وقتی بحران کلید می خورد

براساس آخرین پژوهش به عمل آمده در کشور، بیش از ۸۵ درصد مردم پس از فقر و بیکاری، اعتیاد و مواد مخدر را به عنوان سومین مشکل و آسیب اجتماعی کشور مطرح کرده اند. اعتیاد به مواد مخدر را می توان یکی از معضلات بهداشتی، روانی و اجتماعی جهان امروز به حساب آورد. اعتیاد به داروهای مجاز و غیرمجاز در چند دهه گذشته بسیار فراگیر شده و حاکی از بروز یک مشکل جدی در سلامت جسمی، روانی و اجتماعی است.
به طور کلی امروزه جهان با سه روش در حال مبارزه با امر مواد مخدر است؛
۱) مبارزه با عرضه مواد مخدر
۲) فعالیت های پیشگیرانه در راستای کاهش تقاضا ۳- درمان معتادان.
اگرچه مبارزه با تولید و عرضه مواد مخدر بسیار ضروری است اما به تنهایی راه حل مناسب و اثربخشی نیست زیرا تا زمانی که تقاضا برای مواد وجود داشته باشد عرضه را نمی توان خیلی پایین آورد. بنابراین مقابله با عرضه در کنار درمان معتادان به مواد مخدر و مهم تر از آن اجرای سیاست های پیشگیرانه برای کاهش تقاضا سه ضلع مثلث مبارزه با مواد مخدر را تشکیل می دهند.
● پیشگیری
پیشگیری در لغت به معنای جلوگیری از وقوع یک اتفاق است. از منظر بهداشتی، پیشگیری عبارت است از مداخله یی مثبت و اندیشمندانه برای مقابله با شرایط مضر، قبل از اینکه منجر به اختلال یا ناتوانی شود. به عبارت دیگر پیشگیری از اعتیاد عبارت است از به کارگیری اقداماتی که احتمال ابتلای افراد به اعتیاد را کاهش دهد و همین طور افزایش عواملی که افراد را از سوءمصرف مواد مخدر محافظت کند.
اکثر ما این جمله را که «پیشگیری مقدم بر درمان است» بارها از زبان کارشناسان مختلف شنیده ایم. جدا از مسائل و مشکلات روحی روانی که برای یک فرد معتاد و خانواده وی به وجود می آید، خسارت های بسیاری نیز به صورت مستقیم و غیرمستقیم بر جامعه تحمیل می شود از آنجا که حتی یک بار تجربه سوءمصرف مواد مخدر ممکن است در آینده به اعتیاد منجر شود، بنابراین ضرورت توجه ویژه به امر پیشگیری در نوجوانان را دو چندان می کند. بنابر این تحقیق دوره نوجوانی به عنوان فصل مهمی از زندگی مورد بررسی قرار گرفته است. اهمیت این موضوع زمانی بیشتر می شود که بدانیم معمولاً افراد از این دوره به اعمال بزهکاری، خاصه استعمال مواد مخدر دست می زنند. همچنان که الکایند معتقد است؛«نوجوان به علت داشتن پنداره های افسانه یی درباره توانمندی های خود به دام اعتیاد گرفتار می شود.»
● نوجوانی
شروع نوجوانی با بلوغ همراه است. نوجوانی یک دوره انتقال از کودکی به بزرگسالی است که با تغییرات عمده جسمانی، شناختی اخلاقی و اجتماعی همراه است و غالباً از ۱۲-۱۱ سالگی شروع و در بسیاری از جوامع صنعتی حدود ۲۰-۱۸ سالگی خاتمه می یابد. از نظر جسمانی در این دوره قد به سرعت افزایش می یابد به طوری که این دوره را دوره لباس های کوتاه نامیده اند. از نظر شناختی نوجوانی زمان بروز تفکر انتزاعی و دوره دستیابی به هویت شخصی، جنسی، اجتماعی و حرفه یی است. نظریه پردازانی چون استانلی هال، زیگموند فروید و آنا فروید دوران نوجوانی را به عنوان مرحله یی از توفان و فشار تلقی می کنند که به دلیل تغییرات مهم و اساسی در برابر اختلالات رفتاری و ذهنی آسیب پذیری بیشتری دارند.
