کارنامه فیلسوف تحلیلی جان سرل

جان راجرز سرل )John Rogers Searle( اهل آمریکا در سال ۱۹۳۲ در شهر دنور دیده به جهان گشود. سرل با اینکه پدرش مهندس و مادرش پزشک بوده‌اند، علاقه‌ای به پزشکی و مهندسی نداشته است. خواندن کتاب “تاریخ فلسفه” راسل ( Russell, Bertrand Arthur William(۱۸۲۷-۱۹۷۰)) در ایجاد علاقه‌اش به فلسفه موثر بوده است. وی در هجده سالگی و به سال ۱۹۵۰ با استفاده از بورس تحصیلی رودز به انگلیس می‌رود و در دانشگاه آکسفورد به تحصیل فلسفه اشتغال می‌ورزد. در سال ۱۹۵۹ از رساله دکترای خود با عنوان “معنا و حکایت” )Sense and Reference( زیرنظر دو تن از فیلسوفان بزرگ آکسفورد یعنی آستین ( Austin , John Lanshaw(۱۹۱۱-۱۹۶۰)) و استراسون (Strawson,Peter Frederick(۱۹۱۹-۱) دفاع کرد و در همان سال به آمریکا بازگشت و در دانشگاه کالیفرنیا در برکلی به تدریس پرداخت. وی اکنون استاد ممتاز این دانشگاه است.
سرل طی پنجاه سال گذشته کارنامه علمی درخشانی از خود برجای گذاشته است. بیش از ۲۰۲ مقاله و کتاب در کارنامه خود دارد و به سهم خود در فلسفه معاصر غرب بویژه در دو حوزه فلسفه زبان )Philosophy of language( و فلسفه ذهن )Philosophy of mind( تاثیرگذار بوده است. تفکر سرل در آکسفورد دانشگاهی که فیلسوفان بزرگی چون آستین، استراسون و رایل ( Ryle,Gilbert(۱۹۰۰-۱۹۷۶)) در آن تعلیم می‌دادند، شکل گرفت. در آن روزگار وجه غالب فلسفه ورزی در کشور انگلیس فلسفه تحلیلی بود. سرل به اقتضای تعالیمی که در آکسفورد دیده بود، نخست مطالعات خود را به زبان معطوف کرد و تحت تاثیر استادش آستین همه هم و غم خود را مصروف تبیین رابطه زبان وذهن کرد. سرل نتیجه ده سال مطالعه خود را در سال ۱۹۶۹ در کتاب “افعال گفتاری” )Speech acts( منتشر ساخت. وی در این کتاب نظریه افعال گفتاری را که استادش آستین طرح کرده بود، بسط و توسعه داد و تقریر جامع و نظام مندی از آن به دست داد. سرل تقریبا تمام وقت خود را در دو دهه شصت و هفتاد قرن بیستم صرف تقریر و توضیح نظریه افعال گفتاری کرد و در سال ۱۹۷۹ کتاب “عبارت و معنا” را منتشر ساخت.
این کتاب مجموعه مقالاتی است که سرل در طول ده سال پس از انتشار کتاب “افعال گفتاری”‌درباره موضوعات و مسائل مختلف مربوط به نظریه افعال گفتاری نوشته و چنان که در مقدمه آن توضیح داده است، در حقیقت کتاب عبارت و معنا تداوم همان مطالبی است که در کتاب افعال گفتاری تحقیق شده‌اند. بنابراین کتاب یاد شده مکمل کتاب افعال گفتاری است. موضوعاتی از قبیل “طبقه‌بندی افعال گفتاری”، “افعال گفتاری غیرمستقیم” و “استعاره” که نبودشان در کتاب افعال گفتاری محسوس و مشهود است در کتاب عبارت و معنا به تفصیل آمده‌اند. سرل پس از تدوین دو کتاب یاد شده درباره توضیح و تبیین نظریه افعال گفتاری کار درباره این نظریه را متوقف نکرد، بلکه آن را پیش برد و در مقالات متعدد و متکثر دیگری به تشریح زوایای مختلف آن پرداخت. سرل در مقاله‌ای با عنوان )Meaning, Intentionality and speechact( توجه داده است که نظریه افعال گفتاری دو ویژگی دارد که آن را جذاب و سودمندساخته‌اند:
۱) نخست اینکه این نظریه به ایدئولوژی شخص یا گروه خاصی محدود و مختص نیست، هرکسی می‌تواند درباره آن تامل و تفکر کند.
۲) دوم اینکه فیلسوفان با باورها و التزام‌های فلسفی مختلف می‌توانند درباره افعال گفتاری، مثلا وعده اخبار و مانند اینها بحث کنند و به توافق برسند. مطالعات سرل در باب زبان که با تالیف دو کتاب یاد شده تا حد زیادی بسط و توسعه یافته بود، نشان داد که تحقیق درباره زنان بدون بررسی ماهیت و نحوه کار ذهن ناتمام است. وی در کتاب افعال گفتاری به اختصار و اجمال اشاره کرده که نظریه زبان بخشی از نظریه فعل است، زیرا فرضیه اثبات شده وی این است که سخن گفتن از سنخ فعل قاعده‌مند است. اما سرل در مقدمه کتاب “عبارت و معنا”‌)Expression and Meaning( به صراحت نوشت که فلسفه زبان بر پایه فلسفه ذهن استوار است و تحلیل بسیاری از جنبه‌ها و زوایای افعال گفتاری بر قصدیت و حیث التفاتی ذهن مبتنی است. سرل پس از انتشار کتاب “عبارت و معنا” مطالعات خود را به ذهن معطوف کرد و طرح مطالعاتی خود را به مرحله دوم آن سوق داد. وی در مطالعه ذهن بیشتر به حیث التفاتی )intentionality( ذهن توجه کرد و در سال ۱۹۸۳ کتاب مهم و تاثیرگذار “حیث التفاتی”‌را تالیف کرد.
