خانواده هسته‌ای، خانواده گسترده

تأثیر مذهب تشیّع و آموزه‏های آن بر الگوی خانواده در ایران معاصر، از چند جنبه قابل بررسی است. از مهم‏ترین این جنبه‏ها، می‏توان به رواج الگوی خانواده «هسته‏ای» به موازات تثبیت نسبی جایگاه خویشاوندی، فراهم‏سازی بستر مناسب برای انطباق یافتن قانون كشور با تغییرات معطوف به افزایش اختیارات زنان و كاهش اقتدار مردان، پذیرش عمومی سیاست‏های كنترل موالید به استناد اصل فقهی «ضرورت»، و قبح عمومی «طلاق» اشاره كرد. در این مقاله به بحث خانواده هسته ای و گسترده می پردازیم.
«خانواده هسته‏ای» در اصطلاح علوم اجتماعی، به خانواده‏های متشكّل از زن و شوهر و فرزندان آن‏ها اطلاق می‏شود و مقصود از «خانواده گسترده» خانواده‏ای است كه اعضای آن بیش از دو نسل از افراد را در برمی‏گیرند. در جوامع سنّتی، كه نمود بارز آن را می‏توان در جوامع كشاورزی و روستایی دید، خانواده گسترده ممكن است مجموعه گسترده‏ای از خانواده‏های زن و شوهری و فرزندان آن‏ها، عموها، عمّه‏ها، دایی‏ها، خاله‏ها و پدربزرگ‏ها و مادربزرگ‏ها را دربرگیرد، اما در پایین‏ترین سطح، «خانواده گسترده» از پدر و مادر و فرزندان آن‏ها و پدربزرگ و مادربزرگ تشكیل می‏شود.تأكید فراوان اسلام بر حقوق والدین، به ویژه پدر و مادر سالمند، احتمال كناره گرفتن از آنان یا سپردن آن‏ها به خانه‏های سالمندان را كاهش می‏دهد.
به دلیل آنكه خانواده هسته‏ای در شكل كنونی آن، كه معمولاً در سكونت‏گاهی جدا و مستقل از سایر بستگان و خویشاوندان زندگی می‏كند، از اقتضائات زندگی شهری و صنعتی جدید است، رواج این الگو و افول نسبی الگوی خانواده گسترده در جوامع در حال توسعه، مانند ایران دور از انتظار نبوده است. بر حسب برخی تحقیقات در سال‏های اخیر، قریب ۵۸ درصد مردم ایران سكونت مستقل و جداگانه زوج‏های جوان از پدر و مادرها را ترجیح می‏دهند. در عین حال، تأثیرپذیری از آموزه‏های دینی ویژگی خاصی به این الگو در جوامع اسلامی می‏بخشد. تأكید فراوان اسلام بر حقوق والدین، به ویژه پدر و مادر سالمند، احتمال كناره گرفتن از آنان یا سپردن آن‏ها به خانه‏های سالمندان را كاهش می‏دهد. این تحقیقات از آن حكایت دارند كه تنها ۲ درصد مردم به خانه‏های سالمندان می‏اندیشند؛ قریب ۲۳ درصد افراد زندگی پدر و مادرها با فرزندان ازدواج كرده خود را شیوه مناسبی می‏دانند و قریب ۱۹ درصد، زندگی با این شیوه را منوط به سنجیدن شرایط می‏كنند كه این نسبت در بین نوجوانان ۲۴۱۶ ساله به قریب ۲۲ درصد می‏رسد.
بدین‏سان، زمینه فرهنگی گسترش خانواده گسترده در شكل حداقلی آن، كه از پدر و مادر و فرزندان و پدربزرگ و مادربزرگ تشكیل می‏شود، مهیّاست.
بدون شك، ناسازگاری‏هایی بین اعضای سالمند و اعضای جوان‏تر در این خانواده‏ها كم و بیش رخ می‏دهند و به طور خاص، در مواردی كه پیوند عاطفی طرفین ضعیف‏تر باشد ـ مثل عروس و مادر شوهر ـ شدت ناسازگاری‏ها بیشتر است. با این‏همه، می‏توان پیش‏بینی كرد كه در درازمدت، شاهد كاهش تدریجی این‏گونه دشواری‏ها باشیم؛ زیرا با توجه به آنكه زوج‏های جوان امروز اغلب با اندیشه‏ها و هنجارهایی جامعه‏پذیر می‏شوند كه بر احترام به شخصیت و آزادی عمل فرد تأكید دارند، به احتمال زیاد، این افراد در سنین سالمندی آمادگی آن را دارند كه با فرزندانشان به شیوه‏های مسالمت‏آمیز و غیرمستبدّانه رفتار كنند.
شایان ذكر است كه افول الگوی خانواده گسترده در ایران نباید با سست شدن روابط خویشاوندی آن‏گونه كه در جوامع غربی می‏بینیم، یكسان انگاشته شود. تأكید اسلام بر ارزش‏هایی مانند «صله ارحام» موجب استحكام نسبی پیوندهای خویشاوندی گردیده است و گردهمایی‏های خویشاوندان در مناسبت‏های گوناگون شادی و سرور، همچون اعیاد مذهبی و ملّی، موالید معصومان علیهم‏السلام ، جشن‏های تولّد، ازدواج، بازگشت از سفرهای زیارتی و در سال‏های اخیر، جشن تكلیف دختران و همچنین در مناسبت‏های سوگواری مانند ایّام شهادت معصومان علیهم‏السلام و مراسم تشییع، تدفین و ترحیم اموات، جایگاه روابط خویشاوندی در ایران را تا حدی مشخص می‏نماید. همچنین در زمانی كه افراد به كمك‏های مالی یا غیرمالی نیازمند می‏شوند، پیش از هر كس، به سوی خویشاوندان خود رو می‏آورند و احتمال اینكه خویشاوندان به فرد نیازمند كمك كنند، بیش از سایران است.

منبع : تبیان