از آنجایی که حساس ترین دوران زندگی از نظر ابتلا به سوءمصرف مواد مخدر در دوره بلوغ و نوجوانی است، لذا توجه ویژه به این دوره و طراحی برنامه های پیشگیرانه مناسب برای این گروه سنی کاملاً حیاتی به نظر می رسد. برای برنامه ریزی و ایجاد راهکارهای موثر در پیشگیری از اعتیاد، علاوه بر شناخت علل و عوامل موثر در شروع مصرف و تدوین راه های مقابله با آنها بایستی با شناخت نیازها و به کارگیری استراتژی مناسب در جهت تقویت توانایی ها و پتانسیل های اجتماعی گام برداشت. برای این منظور لازم است استراتژی خود را روی دو محور تضعیف عوامل خطرساز و تهدیدکننده و تقویت عوامل بازدارنده یا محافظت کننده متمرکز کرد و آنها را روی سه کانون خانواده، مدرسه و جامعه(محله) هدف گذاری کرد.
▪ عوامل بازدارنده یا محافظت کننده عبارتند از؛
الف) عوامل فردی، شامل صفات مثبت شخصی
ب) باورها و ارزش ها،
ج) موقعیت های شغلی و تحصیلی،
د) عوامل محیطی- اجتماعی شامل سالم سازی محیط خانواده، حمایت اطرافیان، عدم در دسترس بودن مواد مخدر، گسترش و اشاعه خدمات مشاوره یی و مددکاری و...
▪ عوامل خطرساز یا تهدیدکننده نیز عبارتند از؛
الف) عوامل فردی،
ب) نگرش مثبت به مواد مخدر،
ج) موقعیت های مخاطره آمیز،
د) عامل بین فردی و محیطی، هـ- عامل اجتماعی.
● جامعه یا محله
اجرای هر برنامه پیشگیری به شناخت دقیق منطقه، بررسی کامل وضعیت بهداشتی و روان شناختی و بررسی های همه جانبه بستگی دارد تا با این وسیله عوامل موثر بر مصرف مواد آشکار شوند. به عنوان مثال باید شایع ترین نوع ماده مصرفی و گروه سنی افراد در معرض خطر، موقعیت ها و محل های مصرف، باورهای نادرست و عوامل مخاطره آمیز، امکانات و منابع موجود هر جامعه را شناخت و براساس آن مدل فعالیت های پیشگیرانه را تعیین کرد. به عبارتی تجویز یک نسخه برای تمامی محله ها و شهرها کار موثری نمی تواند باشد. بنابراین مسوولان و دست اندرکاران امر باید بدانند با چه طیفی یا چه مصرفی روبه رو هستند و از آنجایی که عوامل متعددی در ایجاد اعتیاد موثرند طرح پیشگیری باید همه جانبه بوده و همه جوانب آن را در برگیرد.
ایجاد مراکز فرهنگی- هنری غنی، در دسترس قرار دادن وسایل و محیط های ورزشی، توسعه تفریحگاه های محلی و فضاهای زیستی کافی همچنین کتابخانه های محلی از مواردی است که نوجوانان و جوانان به آن احتیاج داشته و می تواند نقش عمده یی در جلوگیری از بیکاری و افسردگی و درنهایت آشنایی آنان با مواد مخدر داشته باشد.
● مدرسه
آگاهی دادن به دانش آموزان در مورد مواد اعتیادآور از طریق کتب درسی و کمک درسی در قالب یک برنامه ریزی مدون از جمله وظایف آموزش و پرورش است که اجرای درست آن اهمیت بسزایی در پیشگیری دارد.
ساختار مدرسه در برنامه های وسیع پیشگیری سهم بسزایی دارد. همراهی مدرسه در برنامه های جامع اجتماعی موجب می شود پیام ها، ارزش ها و نگرش های واحدی به نوجوانان منتقل شود.
در دوره ابتدایی از نظر مشکلات غیراخلاقی ناشی از سن، با معضلات حاد روبه رو نیستیم ولی در دوره راهنمایی توفان خودبزرگ بینی، تحریک حس کنجکاوی، بیداری غریزه جنسی، داشتن آرزوهای دست نیافتنی و غیرقابل دسترس، خیالبافی، رویاپردازی و... آغاز و پیوسته شدیدتر می شود تا اینکه در دوره دبیرستان به اوج خود می رسد که دورانی حساس است و برخورد مناسب با این گروه سنی باید از طرف اولیا و مربیان به صورت حساب شده، محتاطانه و طبق اصول روان شناسی باشد. به طور کلی اهم اقداماتی که مدرسه می تواند برای پیشگیری از سوءمصرف مواد مخدر توسط دانش آموزان انجام دهد که برگزاری جلساتی برای آگاه کردن والدین از خطر اعتیاد به مواد مخدر و چگونگی برخورد با نوجوانان از طریق جزوه های آموزشی و ترغیب آنان جهت ایفای نقش های فعال تر می تواند یکی از این روش ها باشد.
