ایران در حلقه مناطق آزاد

مناطق آزاد تجاری قطعا یكی از موضوعات مهم در مباحث اقتصاد كلان در جهان به شمار می روند. در شرایطی كه تجارت و مبادله كالا در قالب فرآیندهایی چون فعالیت های سازمان تجارت جهانی شكل سازمان یافته تری یافته امروز بحث مناطق آزاد هم مورد توجه بیشتری واقع است. موافقان و مخالفان گسترش مناطق آزاد در ایران هر كدام در توجیه ادعاهای خویش استدلالاتی را مطرح می كنند، اما یك چیز روشن است و آن اینكه همسایه كوچك جنوب خلیج فارس یعنی امارات متحده عربی در این زمینه بر كشورمان پیشی جسته است و بسیاری از پول هایی كه باید به ایران سرازیر می شد، اكنون به منطقه آزاد جبل علی و امارات می رود. لذا نگاهی به پرونده موفق امارات و به صورت خاص جبل علی هر چند مختصر خالی از فایده نخواهد بود. در اینجا قصد تعریف و تمجید از اماراتی ها نیست، بلكه بیشتر بررسی الگوها و نمونه های موجود جهت یافتن راهكارهای بهتر برای سیاستگزاری های مناسب در داخل كشور مد نظر است. پس از جبل علی به چند منطقه آزاد تجاری دیگر نیز در ادامه می پردازیم. در انتها نیز چند موضوع روز در زمینه مناطق آزاد را به اختصار بررسی می كنیم.
امارات متحده عربی كه از هفت امارت یا امیرنشین تشكیل شده در امارت دبی با ایجاد منطقه آزاد تجاری جبل علی، تجارت با دنیای خارج را متحول ساخته است. در این منطقه آزاد شركت های تجاری عمده از سراسر جهان دفاتر نمایندگی خود را فعال كرده اند و محصولات خود را از دبی به كشورهای منطقه از جمله ایران به صورت صادرات مجدد عرضه می كنند. رونق تجارت در دبی سبب رونق اقتصادی و توسعه این منطقه شده است. هزاران شغل از تخلیه و بارگیری كشتی ها گرفته تا فعالیت های گردشگری و انواع ساخت و سازهای اداری، تجاری، اقامتگاه، غذاخوری و... بر اثر رونق فعالیت های تجاری دبی كه بخش عمده آن بر دوش جبل علی است، ایجاد شده. فعالیت بانك های داخلی و خارجی و امنیت سرمایه گذاری موجب شده است كه میلیاردها دلار سرمایه جذب امور اقتصادی و تجاری در دبی و جبل علی شود. در دوران جنگ ایران و عراق كه خلیج فارس از امنیت كافی برای تردد كشتی ها برخوردار نبود، منطقه آزاد جبل علی وارد مرحله تازه ای از حیات خود شد. تجار دبی با وارد كردن انواع كالاها از نقاط دور و نزدیك به این منطقه آزاد و سپس توزیع آن در منطقه نقش موثری در تجارت منطقه ای به دست آوردند. از آن به بعد جبل علی و مسئولان آن توانستند جایگاه خوبی در تامین نیازهای وارداتی كشورهای منطقه ایفا كنند. در همین راستا بود كه صادرات مجدد واردات كالا و سپس صدور آن به كشورهای منطقه در تجارت خارجی امارات متحده عربی حضوری پررنگ یافت. بر اساس آمارهای منتشر شده از سوی اتاق بازرگانی و صنایع دبی، ارزش صادرات و صادرات مجدد دبی در سه ماهه اول سال ۲۰۰۵ میلادی به ۲ میلیاردو ۸۰۳ میلیون دلار بالغ شد و ایران ۲۶ درصد آن را به خود اختصاص داد. هنوز در مورد رقم مربوط به كل سال ۲۰۰۵ آماری ارائه نشده اما این رقم از سوی برخی كارشناسان در حدود ۱۰ میلیارد دلار تخمین زده شده است. پس از ایران كشورهای عربستان، كویت و عراق بیشترین سهم را در صادرات مجدد دبی و جبل علی داشته اند. قطر، عمان، یمن، مصر، هند و اردن نیز از دیگر مقاصد صادرات مجدد جبل علی هستند. بنابر آمارهای موجود واردات ایران از جبل علی عمدتا دربرگیرنده وسایل صوتی و تصویری، مواد غذایی، بهداشتی، تجهیزات حمل و نقل و قطعات رایانه هستند. بسیاری از این اقلام در چین، تایوان، كره جنوبی و ژاپن تولید می شوند. درصد كمتری از آنها نیز ساخت فرانسه، انگلیس، آلمان و سایر كشورهای اروپایی هستند و یا با لیسانس این كشورها در امارات تولید و به بازارهای منطقه از طریق جبل علی عرضه می شوند. جالب است كه بسیاری از اقلام صادراتی از جبل علی در كشورهای مقصد منطقه قابل تولید هستند.
