توطئه‌ای برای دوقلوها

با فرو رفتن مریخ‌نورد «اسپیریت»، یکی از دوقلوهای مریخ‌نورد ناسا به پنجمین خواب زمستانی‌اش، مقامات ناسا نیز برای پنجمین‌بار به این فکر فرو رفتند که آیا این کهنه‌سرباز خستگی‌ناپذیر دیگربار از خواب بیدار خواهد شد یا نه. اوایل بهار گذشته مصادف با آغاز زمستان سرد و بی‌رحم مریخ بود که ستاد فرماندهی ناسا به آزمایشگاه پیشرانش جت (JPL) در پاسادنا اعلام کرد برنامه‌های ماموریت دوقلوهای مریخ‌نورد را به‌گونه‌ای مدیریت کند که بتواند با کاهش قابل توجهی در بودجه این ماموریت کنار بیاید. در واقع هدف ناسا از این کاهش بودجه، جبران هزینه سرسام‌آور ماموریت «آزمایشگاه علمی مریخ» بود، فضاپیمایی که به عنوان نسل بعدی مریخ‌نورد‌های ناسا در سال آینده رهسپار سیاره سرخ می‌شود و براساس برنامه در اکتبر ۲۰۱۰ بر مریخ فرود خواهد آمد. این کاهش ۴۰ درصدی در بودجه برنامه دوقلوهای مریخ‌نورد که سالانه ۲۰ میلیون دلار است، بزرگ‌ترین کاهش از زمان آغاز این ماموریت در سال ۲۰۰۴ به شمار می‌رود. تیم اکتشاف مریخ در آزمایشگاه پیشرانش جت ناسا به این نتیجه رسید که تصمیم ستاد فرماندهی مبنی بر کاهش ۴۰ درصدی بودجه، به معنی از کار انداختن یکی از دو مریخ‌نورد و احتمالا اسپیریت خواهد بود. استیو اسکایرس (S.Squyres)، مامور ارشد تیم اکتشاف مریخ در این‌باره می‌گوید «رک و پوست‌کنده بگویم، ما نمی‌توانیم با ۱۲ میلیون دلار در سال هر دو مریخ‌نورد را فعال نگه داریم. در واقع ما بودجه این ماموریت را تا آنجا که می‌شد کاهش دادیم.» اما از طرف دیگر ستاد فرماندهی ناسا می‌گوید که آزمایشگاه پیشرانش جت را به از دست دادن یکی از دوقلوهای مریخ‌نورد مجبور نخواهد کرد.
دواین براون (D.Brown)، سخنگوی ستاد فرماندهی ناسا در این‌باره می‌گوید «مشکل بودجه از این فراتر نخواهد رفت. علاوه بر این، آنها هنوز می‌توانند پیشنهاد‌های جدیدشان را به ما ارائه کنند. اما اگر بخواهند از کار انداختن یکی از مریخ‌نورد‌ها را در دستور کارشان قرار دهند، ما پیشنهاد دیگری را مطرح می‌کنیم.» از طرف دیگر پیگیری بسیار جدی ناسا در مورد ماموریت «آزمایشگاه علمی مریخ» نیز حکایت از آن دارد که هیچ چیز نمی‌تواند روند این ماموریت را به وقفه بیندازد، حتی رشادت‌های سرباز دلیری مثل اسپیریت که با وجود ماموریت ۹۰ روزه اولیه‌اش بیش از چهار سال است با طبیعت خشن سیاره سرخ دست و پنجه نرم می‌کند. ناسا هفته گذشته با برگزاری همایشی ۱۵۰ دانشمند برجسته را گرد هم آورد تا ارزیابی‌های کارشناسانه‌شان در مورد محل فرود مریخ‌نورد بعدی را ارائه دهند. با این اوصاف به نظر نمی‌رسد ناسا تمایلی به افزایش بودجه ماموریت دوقلوها داشته باشد. زمستان در مناطقی از مریخ که هم‌اکنون این دو مریخ‌نورد در آنجا آرام گرفته‌اند، رفته‌رفته رو به پایان است و خبری مبنی بر از کار انداختن یکی از دوقلوها هنوز از ناسا به گوش نمی‌رسد، دست کم در مورد مریخ‌نورد «آپرتونیتی»، خواهر کوچک‌تر اسپیریت که اوضاع خوب پیش می‌رود و حتی برنامه اکتشافی بعدی این مریخ‌نورد نیز اعلام شده است.
