دوشنبه, ۲۱ آبان, ۱۴۰۳ / 11 November, 2024
مجله ویستا

علم‌شناسی پوپر


علم‌شناسی پوپر
▪ پوپر در منطق اکتشافات علمی خود اذعان دارد که گزاره‌های مبنایی توسط تجارب بلافصل ما توجیه‌پذیر نیستند، اگر گزاره‌های مشاهدتی توسط تجارب ادراکی انفسی ما توجیه‌پذیر نیستند، چگونه و بر چه مبنایی می‌توانیم و یا باید آنها را انتخاب کنیم؟
ـ پوپر در اینجا میان پاسخ خود و پاسخ قراردادگرایان، تمایزی قائل می‌شود که در خور توجه است: پاسخ پوپر بدین سوال شبیه پاسخی است که قراردادگرایان می‌دهند. یعنی پوپر می‌پذیرد که ما در اینجا چاره‌ای جز قرارداد کردن نداریم، همان‌طور که قراردادگرایان قائل‌اند، لیکن این قرارداد یا تصمیم، بلافاصله پذیرش گزاره‌های کلی (همان نظریه‌ها) را تعیین نمی‌کند،‌بلکه بر عکس، پذیرش گزاره‌های جزیی - یعنی گزاره‌های مبنایی- را تعیین می‌کند. ملاحظه می‌شود که هوشمندانه، متفطن دخول گونه‌ای از قراردادگرایی در روش معرفت‌شناسی خود است و می‌پذیرد که ما را گریزی از قرارداد کردن نیست، الا اینکه این امر بر سرگزاره‌های مبنایی صورت می‌گیرد نه بر سر نظریه‌ها، بدین گونه که قرارداد گرایان متعارف قائل‌اند.
بسیار خوب، با توجه به اینکه این عمل قرارداد کردن در خلا صورت نمی‌گیرد، ما با توجه به چه چیزها، امور، آمال ، امیال و یا حاجاتی دست به مواضعت می‌زنیم. به این ترتیب، لازم می‌شود که از تعلقات و تمنیات مقوم تصمیم خود پرسش کنیم.
پوپر خود کاملا بدین امر وقوف دارد زیرا تصریح می‌کند که این انتخاب تا حدودی توسط ملاحظات نفع‌انگارانه تعیین می‌شود.
▪ مراد پوپر از “ملاحظات نفع‌انگارانه “ چیست؟
ـ متاسفانه پوپر در هیچ جای منطق اکتشافات علمی و نیز سایر آثارش،‌ روشن نمی‌کند که مرادش از “ملاحظات نفع‌انگارانه” چیست. ظن قوی بنده این است که علت تفصیل ندادن ملاحظات نفع‌انگارانه توسط پوپر این است که در اینجا تحدید حدود وثغور ممکن ومیسر نیست. یعنی نمی‌توان این قبیل ملاحظات را یک بار و برای همیشه، برای تمام موارد تصمیم‌گیری گزاره‌های مبنایی تعیین کرد. اما چرا نمی‌توان؟ زیرا اولا این قبیل ملاحظات، به یک معنا غیر قابل احصاء هستند و ثانیا هیچ معیار و میزانی نداریم و نمی‌توانیم داشته باشیم که به ما بگوید کدام ملاحظات مجازند و کدام نامجاز و ناصواب. به عبارتی دیگر، هر مجموعه منحصر به فردی از تعلقات و تمنیات انسان یا جمعی از انسان‌ها،‌می‌تواند به تصمیم و انتخاب خاصی منجر گردد و ملاحظات نفع‌انگارانه،‌که روشن است تابعی از تعلقات و تمنیات ما هستند می‌توانند به تبع کثرت واحصاناپذیری تعلقات و تمنیات ما،‌کثیر و نامحدود باشند. لب‌لباب سخن این که آنچه ملاحظات نفع‌انگارانه را تقویم و تقدیر می‌کند، تعلقات وتمنیات ماست واز آن جهت که تعلقات و تمنیات را نمی‌توان احصا کرد آن ملاحظات را هم نمی‌توان تعیین و تحدید کرد. اما سخن پوپر، حاوی قیدی است که آن را قابل بحث و نقل می‌کند. پوپر انتخاب گزاره مشاهدتی مبنایی را “تاحدودی” تابع ملاحظات نفع‌انگارانه می‌کند و این یعنی، نوع دیگری از ملاحظات (غیر از نفع انگارانه) وجود دارد که با ملحق شدن به ملاحظات نفع‌انگارانه تصمیم ما را به طور کامل تعین می‌بخشد. مجددا باید اظهار کنم که پوپر هیچ گاه در منطق اکتشافات علمی و نه در هیچ یک از آثار دیگر خود، به تشریح و تفصیل ملاحظات غیرنفع انگارانه نمی‌پردازد. وی پس از اشاره به اینکه قراردادگرایان انتخاب گزاره‌های کلی را مطابق با اصل سادگی خودشان انجام می‌دهند، متذکر می‌شود که تلقی او از سادگی تفاوت زیادی با تلقی قراردادگرایان از سادگی دارد اما در هر حال هیچ‌گاه مشخص نمی‌کند که سادگی بخشی از همان ملاحظات نفع‌انگارانه است، یا بخشی از ملاحظات غیرنفع انگارانه.