در مقابل سیل این كالاها سایر مناطق آزاد تجاری در منطقه از جمله سه منطقه آزاد تجاری ایران در خلیج فارس و دریای عمان كیش، قشم و چابهار خیلی نتوانسته اند واكنش نشان دهند. لذا سرمایه های زیادی از ایران جبل علی را به سه منطقه مذكور اولویت داده اند. در طول جنگ تحمیلی در ایران تهران عملا مجبور بود تا برخی كالاهای اولیه نظیر برنج و شكر را از جبل علی و دبی وارد كند و متاسفانه پس از جنگ هم این امر به یك سنت در میان تاجران و بخش خصوصی كشورمان بدل شد. فقدان قوانین محكم و مناسب در مناطق آزاد ایران نیز تداوم این سنت را مضاعف كرد. از رهگذر همین سنت نادرست بسیاری از موقعیت های شغلی ای كه می توانستند در كیش یا قشم ایجاد شوند در جبل علی پدید آمدند. البته باید گفت كه جبل علی در صادرات مجدد از ایران به كشورهای منطقه نیز نقش دارد. برخی كالاهای ایرانی كه احتمالا خود ایران نمی توانست آنها را صادر كند به واسطه شرایط خاص جبل علی از طریق آن صادر می شوند. نمونه مشهور آن هم محصول زعفران است كه ایران بزرگترین تولیدكننده اش به حساب می آید.
میوه و سبزی، گل و گیاهان زینتی، خشكبار و فرش دستباف از كالاهای صادراتی ایران به دبی است كه از طریق این امیرنشین به دیگر كشورهای حوزه خلیج فارس و حتی بازار اروپا ارسال می شود. تا زمانی كه صادرات مستقیم ایران به دیگر نقاط تقویت نشده، این امر به نفع رشد تولید داخلی و صادارت غیرنفتی ایران است. حضور دفاتر منطقه ای بسیاری از شركت های بزرگ جهانی در جبل علی باعث شده تا نگاه به آنجا جدا از بحث صادرات مجدد نگاه محوری در مقام مركز گسترش صنعت و تولید نیز باشد. به خصوص شركت های مهم ژاپنی و كره ای تقریبا همگی دبی را به عنوان مركز منطقه ای خویش انتخاب كرده اند. از توشیبا گرفته تا سونی و سامسونگ جبل علی را محور منطقه خلیج فارس در بازاریابی خویش قرار داده اند.
بد نیست بدانید دبی علاوه بر جبل علی دارای یك منطقه آزاد كه تجاری دیگر هم هست. این منطقه آزاد رٲس الخیمه نام دارد، اگرچه دارای فعالیت های تجاری گسترده ای است، اما در مقام مقایسه با جبل علی از درجه اهمیت كمتری برخوردار است. در شمال غربی ایران و در كشور تركیه نیز مناطق آزاد كوچك به تعداد زیاد وجود دارد. تعداد آنها حدود ۳۶ عدد ذكر شده است. البته هیچ كدام از آنها در ایران و منطقه شهرت و اعتبار جبل علی را ندارند. كشورهای كویت، عمان و بحرین هم دارای منطقه آزاد هستند كه آنها نیز در رقابت با جبل علی سرنوشتی مثل كیش و قشم خودمان را یافته اند. اصولا جبل علی به تنهایی از عوامل تاثیرگذار در نرخ رشد اقتصادی كشور امارات است.