اما به نظر توطئه‌ای در کار است؛ مدت‌هاست کسی از اسپیریت حرفی نمی‌زند، آپرتونیتی هم که چند روزی بیشتر نیست از آفتاب بی‌رمق بهاری نیمکره جنوبی مریخ، جان نصفه و نیمه‌ای گرفته است را می‌خواهند روانه ماموریتی بس دشوار کنند که بازگشتی از آن نمی‌توان متصور شد. عملکرد این روزهای ناسا در قبال دوقلوهای مریخ‌نورد بیشتر به رفتار پنتاگون با کهنه سربازهای جنگ ویتنام شباهت دارد تا پروژه‌های علمی. گروهی متشکل از ۱۵۰ اخترشناس، زمین‌شناس و زیست‌شناس، سه منطقه را روی مریخ مشخص کردند که به اعتقاد آنها بهترین مکان‌ها برای جست‌وجو به دنبال حیات مریخی خواهد بود. در واقع این ۱۵۰ دانشمند برجسته که در همایش ماموریت بعدی ناسا به مریخ موسوم به «سومین آزمایشگاه علمی مریخ» (TMSL) هفته گذشته در کالیفرنیا گرد هم آمده بودند، با استفاده از آخرین اطلاعات به دست‌آمده از فضاپیمای «مدارگرد شناسایی مریخ» که هم‌اکنون در حال گردش به دور مریخ است، این سه نقطه در مریخ را به عنوان مکان‌هایی که احتمال یافتن نشانه‌های حیات در آنها بیشتراست، به اتفاق آرا انتخاب کردند. پیشنهاد‌های این گروه از دانشمندان، که در نهایت ناسا را در انتخاب محل فرود مناسب برای ماموریت TMSL راهنمایی خواهد کرد، هر سه دهانه‌هایی هستند که گمان می‌رود روزگاری هرچند باستانی حاوی آب مایع بودند. ناسا در ماموریت TMSL در نظر دارد یک مریخ‌نورد شش چرخه را روی سیاره سرخ فرود آورد که این کار براساس برنامه‌ریزی اولیه در اکتبر ۲۰۱۰ انجام خواهد شد.
مجموعه تجهیزات این فضاپیمای چند میلیارد دلاری ناسا توانایی‌های بسیاری دارند که از جمله آنها می‌توان به عکسبرداری دقیق و وسیع از سطح مریخ، شناسایی تشعشع‌هایی که می‌توانند برای اکتشافات انسانی آینده مضر باشند و نیز جمع‌آوری نمونه‌های خاک و سنگ سیاره سرخ اشاره کرد. هدف اصلی این ماموریت نیز بسان بیشتر ماموریت‌های عازم مریخ، بررسی نمونه‌های خاک و سنگ این سیاره به دنبال نشانه‌های شیمیایی حیات از جمله اتم‌های کربن و مولکول‌های آلی است که می‌توانند منجر به ساخت پروتئین‌ها شوند. در واقع بحث و بررسی انجام شده توسط این ۱۵۰ دانشمند در مورد این مسئله که کدام مناطق مریخ بهترین مکان برای انجام این گونه وظایف خواهد بود، بیشتر بر مناطقی تمرکز داشت که ارتباطی با آب دارند. محل‌های کاندید شده شامل گودال‌های بزرگی می‌شوند که مجراهای گرمابی عمیقی دارند، مجراهایی که ممکن است از ارگانیسم‌های زیرزمینی در برابر تابش‌های سطح مریخ محافظت کرده باشند. به هر حال در پایان این ایده نیز مطرح شد که مریخ‌نورد جدید ناسا می‌تواند به دنبال بقایای باکتری‌های فتوسنتزی در دریاچه و رودخانه‌هایی که روزگاری در مریخ جریان داشتند نیز بگردد. راجر بوئیک (R.Buik)، استاد دانشگاه واشنگتن در سیاتل در این‌باره می‌گوید «نظر اکثریت بر این بود که جست‌وجو به دنبال نشانه‌های حیات سطحی، راه پربارتری برای دنبال کردن خواهد بود.» در واقع تصاویر به دست آمده از سطح مریخ گذرگاه‌های فرسایشی بسیاری را نشان می‌دهد که ناشی از آبراه‌های باستانی در سیاره سرخ است. این سه منطقه کاندیدا شده که عبارتند از «دهانه گیل»، «دهانه هولدن» و «دهانه ابرسوالد»، به نظر می‌رسد که روزگاری دریاچه‌های مجزایی بوده‌اند، دریاچه‌هایی که به مجموعه‌ای از رودخانه‌ها و در پی آن به یک دلتا متصل بوده‌اند.
