مستشارالدوله تبریزی

یوسف خان تبریزی ملقب به مستشارالدوله پس از تحصیلات علوم مذهبی در مدارس سنتی به استخدام سفارت انگلیس درآمد، ولی پس از مدت كوتاهی به واسطه حس وطن پرستی و اعتراض به سیاست های انگلیس از كار خود استعفا داد و با حكم ناصرالدین شاه به عنوان قنسول ایران در هشتخان روسیه و سپس تفلیس به عنوان یكی از مراكز علمی و روشنفكری قفقاز منصوب گردید. مستشارالدوله بی شك یكی از اندیشمندان تئوریك دوره مشروطیت است كه به سنت های مذهبی و شعائر مذهبی و اعتلای فرهنگ و پیشرفت ایران توجه ویژه داشت. مستشارالدوله با درك تمدن غرب و مقایسه آن با جامعه استبدادزده ایرانی، توسعه نیافتگی ایران را در عدم بسط عدالت می دانست. وی همه آنچه را كه از مدنیت غربی درك كرده بود بر فواید و محاسن عدالت اجتماعی مترتب می دانست كه كمتر در جوامع شرقی به ویژه ایران قابل مشاهده بود چرا كه بی عدالتی و حاكمیت فرمانروایان ایرانی دو روی یك سكه بودند كه می توانستند عدالت اجتماعی را نادیده بگیرند. اقامت وی در پاریس و سفرهای وی به لندن، موجب آشنایی با میرزا ملكم خان و سپس آخوندزاده شده و مثلث تاثیرگذاری را ایجاد كرد كه البته اعتقادات غیرمذهبی این دو با مستشارالدوله تبریزی وجه تمایز آنها بود. وی در طول انقلاب مشروطیت، با نطق های آتشین و مواضع قاطع به عنوان یكی از رهبران فكری و اجرایی همواره در میان مشروطه طلبان از احترام خاصی برخوردار بود. به طوری كه بعد از اعلام فرمان مشروطه به عنوان نماینده مردم تبریز وارد مجلس شد. وی همچنین از تدوین كنندگان اصلی قانون مشروطه در كنار سایر دولتمردان انقلابی بود. وی قرائت خاص خود را از قانون داشت و علاوه بر تاكید بر آموزه های مدنی به پدیده های عرفی و قوانین مذهبی نیز توجه داشت. مستشارالدوله در جریان استبداد صغیر ضربه سختی از مستبدین خورد و به همراه آیت الله طباطبایی و بهبهانی جزء دستگیرشدگان در واقعه به توپ بستن مجلس بود. وی در كتاب «یك كلمه» یا همان مانیفست فكری وی به تشریح افكار خود پرداخت كه البته گروهی سبك كاری وی را برای ترویج مشروطه بسیار عوامانه می دانند. از نگاه منتقدین، وی تلاش داشت به خاطر ملاحظات سیاسی و عرفی بین اسلام و مدنیت غربی پیوند برقرار كند و البته ارتباط وی با آخوندزاده را موید این نظر می دانند. گروهی دیگر مدعی اند دیدگاه وی در مسائل داخلی با متحجرین استبدادزده و غیرمذهبی ها متفاوت است. او شیفتگی خاصی نسبت به ملت و دولت فرانسه پیدا كرده و الگوی توسعه این كشور را بهترین روش برای توسعه ایران و آنها را نسبت به سایر كشورهای غربی به لحاظ استعماری نیكوتر می دانست. وی دارای دیدگاه ویژه ای در زمینه آزادی و حاكمیت مردم بود كه البته قابل مقایسه با طالبوف، آخوندزاده و ملكم خان نبود.
محمود فاضلی

منبع : ایران یکصد سال پس از مشروطیت