعی را پشت سر گذاشته بود. به همین خاطر در فاصله زمانی حدود یک ماه توانست متن مقدماتی این کار را فراهم کند.
وقتی که من متن را خواندم دیدم که با توجه به ساختار خاص این گونه داستانها باید تغییراتی در آن انجام شود که البته با دو بار رفت و برگشت متن، نواقص نیز برطرف شد. حال من به عنوان طراح و تصویرگر، در مقابل متنی آماده قرار داشتم که می بایست به تصویر کشیده می شد. در برخوردهای اولیه با این متن متوجه چند مسئله خاص شدم. این مسائل از یک طرف بیشتر متوجه شیوه تصویرسازی و نحوه نگاه ما به داستان بود و از طرف دیگر به نحوه نشان دادن شخصیت های داستان در تصویر بر می گشت.
با یک نگاه کلی به متن متوجه شدم که «واقع گرایی» به طور کلی نیاز اصلی این متن است ولی در عین حال این بیان واقع گرا در تصویر و در نوع زاویه دید بیننده به آن، باعث از بین رفتن مضمون حماسی داستان می شد. به همین دلیل و برای حل این مشکل به نحوه نگاه نگارگران ایرانی رجوع کردم و با توجه به نگاه خاص و خیالپردازانه آنها در زاویه دید، سعی کردم با ترکیب در زاویه دید (روبه رو و بالا) بیانی گویا و حماسی به تصاویر دهم. در این نوع نگاه، برای بیان راحت داستان باید با توجه به سطح دو بُعدی کاغذ، کادرها را به گونه ای خاص در کنار هم چید تا روایت تصویری به بهترین نحو ممکن انجام شود و این امر با توجه به نوع طراحی خاص و واقعگرای بنده که بی تأثیر از نگارگری ایرانی نبود می توانست به هویتایرانی ـ اسلامی آثار کمک کند. بدین ترتیب نوع ساختار طراحی و ترکیب بندی کار مشخص شد.
اما مشکل مهم دیگر، در ارتباط با شخصیت های داستان بود که به طور عمده به دو گروه مقدس و غیر مقدس تقسیم می شدند. بر اساس این تقسیم بندی، ما مشکل خاصی با شخصیت های غیرمقدس نداشتیم ولی بیشترین بحث ما در مقابل کسانی بود که نسبت به نشان دادن چهره امام حسین (ع) و دیگر امامزادگان (س) از خود واکنش نشان می دادند. باید توجه داشت که جایگاه این بحث در تاریخ هنر و مخصوصاً تاریخ نقاشی ما از اهمیت خاصی برخوردار است و هنر نگارگری ما در این ارتباط، شاهد آثاری متنوع است. آثاری با پوشش و یا بی پوشش در شمایل نگاری و نگارگری ما بسیار مرسوم بوده و هست ولی اصل بحث به این قاعده خاص بر می گردد که اگر نشان دادن چهره پیامبر (ص) و ائمه اطهار (ع) باعث قداستهای منفی از نوع مسیحی آن نشود و یا باعث توهین و تحقیر آن بزرگواران نورانی نشود، این عمل نه تنها مکروه و ناپسند نیست بلکه باعث عزت و عظمت آن عزیزان روحانی است.
نکته خاص دیگر در این کار، نحوه اجرای این اثر است، که به طور کلی در سه مرحله انجام شد:
در مرحله اول، تمام تلاش ما متوجه طراحی و ترکیب بندی خطی داستان بود. ما در این مرحله سعی کردیم روایت داستان را به صورت تصویری و دنباله دار و در کادرهای مختلف انجام دهیم. در اینجا ما در پی ایجاد دو نوع ترکیب بندی خطی بودیم؛ یک نوع آن شامل ترکیب بندی کلی کادرها در صفحه بود و نوع دیگر آن عبارت بود از ترکیب بندی فضاها و فرم ها در هر کادر.
در مرحله بعد، هدف فقط قلم گیری و ایجاد تضاد سیاه و سفید در زمینه ها و فرم ها بود. به همین خاطر با استفاده از راپیدوگراف و روان نویس های ضدآب زمینه ای زیبا برای پلان بندی و بروز فرم ها در هر کادر فراهم کردیم و در مرحله آخر با استفاده از رنگ های اکولین (جوهر رنگ) و گواش به رنگ آمیزی فضاها و فرم ها پرداختیم.
۳) ناشر و دقت های تولید: جانباز علی جاسبی نیا متولد ۱۳۴۶ تهران، دارای لیسانس حسابداری است. افزون بر آشنایی بسیار با رایانه و نرم افزارهای گوناگون آن، مطالعاتی بسیار در زبان عربی، علوم قرآن، نشریات قرآنی و دیگر دانشهای دینی دارد. نشر دانش آموز را از ۱۳۶۷ تأسیس کرده و موفق به چاپ حدود ۱۰۰ عنوان کتاب شده است که اغلب آنها برای کودک و نوجوان اند. مجموعه قصه های برگرفته از متون ادب پارسی، قصه های پریان و کتابهای آموزشی قبل از دبستان از جمله آنها هستند. در سال ۱۳۷۷ پیشنهاد نگارش متن «داستان عاشورا» را به محمدسعید بهمن پور داده است. متن را در همان سال به پرویز اقبالی پیشنهاد کرده است و جلسات متعددی در همین باره با یکدیگر داشته اند. کار اجرای تصویرگری به طور جدی از سال ۱۳۸۲ آغاز شده و تا سال ۱۳۸۵ به طول انجامیده است. در همین مدت ناشر در پی یافتن مترجمانی توانا و بومی برای ترجمه متن کتاب به زبانهای دیگر بوده است. متن را نیز به ویراستارانی متعدد سپرده تا به لحاظ ادبی و به ویژه اعراب گذاری اسامی خاص آن را بازبینی کنند. از این رو یکی از ویژگیهای مثبت کتاب حاضر این است که اسامی خاص اشخاص و مکانها ـ جز چند مورد که بسیار مشهورند و اسامی آنها بدون اعراب هم درست تلفظ می شود ـ برای نخستین بار که در کتاب مطرح می شوند، اعراب گذاری شده اند و مخاطب، آنها را درست خواهد خواند؛ کاری که در بسیاری از نگارشهای تاریخی دینی دیده نمی شوند. همچنین رجزها ـ که به شعر بوده اند ـ به صورت شعری هموزن یا با وزنی نزدیک به اصل رجز در آمده اند.
در سال ۱۳۸۶ با سرمایه «ستاد عاشوراییان فجرآفرین» صفحات این کتاب به صورت ۷۰۰۰ دوره پوستر به رایگان در مدارس کشور توزیع شد.

منبع : روزنامه ایران