طی سال ۲۰۰۴ میلادی رشد اقتصادی امارات متحده عربی ۴۷ درصد بوده كه بنابر گزارش های منتشره توسط دولت، تنها ۹۲ درصد آن وابسته به صنعت نفت بوده است. علل اصلی چنین وضعیتی علاوه بر فعالیت گسترده مناطق آزاد، كاهش مالیات ها و ارزان بودن نیروی كار عنوان شده است. در سال ۲۰۰۵ همین وضعیت تكرار شد كه هنوز آمارهای دقیقی در مورد آن ارائه نشده است. جبل علی به تنهایی بخش عمده سرمایه گذاری خارجی در امارات را هم پوشش می دهد. شهر جدید صنعتی جبل علی تاكنون توانسته به تنهایی حدود ۱۵ میلیارد دلار سرمایه جذب كند و به شكل حیرت آوری در حال توسعه است. ساخت فرودگاه ویژه جبل علی نیز با ۵۱ میلیارد دلار سرمایه اولیه در دست اجرا است. همچنین بندر بزرگ جبل علی كه گفته می شود بزرگترین بندر خاورمیانه و از بندرهای پنج گانه آسیا خواهد بود، به مراحل خوبی از عملیات اجرایی ساخت رسیده است. جالب است بدانید كه كل مساحت منطقه آزاد جبل علی كه این همه سروصدا كرده فقط صدكیلومترمربع است.
تاریخ شروع به كار آن ۹ فوریه سال ۱۹۸۵ میلادی معادل بهمن ۱۳۶۳ شمسی است. اماراتی ها شش سال پس از افتتاح فرودگاه جبل علی كه در بحبوحه ماه های پیروزی انقلاب اسلامی در ایران شروع به كار كرد، رسما جبل علی را كه تا پیش از آن محلی ناشناخته بود، به عنوان منطقه آزاد تجاری وارد دنیای تجارت آسیا و جهان ساختند. همین محل ناشناخته اكنون كار را به جایی رسانده كه ۸۰ درصد فعالیت های اقتصادی در دبی متكی به تجارت و مبادله كالا و خدمات است. جالب است كه جبل علی اولین منطقه آزاد تجاری در جهان است كه توانسته گواهی استاندارد كیفیت ایزو ۹۰۰۲ بگیرد. این منطقه آزاد ۲۱ساله بزرگترین بندر مصنوعی در دنیا هم به حساب می آید. یكی دیگر از مزایای جبل علی كه كیش هم البته از آن برخوردار است این است كه تمامی بازارهای مهم غرب آسیا با كمتر از ۲۴ ساعت رانندگی از آنجا در دسترس هستند. همچنین اروپا ۱۴ روز، ژاپن ۲۰ روز و جنوب شرق آسیا ۹ روز رانندگی فاصله دارند. امیدواریم روزی برسد كیش خودمان كه بسیاری از ظرفیت های بالقوه طبیعی آن از جبل علی نیز بیشتر است جایگاهی به مراتب بهتر از رقیب همسایه خود پیدا كند. در ادامه مطلب به منطقه آزاد تجاری آنتالیا در تركیه می پردازیم.●ترك ۱۹ساله
منطقه آزاد تجاری آنتالیا در تركیه كه یكی از مهمترین مناطق آزاد تجاری این كشور است در سال ۱۹۸۷ میلادی كار خود را آغاز كرد. تركیه كه از سه طرف به دریا ختم می شود اصولا اغلب مناطق آزاد خود را همان گونه كه در دنیا هم معمول است كنار ساحل دریا در نظر گرفته است. آنتالیا شهری است در جنوب غربی تركیه و در كنار دریای مدیترانه. مساحت این شهر توریستی كه به واسطه فعالیت منطقه آزاد آن متحول شده بیش از ۲۰ كیلومتر مربع است. این منطقه هم اكنون نقش مهمی را در اقتصاد كشور ۶۵ میلیون نفری تركیه ایفا می كند. فاصله شهر آنتالیا تا منطقه آزاد آن حدود ۱۲ كیلومتر است و در فاصله ۲۵ كیلومتری این منطقه نیز فرودگاه پرترافیك شهر قرار دارد. منطقه آزاد تجاری آنتالیا اولویت مبادله و خرید و فروش كالا را به محصولات الكترونیكی، اپتیكی