آگاه سازی و آموزش معلمان در برخورد با دانش آموزانی که گرایش به مواد مخدر پیدا کرده اند و گسترش تربیت بدنی و هنر، مراقبت بر افراد آلوده ساکن در حاشیه مدرسه، حمایت از خلاقیت ها و نجات دانش آموزان آلوده به اعتیاد و حمایت از دانش آموزان فقیر، افسرده و منزوی از جمله مواردی است که باید به آنها توجه کرد.
همچنین حمایت از دانش آموزانی که اولیای آنان به جرم قاچاق مواد مخدر یا اعتیاد در زندان ها به سر می برند نیز حائز اهمیت است.
● خانواده
والدین در قبال فرزندان خود وظایف سنگینی دارند. آنان نباید بین فرزندان خود تبعیض قائل شوند. اصولاً تبعیض در برخورد و رفتار با فرزندان همچون اظهار محبت کردن به یک فرزند و بی اعتنایی به فرزند دیگر و نیز عدم برقراری رابطه دوستانه با همه فرزندان منشاء بسیاری از سرخوردگی ها و لغزش های نوجوانان و جوانان است، که باعث خلاء عاطفی و احیاناً در آینده باعث اعتیاد خواهد شد.
فرزندان بیش از همه از والدین خود تاثیر می پذیرند. الگوهای والدین بسیار قدرتمندتر از تاثیر افراد هم سال است. طی سال های اولیه دوران نوجوانی پیش از آنکه گروه های همسالان وارد صحنه زندگی نوجوان شوند، والدین در شکل گیری اعتقادات بنیادین اخلاقی و شخصیت فردی فرزندان شان نقش عمده یی را ایفا می کنند. حتی تاثیر بد دوستان ناباب نیز قادر نیست شخصیتی را که در خانه و خانواده شکل گرفته است، تغییر دهد.
آگاه سازی والدین یکی از مهمترین بخش های موثر در هر برنامه پیشگیری از اعتیاد است. برخلاف نوجوانان که معمولاً شیوع مصرف را بیش از حد واقعی آن فرض می کنند مطالعات مختلف نشان داده است که همواره والدین میزان شیوع سوءمصرف مواد مخدر را کمتر از میزان واقعی آن تخمین می زنند و در نتیجه خطر آن را نیز احساس نمی کنند و اغلب باور ندارند که این مشکل برای فرزندان آنها نیز ممکن است پیش بیاید. لذا ابتدا والدین باید از خطر اعتیاد آگاه شوند و در مورد پیشگیری از آن احساس مسوولیت کنند.
این آگاه سازی باید به طور مکرر از راه های مختلف مانند خواندن کتاب، جزوه، روزنامه، شرکت در جلسات مشاوره، سمینار و پیوستن به تشکیلات والدین انجام شود. آگاه سازی والدین شامل ابعاد مختلفی است که به آنها اشاره می شود؛
- آموزش اطلاعات لازم در مورد مواد و آثار سوءمصرف آن
- افزایش مهارت لازم برای ساختن پیوندهای قوی خانوادگی
- برقراری ارتباط صمیمانه با فرزندان
- بالا بردن اعتماد به نفس فرزندان
- ایجاد سیستم ارزشی قوی
- وضع مقررات واضح در خانواده
- آموزش الگوی خوب بودن
- تشویق فرزندان به فعالیت های سالم و خلاق
- ترغیب به شرکت در تشکیلات والدین
- عدم انکار این تهدید اجتماعی
- به کارگیری شیوه های پیشگیری لازم و آماده سازی فرزندان در زمینه برخورداری از زندگی مناسب و مستقل و عاری از وابستگی به مواد مخدر
- ارائه شیوه های پذیرش و برخورد با مشکلات احساسی و عاطفی و جلوگیری از تاثیر سوء آنها در زندگی فرزندان
- خودداری از رفتارهای تبعیض آمیز، عملکرد عادلانه و ایجاد رابطه صمیمانه با فرزندان و القای یک هدف عالی به آنان.