این مایه خشنودی است که پوپر متوجه شده است تلقی وی از سادگی، تفاوت زیادی با تلقی قراردادگرایان دارد.
با این تفطن پوپر، می‌توان وی را قدمی جلوتر برده ،‌متذکر شد که معیاری از قبیل سادگی، که تابعی است از تعلقات و تمنیات، به محض انتخاب شدن ،‌ابدا تضمین نمی‌کند که هم تصور و تلقی یکسانی از آن وجودداشته باشد هم اطلاق آن یکسان صورت می‌گیرد و این یعنی، نه تنها تلقی‌ یا تصور از هر میزانی از قبیل ثمربخشی، دقت ،‌زیبایی، تبیین پذیری، کفایت تجربی و غیره، الزاما یکسان نمی‌شود، بلکه حتی اطلاق و به کارگیری آن میزان،‌هم می‌تواند توسط افراد مختلف و به نحو متفاوت صورت گیرد و هم می‌تواند توسط یک فرد،‌در زمان‌ها و شرایط مختلف متفاوت شود. پوپر درباره سرنوشت نظریه‌ها چنین تصریح می‌کند:”به نظر من، آنچه نهایتا سرنوشت یک نظریه را رقم می‌زند نتیجه یک آزمون است”، یعنی توافقی درباره گزاره‌های مبنایی. ملاحظه می‌شود که سرنوشت نظریه‌ها منوط به نتیجه آزمون‌هاست ونتیجه آزمون‌ها هم موکول به “توافقی” است که عالمان درباره گزاره‌های مبنایی ایفای نقش می‌کند - به بیان مبهم و ملفوف پوپر- عبارت است از “ملاحظات نفع‌انگارانه” و همان‌طور که به تحلیل نشان دادیم، پاره‌ای ملاحظات غیرنفع‌انگارانه . طبیعی است که پوپر از این وضعیت بسیار ناخشنود باشد، زیرا با این نوید و امید نظریه‌ روش‌شناختی‌اش را آغاز کرده بود که ابطال نظریه‌های علمی نهایتا به مدد دو شاه بال قدرتمند و خطا‌ناپذیر منطق و تجربه انجام پذیرد و معرفت علمی، در نتیجه چنین فرآیند روش‌شناختی متقن و خلل‌ناپذیری ، باطرد و رفض نظریه‌های کاذب پیشرفت کند. اما در تعقیب لوازم و لواحق نظریه روش معرفت‌شناختی خود به جایی منتهی می‌شود که با قراردادگرایان متعارف و مورد طعن خود، فقط در مقام و موقف قرارداد کردن تفاوت دارد: قراردادگرایان در سطح گزاره‌های کلی دست به قرارداد می‌زنند و وی در سطح گزاره‌های جزیی. اما برای اینکه این تفاوت را پر اهمیت نشان دهد و ضمنا به نحوی نقش جامعه علمی وتصمیم اجماعی عالمان را خفیف و بلکه محو کند، بار دیگر به چگونگی انتخاب وعوامل موثر در پذیرش گزاره‌های مبنایی می‌پردازد: “من ، به همراه قراردادگرایان،بر این باورم که انتخاب هر نظریه‌ای امری علمی است لیکن این انتخاب برای من به تعیین کننده‌ای توسط کاربرد نظریه‌ و پذیرش گزاره‌های مبنایی در ارتباط با این کاربرد تعیین می‌شود. در حالی که برای قرارداد‌گرایان ‌انگیزه‌های زیبا‌شناختی تعیین کننده هستند.” اینکه برای قراردادگرایان انگیزه‌های زیباشناختی تعیین کننده باشند ، چندان روشن نیست و متاسفانه پوپر نه اسناد خود را مستشهد کرده و نه در آنجا،‌به نیابت از طرف قراردادگرایان، توضیح می‌دهد که مراد از انگیزه‌های زیباشناختی چیست. اما اگر سادگی را - که بیشتر پوپر به قراردادگرایان نسبت داده بود - از جمله این قبیل انگیزه‌ها برانیم،‌در این صورت پوپر خود به چنین عقیده‌ای پایبند است، اگر چه تلقی وی - بنا به ادعای خود پوپر - متفاوت از تلقی قراردادگرایان باشد.
منبع : روزنامه رسالت