و پوشاك داده است. البته امكانات نگهداری هر نوع كالایی در آنجا منظور شده است. حداكثر زمان اعطای مجوز فعالیت در منطقه تجاری آنتالیا ۹۹سال است. طغرل یال چینار مدیر این منطقه آزاد تجاری، دارای نفوذ سیاسی و اقتصادی قابل توجهی در كشور تركیه است. طی ۱۹سال فعالیت منطقه آزاد تجاری آنتالیا نام آن شهرت زیادی یافته است و بدون شك هم اكنون می تواند یكی از چند منطقه مهم تجارت آزاد در خاورمیانه محسوب شود. فاصله آن از تهران ۱۸۰۰ كیلومتر، ریاض ۱۹۶۵ كیلومتر و دمشق ۶۰۰ كیلومتر با در نظر گرفتن مسیر پرواز هواپیماها است.
●منطقه آزاد تجاری ازمیر
این منطقه در سال ۱۹۸۴ و با نام «منمن لتر» تاسیس شد. این منطقه در فاصله ۵۳ كیلومتری شهركی به نام منمن قرار دارد. بیش از ۳۲۰۰ نفر در بیش از ۱۰۰ شركت فعال در این منطقه آزاد مشغول به كار هستند. عمده فعالیت های خارجی ها در این منطقه شامل شركت های اتحادیه اروپا، روسیه و خاورمیانه است. نقش اول را هم تجارت چرم برعهده دارد. شدت این امر به حدی است كه گفته می شود این منطقه خود به تنهایی در قیمت محصولات چرمی در اروپا و خاورمیانه تاثیرگذار است. در دنیا این منطقه تجاری اولین منطقه آزاد تجاری است كه با اتكای به تجارت چرم شكل گرفته و اصلا نقطه اتكای خود را این رشته قرار داده است.
●منطقه آزاد تجاری كویت
جایگاه سوق الجیشی و استراتژیك كویت به لحاظ جغرافیایی باعث شده تا تجارت نقش مهمی در فعالیت های اقتصادی این كشور داشته باشد. دلارهای نفتی منطقه هم مزید بر علت هستند. به این دلیل منطقه آزاد تجاری كویت در بندر الشیوخ كشور مذكور جهت بهره برداری بیشتر از تجارت منطقه تاسیس شده است. بخش عمده این بندر نیز خصوصی شده است. اجازه مالكیت صد درصد هم به خارجی ها داده می شود. نزدیكی به فرودگاه بین المللی كویت و مرز ایران از جمله مزایای این منطقه آزاد هستند. سیستم حمل و نقل زمینی، هوایی و دریایی در آنجا در حد عالی توصیف شده است. البته در حال حاضر منطقه آزاد تجاری كویت به دژ كامل نظامیان آمریكایی و انگلیسی تبدیل شده است. با استقرار نیروهای جدید نظامی اشغالگران عراق در این منطقه مهم اقتصادی كویت هم اكنون كل این منطقه به اشغال نظامیان آمریكایی و انگلیسی درآمده و بقیه مجموعه بندری الشیوخ هم عملا در اختیار نظامیان آمریكایی است. گفته می شود بیش از پنج هزار نیروی نظامی آمریكایی و تعدادی از نظامیان انگلیسی هم اكنون با ادوات زرهی خویش در آنجا به سر می برند و در كنار اسكله های این منطقه ناوهای جنگی كه عمدتا مربوط به آمریكایی ها است پهلو گرفته اند. منطقه آزاد تجاری كویت هم اكنون محصور و با موانع بتنی در مسیر جاده های منتهی به بندر الشیوخ محافظت می شود و دوربین های مدار بسته و ردیاب های الكترونیكی در برج ها از این دژ حفاظت می كنند. تاكنون شش كویتی و اتباع دیگر كشورهای مقیم كویت به دلیل نزدیك شدن به این منطقه كشته یا زخمی شده اند. محافظت دریایی از این منطقه نیز در دست خود اشغالگران عراق و برخی نیروهای ویژه گارد ساحلی كویت است تا عملیاتی علیه ناوها و ناوچه های آنان انجام نشود.