والدین پس از آگاهی و درک این نکته که تا چه میزان می توانند مانع از گرایش فرزندان شان به مواد مخدر شوند لازم است اصولی را همواره مدنظر قرار داده و آن را اعمال کنند که این اصول عبارتند از؛
۱) آشنا ساختن فرزندان با اصول تربیتی و موازین شرعی
۲) حفظ کرامت فرزندان و احترام به آنها تا صاحب عزت نفس و وجاهت معنوی شوند.
۳) پاسخگویی به نیازهای روانی فرزندان
۴) ایجاد ارتباط کلامی با فرزندان و گسترش فضای همدلی، تا به دل های هم راه یابند و اگر جوان در معرض آسیب قرار گرفت راهی برای ارتباط وجود داشته باشد.
۵ ) نظارت بر انتخاب دوستان و معاشرت فرزندان
۶) برنامه ریزی برای احیای اوقات فراغت فرزندان
۷) پرورش قوه خلاقیت فرزندان
۸) آموزش مهارت های اجتماعی. مطالعات مختلف نشان داده اند که آموزش مهارت های اجتماعی میزان سوءمصرف مواد مخدر و رفتارهای وابسته به آن مانند پرخاشگری، انزوا، فرار از مدرسه یا خانه و سرقت را کاهش می دهد. برخی از مهارت های اجتماعی که کسب آن در پیشگیری از اعتیاد اهمیت دارند، عبارتند از مهارت های ارتباطی، توانایی اظهارنظر و توانایی گفتن «نه».
۹) ارتباط و دوستی با هم سالانی که مبتلا به سوءمصرف مواد مخدر هستند، یک عامل مستعد کننده قوی برای ابتلای نوجوان به اعتیاد است. تحقیقات نشان داده که در بیش از ۶۰ درصد موارد، اولین مصرف با تعارف دوستان و هم سالان صورت می گیرد. در شروع مصرف، سیگار و حشیش بسیار موثرند، برای خنثی کردن تاثیر نگرش ها و فشارهای دوستان از آموزش مقاومت در مقابل فشار دوستان باید استفاده شود.
همانند سایر مشکلات اجتماعی اعتیاد نیز معلول عوامل مختلف شخصیتی، خانوادگی، اجتماعی، محیطی و ژنتیک است. درخصوص عوامل خانوادگی از قبیل روش تربیتی والدین، کیفیت ارتباط بین والدین و فرزندان، نظارت والدین، قوت و گستردگی شبکه خانواده در توسعه مصرف مواد مخدر مطالعات زیادی صورت گرفته است. از هم پاشیدگی خانواده، ارتباط ضعیف خانوادگی، سوءمصرف مواد مخدر و جرم توسط والدین فرزندان، ناهماهنگی در اجرای مقررات و معیارها و نظارت نامناسب عوامل خطرآفرینند که باید از آنها جلوگیری شود.
نتایج بسیاری از مطالعات طولی درخصوص نوجوانان و جوانان تایید می کند که کشیدن سیگار و نوشیدن نوشابه های الکلی در سنین نوجوانی با مصرف مواد مخدر ارتباط مستقیم دارد. بنابراین در طرح پیشگیری از اعتیاد به مواد مخدر باید الکل و سیگار هم منظور شود.
معمولاً شروع مصرف مواد مخدر برای اغلب مصرف کنندگان به سال های مدرسه بازمی گردد، به همین دلیل پیشنهاد می شود با توجه به اهمیت موضوع، مسوولان با طراحی برنامه هایی با هدف پیشگیری از مصرف مواد مخدر در همه سطوح آموزشی بیش از پیش همت گمارند.

علی صمیمی
منابع؛
- پیکهارت، کارل (۱۳۸۱)، کلیدهای پیشگیری و مقابله با اعتیاد در نوجوانان و جوانان، ترجمه مسعود هومان(تهران؛ انتشارات صابرین، کتاب های دانه.)
- عزیزی، عبدالرضا(۱۳۸۱) پیشگیری و درمان اعتیاد(مشهد؛ انتشارات چهارم.)
- قربان حسینی، علی اصغر(۱۳۶۸) پژوهشی نو در مواد مخدر و اعتیاد(تهران؛ انتشارات امیرکبیر، چاپ اول)
- اسعدی، حسن(۱۳۸۲) پژوهشی بنیادی درباره مواد مخدر (تهران؛ حسن اسعدی)
- فرهنگی، عبدالحسن(۱۳۸۵)، روان شناسی رشد(تهران؛ پوران پژوهش، چاپ اول)
- دروس دانشگاه

منبع : روزنامه اعتماد