با توجه به اینکه شناسایی نشانه‌های حیات حتی در محیط‌هایی که روزگاری در آنها آب جریان داشته است می‌تواند دشوار باشد، محققان بر این باورند که باید به مکان‌هایی سرکشی کرد که از بیشترین شانس برای پناه دادن به میکرو ارگانیسم‌ها برخوردار باشند. هر سه منطقه انتخاب شده سرشار از خاک رس موسوم به «فیلوسیلیکات» هستند که در آب ته‌نشین شده‌اند. در واقع دانشمندان بر این باورند که این سنگ‌های رسوبی که به آرامی ته‌نشین می‌شوند، می‌توانند میکرو ارگانیسم‌ها را درون خود حفظ کنند و به شکل لایه‌ای آنها را بپوشانند. در «دهانه گیل» علاوه بر خاک رس، رسوب‌هایی از سولفات نیز وجود دارد که برخی ارگانیسم‌های زمینی از آن به عنوان غذا استفاده می‌کنند. با وجود تمام این بحث و بررسی‌های علمی دقیق، به نظر می‌رسد یافتن حیات تا حدی نیازمند بخت و اقبال بلند نیز باشد. جان گراتزینگر (J.Grotzinger)، محقق انستیتو تکنولوژی کالیفرنیا در این‌باره می‌گوید «شانس باقی ماندن نمونه‌هایی از حیات احتمالی گذشته در مریخ، درست مثل زمین به راستی اندک است.» ۱۵۰ دانشمند گرد هم آمده در همایش اخیر بر این باورند که هر سه محل انتخاب شده به میزان ۹۵ درصد برای گشتزنی مریخ‌نورد بعدی ناسا امن خواهند بود اما شبیه‌سازی‌های بیشتر شاید نشان دهند که برخی از این مناطق می‌توانند در عرض‌های جغرافیایی جنوبی‌شان بسیار سرد باشند. اگر این مسئله ثابت شود، یک یا دو تا از کاندیداهای فعلی جای‌شان را به مناطق دیگری از مریخ خواهند داد. توصیه‌های نهایی این گروه ۱۵۰ نفره در نهایت به گروه مهندسی ناسا در ماموریت «سومین آزمایشگاه علمی مریخ» اعلام می‌شود که به احتمال فراوان به جای چند مکان، به صورت یک انتخاب نهایی و در آوریل آینده خواهد بود.
● ماموریتی بالاتر از خطر
ناسا اعلام کرد در نظر دارد «آپرتونیتی»، مریخ‌نورد سالخورده‌اش را رهسپار ماموریتی دوساله کند که شاید هرگز نتواند از پس آن برآید؛ سفری ۱۲ کیلومتری به دره‌ای بسیار بزرگ‌تر از دره ویکتوریا که آپرتونیتی نزدیک به دو سال است در آن سکنی گزیده است. این روبوت مریخ‌نورد که هم اندازه یک گاری گلف است اوایل ماه میلادی جاری توانست با وجود یک چرخ جلوی لرزان و ضعیف، از دره ویکتوریا بالا بیاید. اما دانشمندان آزمایشگاه پیشرانش جت ناسا می‌خواهند این مریخ‌نورد تازه از چاله به در آمده را به چاه بیندازند. قرار است آپرتونیتی به سوی دره‌ای موسوم به «اندیوور» هدایت شود که ۲۰ برابر ویکتوریاست. اما با وجود توانایی محدود این مریخ‌نورد در حرکت که تنها ۱۰۰ متر در روز است، تیم کنترل ماموریت در آزمایشگاه پیشرانش جت ناسا می‌گویند دوسال طول می‌کشد آپرتونیتی به مقصد برسد و هیچ ضمانتی نیز در کار نیست که بتواند شرایط دشوار این سفر را تاب بیاورد. به هر حال آپرتونیتی و اسپیریت، خواهر نیمه‌جانش در آنسوی مریخ سال‌هاست که از موعد گارانتی شان گذشته است. این مسیر ۱۲ کیلومتری میان دو دره ویکتوریا و اندیوور تقریبا معادل مسافتی است که این مریخ‌نورد از زمان فرودش بر سیاره سرخ در چهارسال‌ونیم پیش، تاکنون پیموده است.