●نگاهی به چند بحث روز دنیا در زمینه مناطق آزاد تجاری
منطقه آزاد تجاری اروپا كه اتحادیه اروپا اصرار زیادی به تشكیل آن تا سال ۲۰۱۰ میلادی دارد یك پروژه بسیار بزرگ در تاریخ مناطق آزاد دنیا محسوب می شود. البته تشكیل آن تا سال ۲۰۱۰ از سوی كارشناسان بسیار سخت و بعید دانسته می شود. اتحادیه اروپا درصدد است تا این منطقه آزاد تجاری بزرگ را میان اعضای خود و ۱۰ شریك تجاری خویش ایجاد كند. تشكیل چنین منطقه ای به اعتقاد بسیاری حداقل تا سال ۲۰۱۵ میلادی امكان پذیر نیست و نزدیكترین زمان برای تشكیل آن سال مذكور است. ایده تشكیل این منطقه تجاری در سال ۱۹۹۵ و در شهر بارسلون اسپانیا در جریان نشست اتحادیه اروپا با شركای تجاری آن پدید آمد. منظور از شركای تجاری اتحادیه اروپا آن دسته از كشورهایی هستند كه اقدام به مذاكره برای تجارت آزاد با این اتحادیه كرده اند. این كشورهای ده گانه عبارتند از: الجزایر، تونس، تركیه، مصر، رژیم صهیونیستی، لبنان مغرب، سوریه، اردن و تشكیلات خودگردان فلسطین.
منطقه آزاد تجاری مشترك چین و شورای همكاری خلیج فارس موضوعی است كه اخیرا در گفت وگوهای میان چین و كشورهای حوزه خلیج فارس مورد توجه جدی قرار گرفته است. كویت، عربستان، قطر، عمان، بحرین و امارات متحده عربی به واسطه رشد درآمدهای نفتی خویش مورد توجه فزاینده چین و اقتصاد به شدت در حال رشد آن قرار گرفته اند. حجم تبادلات تجاری سالانه چین و این كشورها از سال ۱۹۹۹ تا ۲۰۰۵ میلادی ۴۰ درصد افزایش یافته است. سرمایه گذاری چین در این كشورها هم از یك میلیارد دلار فراتر رفته است. برای ایجاد منطقه آزاد تجاری مشترك توافقاتی پیرامون تشریفات بازرسی گمركی، موانع تجاری فنی و تدابیر قرنطینه اخیرا میان دو طرف حاصل شده است. در مورد زمان دقیق تشكیل چنین منطقه آزادی خبری اعلام نشده است.
