تنبیه یا تشویق کدام‌یک؟

یکی از شیوه‌های تربیتی، استفاده از تشویق و تنبیه است. تشویق وسیله‌ای برای ایجاد انگیزه و شوق و رغبت برای انجام کارهای نیک و انجام عادت‌های پسندیده و تنبیه عاملی برای جلوگیری از کارهای زشت و ترک عادت‌های نکوهیده است.
● انواع تشویق:
تشویق به صورت‌های گوناگون ممکن است صورت بگیرد. گاهی با تشکر کردن از کودک و اظهار رضایت نمودن از کارهای او و احیانا با نگاه و عمل محبت‌آمیز او را نوازش کردن، گاهی نزد دیگران از او تعریف کردن و عمل او را مورد تائید و ستایش قراردادن، بالاخره گاهی پاداش‌، هدیه یا جایزه‌ای برای کار او در نظر گرفتن یا وعده دادن. در هر سن و جنسیتی تشویق باید متناسب با علائق و رغبت‌ها باشد به طور مثال تشویق یک دانش‌آموز اول دبستان با یک دانش‌آموز چهارده و پانزده ساله و نیز از نظر دختر یا پسر بودن متفاوت می‌باشد.
در تشویق باید نکاتی را رعایت کرد؛
۱) در استفاده از تشویق نباید زیاده‌روی کرد زیرا آن را بی‌ارزش نموده و توقع دانش‌آموز را بالا می‌برد. تشویق نباید پیوسته و دائمی باشد بلکه باید گاه‌گاه باشد تا شخصیت دانش‌آموز شکل بگیرد.
۲) تشویق نباید حالت رشوه به خود بگیرد. مثلا نباید پیاپی به کودک برای انجام کار خوب وعده خریدن چیزی یا پرداخت پولی را وعده داد زیرا اثرات تربیتی خوبی ندارد.
۳) در تشویق و دادن پاداش نباید بین دانش‌آموزان تبعیض قائل شد که این کار نه تنها اثر تشویق را از بین می‌برد بلکه اثرات زیانباری نیز بر جای می‌گذارد.
تنبیه عبارت است از روش یا شیوه‌ای که از طریق آن اقدام به کاهش رفتار می‌شود، البته در تنبیه هدف کاهش رفتار نامطلوب است. تنبیه به صورت‌های گوناگون ممکن است انجام گیرد، یک نگاه ناراضی و احیانا خشم‌آلود، بی‌اعتنایی، قهر، توبیخ و سرزنش‌ پنهانی، سرزنش علنی در حضور دیگران، امتیاز منفی دادن و سرانجام تنبیه بدنی. همه اینها یک هدف را دنبال می‌کنند و اینکه دانش‌آموز از ترس گرفتار شدن به یکی از عواقب از انجام کاری ناپسند خودداری کند.
به منظور موثرتر واقع شدن تنبیه، رعایت چند نکته ضروری است؛
۱) رابطه تنبیه کننده و تنبیه شونده باید یک رابطه عاطفی منطقی باشد، هنگامی که تنبیه شونده مورد توجه و پذیرش تنبیه کننده باشد، عامل تنبیه اثر بیشتری در کاهش رفتار نامطلوب دارد. دلیل این امر این است که برای تنبیه شونده، تنبیه نشانه حذف محبت و توجه تنبیه کننده تلقی می‌شود.
۲) هنگامی که دانش‌آموز تنبیه می‌شود لازم است دلیل تنبیه شدن او توضیح داده شود. با این عمل شاگرد نسبت به رفتار نامطلوب خود آگاهی ذهنی پیدا می‌کند و این آگاهی موجب کنترل بیشتر رفتار نامطلوب می‌شود.
۳) در تنبیه نباید زیاده‌روی کرد زیرا قدرت نفوذ آن کاهش می‌یابد و حتی در حدیثی از پیامبر(ص) آمده است؛ معلم و آموزگار باشید؛ در تعلیم خود سخت‌گیر نباشید زیرا معلم و آموزگار از انسان سخت‌گیر بهتر و با ارزش‌تر است.
۴) حتی‌الامکان نباید از تنبیه استفاده کرد. هرچند در برخی موارد معلم ناگزیر می‌گردد برای نهی از تخلف اخلاقی و درسی با خشونت و شدت‌ لحن رفتار کند و نباید با دیدن یک اشتباه تمام شخصیت دانش‌آموز را زیر سوال برد. نباید برای کندن خارهای شخصیت، گل‌های زیبا را پرپر و لگدمال کرد.
▪ تشویق مقدم بر تنبیه است:
ابتدا باید به این نکته اساسی توجه کرد که در تربیت باید تاکید بر استفاده از تشویق و ترغیب باشد نه تنبیه و تهدید. تنبیه گرچه به عنوان یک عامل بازدارنده ممکن است دانش‌آموز را از ارتکاب کارهای زشت بازدارد ولی معمولا انگیزه‌های درونی را تغییر نمی‌دهد و به اصلاح درون و تغییر در رفتار نمی‌انجامد.
در روایات اسلامی آمده است که دل‌ها را از ناحیه میل و رغبت آنها به دست آورید؛ قلب اگر مورد اکراه قرار گیرد کور می‌شود. بنابر این در تربیت فرزند تا آنجا که ممکن است باید از روش تشویق و گرامی داشتن شخصیت او استفاده کرد نه به روش تنبیه. خشونت و تنبیه آخرین وسیله است که باید از آن استفاده کرد. تحقیقات نشان می‌دهد کسانی که به جهت جنبه‌های مثبت در رفتار تشویق می‌شوند نسبت به دانش‌آموزانی که به دلیل جنبه‌های منفی تنبیه می‌شوند، به موفقیت بیشتری دست می‌یابند.

فاطمه اسناوندی، دبیر منطقه ۱۵ تهران
منابع:
۱- آداب تعلیم و تربیت در اسلام، دکتر سیدمحمد باقر حجتی
۲- شیوه‌های برخورد با نوجوانان در خانواده، محمد رستگار کاظمی
۳- فصلنامه تعلیم و تربیت، نشریه پژوهشکده تعلیم و تربیت (شماره ۲)
۴- رفتار والدین با فرزندان محمد علی سادات
۵- شناخت هدایت و تربیت نوجوانان و جوانان. دکتر علی قائمی

منبع : روزنامه رسالت