استیو اسکایرس (S.Squyres)، استاد دانشگاه کورنل و دانشمند ارشد پروژه دوقلوهای مریخ‌نورد در این‌باره می‌گوید «شاید هرگز به آنجا نرسیم، اما به هرحال به لحاظ علمی این مسیر درستی است که باید در پیش بگیریم.» در واقع آپرتونیتی به این خاطر به این ماموریت اعزام می‌شود که حد فاصل میان دو دره جایی است که «سنگفرش‌های مریخی» در آن قرار دارند، سنگ‌هایی به اندازه مشت آدم که به نظر می‌رسد به لحاظ رنگ و ترکیب با ماسه سنگ‌های متعارف آن منطقه، تفاوت داشته باشد. دانشمندان ناسا معتقدند ممکن است منشأ این سنگ‌های متفاوت در جایی صدها کیلومتر دورتر از مکان فعلی‌شان باشد و بر اثر برخوردی سهمگین میان یک شهاب‌سنگ و مریخ به اینجا پرتاب شده باشند. این احتمال نیز مطرح می‌شود که این سنگ‌ها بر اثر برخوردی نزدیک‌تر که باعث بیرون کشیدن مواد از لایه‌های زیرین ماسه سنگ‌های سطحی شده است، در این ناحیه پخش شده باشند. بروس بنردت (B.Banerdt)، دانشمند پروژه دوقلوهای مریخ‌نورد در آزمایشگاه پیشرانش جت ناسا در این باره می‌گوید «بررسی این سنگ‌ها می‌تواند اطلاعاتی از بخش‌های مختلف مریخ و حتی اطلاعاتی شاید بیشتر و عمیق‌تر از این نیز را در اختیارمان قرار دهد. در واقع بررسی این سنگفرش‌های مریخی به معنی انتقال مریخ‌نورد‌ها به بخش‌های دیگری از مریخ خواهد بود.» این دو مریخ‌نورد در ژانویه ۲۰۰۴ به مریخ رسیدند تا اکتشاف زمین‌شناختی بلندپروازانه‌ای را به دنبال یافتن نشانه‌های آب در این سیاره آغاز کنند.
اما با ادامه ماموریت، هدف دیگری نیز برای آنها تعریف شد: پاسخ به این پرسش که آیا این سیاره برای میزبانی حیات هرگز به حد کافی مرطوب بوده است یا نه؟ البته این دو مریخ‌نورد به تجهیزات آزمایشگاهی و دوربین‌های بسیار پیشرفته و پیچیده مورد نیاز چنین ماموریت‌هایی مجهز شده بودند. دانشمندان ناسا مدت‌هاست در اشتیاق این به سر می‌برند که نگاه دزدانه‌ای به دره اندیوور بیندازند؛ دره‌ای کاسه‌ای‌شکل که قطر آن به ۲۲ کیلومتر می‌رسد. دانشمندان امیدوارند در این دره که عمق ۳۰۰ متری آن ۵ برابر بیشتر از ویکتوریاست، با لایه‌های عمیق‌تری از سنگ‌های مریخی مواجه شوند. اسکایرس در این‌باره می‌گوید «اما حتی اگر هرگز به آنجا نرسیم، حرکت به سوی جنوب باید ما را به لایه‌های جوان‌تر و جوان‌تر از سنگ‌ها و صخره‌ها برساند، چراکه سطح این نواحی بر اثر فعالیت صفحه‌های «تکتونیک» در گذشته، اندکی شیب پیدا کرده است و آپرتونیتی می‌تواند به مناطقی برود که فرسایش کمتری را تجربه کرده‌اند.» اگرچه یکی از چرخ‌های جلوی آپرتونیتی دیگر قابل هدایت کردن نیست اما این مریخ‌نورد پیر هنوز می‌تواند از هر شش چرخش استفاده کند.
نرم‌افزار ناوبری خودکار هر دو مریخ‌نورد در سال ۲۰۰۶ ارتقا یافت. تیم کنترل دوقلوها در آزمایشگاه پیشرانش جت ناسا بخش‌هایی از مسیر حرکت آپرتونیتی را به کمک دوربین بسیار پرقدرت HiRISE فضاپیمای «مدارگرد شناسایی مریخ» انتخاب خواهد کرد. این دوربین می‌تواند تصویر اشیائی را روی سطح مریخ بگیرد که حتی به کوچکی خود آپرتونیتی باشند. امکانی که در زمان ورود آپرتونیتی به دره ویکتوریا در سال ۲۰۰۵ هنوز فراهم نبود. اما آپرتونیتی در آن زمان جوان بود و سرحال. آیا این رهنورد خسته و تنهای دشت‌های فراخ سیاره سرخ با وجود کمک ماهواره بالای سرش باز هم می‌تواند از دره دیگری سربلند بیرون آید؟

کیوان فیض‌الله
New Scientist, Sep. ۲۳, ۲۰۰۸
New Scientist, Mar. ۲۹, ۲۰۰۸

منبع : روزنامه کارگزاران