طرح منطقه آزاد تجاری آمریكا همچنان در بلاتكلیفی به سر می برد. سفر بوش به آرژانتین برای مذاكره با سران قاره آمریكا در این زمینه چنان سروصدا به پا كرد و چنان با مخالفت مردم و اغلب رهبران دولت های قاره آمریكا روبه رو شد كه عملا همه چیز مسكوت است. قاره آمریكا كه به تدریج تعداد دولت های مخالف با سیاست های ایالات متحده در آن زیاد می شود، در بسیاری از نقاط خویش رفتار اقتصادی واشینگتن را برنمی تابد. دولت هایی نظیر ونزوئلا به رهبری هوگو چاوس تشكیل منطقه آزاد تجاری آمریكا را گامی در راستای اهداف استعماری دولت جورج بوش می دانند. اجلاس سران ۳۴ كشور قاره آمریكا كه در روزهای ۱۳ تا ۱۵ آبان گذشته در آرژانتین برگزار شد، كلا به طرح ایالات متحده برای گسترش پیمان تجارت آزاد قاره آمریكا موسوم به نفتا اختصاص داشت. پنج كشور قاره آمریكا به رهبری هوگو چاوس با مخالفت های خود اجلاس را به شكست كشاندند. پیمان نفتا هم اینك بین آمریكا، كانادا و مكزیك برقرار است ولی آمریكا قصد داشت آن را به كل قاره آمریكا گسترش دهد. پنج كشور مخالف این پیمان در قاره آمریكا عبارتند از: برزیل، آرژانتین، اروگوئه، پاراگوئه و ونزوئلا. این پنج كشور همگی عضو گروه تجاری مركوسور كه بازار مشترك جنوب آمریكا را تشكیل می دهد، هستند. در میان موافقان سرسخت تشكیل منطقه آزاد تجاری قاره آمریكا می توان به ویسنته فاكس رئیس جمهور مكزیك اشاره كرد. وی بر سر مواضع خود با چاوس حتی درگیری لفظی هم پیدا كرده است. او تاكید دارد كه باید كشورهای مخالف كنار گذاشته شوند و ۲۹ كشور باقی مانده منطقه آزاد تجاری آمریكا را تشكیل دهند. بیش از ده هزار تظاهرات كننده طی زمان برگزاری اجلاس در مقابل محل برگزاری آن تجمع كرده و شعار می دادند. همین آقای اوو مورالس كه اكنون در انتخابات به ریاست جمهوری بولیوی برگزیده شده جزء راهپیمایان بود. به عبارت دیگر اكنون كشور بولیوی نیز به مخالفان منطقه آزاد تجاری آمریكا پیوسته است. او نیز مانند سایر مخالفان معتقد است كه آمریكا در تشكیل چنین منطقه ای سیاست های استعماری را مدنظر دارد. از دیگر راهپیمایان می توان به دیه گو مارادونا اشاره كرد. ستاره فوتبال آرژانتین بر روی پیراهن خود عبارتی را نوشته بود كه جنایت های جنگی جورج بوش را محكوم می كرد.
راهپیمایان تاكید می كردند: «ما به هر پیشنهادی كه بوش مطرح كند اعتماد و اطمینانی نداریم.» به اعتقاد آنها منطقه آزاد تجاری مذكور ثمری جز طولانی تر كردن گرسنگی، فقر و مرگ برای آمریكای لاتین ندارد. بوش پیش از ورود به جلسه سران در راستای قبولاندن نظریه منطقه آزاد تجاری آمریكا كه اقتصاد نولیبرالی را از آلاسكا تا جنوبی ترین نقطه آمریكای جنوبی گسترش خواهد داد، با رهبران كشورهای حوزه آمریكای لاتین جداگانه دیدارهایی داشت. بیانیه پایانی اجلاس شامل دو نظریه كاملا مخالف بود. یكی از سوی كشورهایی كه طرفدار ایجاد منطقه آزاد آمریكا هستند و دیگری از طرف پنج كشور مخالف كه در متن بیانیه اعلام كردند: «شرایط برای ایجاد یك موافقتنامه عادلانه تجارت آزاد در نیم كره جنوبی كه تضمین گر دسترسی به بازارهای عاری از یارانه ها و عملكردهای محدودكننده باشد، وجود ندارد.» رافائل بیلسا وزیر خارجه آرژانتین اظهار داشت: «ما حاضر به مذاكره در رابطه با امری كه به منافع مردم ما ن ضرر می زند، نیستیم.» هوگو چاوس هم نتیجه اجلاس را یك پیروزی خواند.

عباس فتاح زاده

منبع : روزنامه شرق