جمعه, ۱۰ فروردین, ۱۴۰۳ / 29 March, 2024
مجله ویستا


تخت جمشید و ویژگی های تقویمی و گاه سنجی آن


تخت جمشید و ویژگی های تقویمی و گاه سنجی آن
این روزها در معماری و شهرسازی كوشش می شود كه تا جای ممكن تمامی بناها و گذرها در امتداد محور شمالی جنوبی و یا خاوری باختری ساخته شود. اما در دوران باستان از چنین شیوه نادرستی پیروی نمی شده است. یافته های كاوش های باستان شناختی نشان می دهد كه نه تنها در بناهای بزرگ، بلكه حتی در معماری ساده و روستایی هزاران سال پیش، محور همگی بناها و گذرهای شهر و روستا با توجه به وضعیت اقلیمی و آب وهوایی منطقه و با در نظرداشت مقدار نور خورشید، سمت وزش باد و دیگر لازمه های اقلیمی طراحی و ساخته می شده اند.
از سوی دیگر، در كاركردهای آیینی برخی بناها، لازم بوده است تا به جز نمونه های بالا به ویژگی های نجومی و تقویمی بنا هم توجه شود و چنین است كه در تمامی بناهای همگانی و آیینی دوران باستان از این نكته غفلت نشده و طراحی و ساخت آنها با در نظر داشت باورهای نجومی و كیهانی و نیز زمان برگزاری آیین ها انجام می شده است.
این سخن نادرست و سراسر اشتباه را همگان بارها شنیده اند كه تخت جمشید بنایی برای برگزاری جشن نوروز بوده است. ادعایی كه هیچگاه دلیل و مدركی برای آن به دست نیامد و هیچگاه نیز گویندگان آن نیازی به ارائه سند یا شاهدی ملموس احساس نكردند. در این میان، شادروان استاد یحیی ذكاء و سپس آقای دكتر علی حصوری كوشیدند تا میان «سنگ اندازه گیری» كه در كف و میانه كاخ سه دری تخت جمشید قرار دارد، با رسیدن خورشید به نقطه اعتدال ارتباطی پیدا كنند و سپس اظهار داشتند كه در بامداد روز نوروز، پرتوهای خورشید در امتداد درگاه كاخ سه دری و سنگ اندازه گیری می تابد و این لحظه نشانه رسیدن خورشید به نقطه اعتدال است. یحیی ذكاء، نوروز، ۱۳۵۸، ص ۵۵ اما محاسبه ها و بررسی های میدانی این نگارنده نشان می دهد كه نه تنها چنین واقعه ای در تخت جمشید رخ نمی دهد، بلكه پرتوهای خورشید بامدادی در نوروز كه از درگاه كاخ سه دری وارد می شوند، حتی به این سنگ شاخص نزدیك هم نمی شوند و با آن فاصله ای بسیار دارند. به عبارت دیگر بین این سنگ و اعتدال بهاری ارتباطی وجود ندارد.
محور تخت جمشید و تمامی بناهای آن در امتداد شمال غربی به جنوب شرقی واقع شده اند به طوری كه از چهار جهت اصلی به اندازه ۲۰ درجه غربی انحراف دارد. به این ترتیب هنگامی كه خورشید در هنگام انقلاب تابستانی طلوع می كند، چند درجه نسبت به محور تخت جمشید انحراف شمالی دارد و كوه مشرف به تخت جمشید مانع دیدار پرتوهای آن می شود. اما پس از چند دقیقه كه خورشید كوه را پشت سر می گذارد و از بالای آن طلوع می كند، در امتداد محور تخت جمشید واقع شده است. در واقع محور تخت جمشید در راستای انقلاب تابستانی و از سوی دیگر، عمود بر آن ساخته شده است.
در میانه همه كنگره های تخت جمشید، سازه ای وجود دارد كه با آفتاب سنج های تقویم آفتابی نقش رستم كعبه زرتشت شباهت فراوانی دارند و شواهدی مبنی بر كاركرد تقویمی در آنها دیده می شود. نمای این آفتاب سنج ها و كنگره های دربرگیرنده آن، به رغم تعداد بسیار فراوان، تنها در دو جهت ساخته شده اند: یا در امتداد پرتوهای خورشید بامدادی انقلاب تابستانی هستند و یا در تقاطع با آن. به این ترتیب، به هنگام انقلاب تابستانی یا آغاز تابستان، تمامی اضلاع آفتاب سنج هایی كه نمای آنها در امتداد پرتوهای خورشید است، در معرض نور خورشید قرار می گیرند و هیچ یك از اضلاع هفت گانه آن در سایه قرار نمی گیرد. اما از سوی دیگر، تمامی اضلاع آفتاب سنج هایی كه نمای آنها در تقاطع با پرتوهای خورشید قرار دارند، در سایه كامل قرار می گیرند و نور خورشید به هیچ یك از اضلاع هفت گانه آنها نمی تابد. این وضعیت در آفتاب سنج ها، فرا رسیدن فصل تابستان را نوید می دهند. اضلاع این آفتاب سنج ها توانایی این را هم دارند كه هنگام های دیگری از سال همچو نوروز و میتراكانا مهرگان اعتدال بهاری و پاییزی و نیز انقلاب زمستانی یا شب چله یلدا را نشان دهند.
به جز این به نظر می آید كه در ساخت دروازه ورودی تخت جمشید یا كاخ دروازه همه ملت ها ویسه دهیو بیشتر از دیگر بناهای تخت جمشید به كاركردهای تقویمی توجه شده است. این بنا به گونه ای طراحی و ساخته شده كه به جز آغاز تابستان، به هنگام اعتدالین و انقلاب زمستانی نیز پرتوهای خورشید بامدادی به گونه ای خاص به درون بنا بتابند. برای این كار از روزنه های تشكیل شده در میان درگاه های شمال شرقی و جنوب شرقی بنا استفاده می شده است. دلیل اینكه دروازه همه ملت ها نسبت به دیگر بناهای تخت جمشید اختلاف محوری در حدود یك درجه دارد و نیز اندازه های درگاه های آن با یكدیگر متفاوت است، در همین ویژگی و كارایی آن نهفته است.
جزئیات این كاركردهای تقویمی همراه با محاسبه ها و عكس ها و نقشه های مربوط در كتابی مستقل در دست انتشار است و همچنین به ویژگی های نجومی نگاره های تخت جمشید در نوشتار دیگری پرداخته خواهد شد.
رضا مرادی غیاث آبادی
reza@ghiasabadi.com
منبع : روزنامه شرق


همچنین مشاهده کنید