وی در مقدمه این کتاب توضیح داد که چرا فلسفه زبان بر فلسفه ذهن مبتنی است و شاخه‌ای از آن به شمار می‌آید. سرل در این کتاب سعی کرده ثابت کند که مطالعه زبان بدون مطالعه ذهن کاری بیهوده است: “رویکرد من به مسائل زبان بر این فرض اساسی استوار است که فلسفه زبان شاخه‌ای از فلسفه ذهن است. توانایی افعال گفتاری بر عرضه اشیا و وضع امور در جهان یکی از مصادیق توانایی‌های زیست شناختی و بنیادین بیشتر ذهن است بر مرتبط ساختن اندامواره )organism( با جهان از طریق حالت‌های ذهنی‌ای چون باور، اراده و بخصوص از طریق فعل و ادراک حسی. چون افعال گفتاری نوعی فعل انسانی‌اند و چون توانایی گفتار بر عرضه اشیا و وضع امور بخشی از توانایی عام و بیشتر ذهن بر مرتبط ساختن اندامواره با جهان است، هر تبیین کاملی از گفتار و زبان مستلزم این است که تبیین کنیم چگونه ذهن، اندازه، اندامواره را با واقعیت مرتبط می‌کند.”
مطالعات سرل درباره ذهن مانند مطالعات وی درخصوص زبان قابل توجه و چشمگیر است، به نحوی که می‌توان او را یکی از فیلسوفان ذهن به نام معاصر نامید. کتاب حیث التفاتی و مقالات متعدد او درباره ماهیت ذهن، آگاهی و مسائلی از این دست، جزء کتابها و مقالات مورد استنا دانست. سرل در طرح عظیم فلسفی خود به جنبه‌ای دیگر نیز توجه کرده که بسیار مهم و تاثیرگذار است. وی هم در کتاب افعال گفتاری و هم در کتاب حیث التفاتی به این مطلب مهم که زبان و افعالی که با آن انجام می‌دهیم جزء واقعیت‌های نهادی و اجتماعی‌اند توجه داده و بر این نکته پای فشرده است که مطالعه زبان در پرتو مطالعه ذهن با این واقعیت که زبان پدیده‌ای اجتماعی است و صورت‌هایی از حیث التفاتی که مبنا و پایه زبان‌اند، صورت‌های اجتماعی‌اند منافاتی ندارد. چنین تحلیلی سرل را متوجه موضوع فلسفی بسیارمهم دیگری به نام واقعیت اجتماعی ساخت. سرل برای بررسی همه جانبه این موضوع سالها مطالعه کرد و سرانجام در سال ۱۹۵۹ کتاب ساخت واقعیت اجتماعی را منتشر ساخت.
سرل در مقدمه‌ کتاب یاد شده توضیح داده است که ما در جهانی واحد زندگی می‌کنیم. جنبه‌هایی از جهان را که فیزیک، شیمی و سایر علوم طبیعی توصیف می‌کنند به آسانی می‌فهمیم ولی پدیده‌ها و واقعیت‌های جهان منحصر به همین پدیده‌های علمی نیست. پدیده‌های دیگری نیز وجود داردکه فیزیکی و طبیعی نیستند. این پدیده‌ها موجب حیرت ما هستند. آیا آگاهی، هوش، افعالی نظیر اخبار، وعده، امر ومانند اینها فیزیکی‌اند؟ این پدیده‌ها چگونه چیزهایی‌اند؟ ارتباط‌شان با پدیده‌های طبیعی چگونه است؟ سرل سعی کرده است در کتاب مباحث واقعیت اجتماعی به این پرسش‌ها پاسخ گوید. بدین ترتیب سرل طی پنجاه سال گذشته طرح عظیم فلسفی خود را با محوریت زبان، ذهن و واقعیت اجتماعی به پیش برده است. وی سرانجام در سال ۱۹۹۸ باتدوین کتاب “ذهن، زبان و جامعه” در ترکیبی باشکوه هر سه محور را در کنار یکدیگر قرار داد و ربط و نسبت هر یک را با دیگری نشان داد. این گزارش مختصرحکایت از این دارد که کارنامه علمی سرل بسیار قابل توجه ودرخشان است و به آسانی نمی‌توان آن را نادیده گرفت. سرل اکنون نیز در سالخوردگی فعال است و به استخراج لوازم و نتایج طرح عظیم فلسفی خود در حوزه‌های مختلف اشتغال دارد.

سمانه فرد منش

منبع : روزنامه رسالت