مدرسه عالی شهید مطهری

ساختمان های مسجد و مدرسه عالی شهید مطهری كه به سپهسالار هم معروف است چشم نواز است، اما تابلوهای قرمز مدام به تو هشدار می دهند كه ورود ممنوع است. همجواری با مجلس بهانه مناسبی است كه ورود همه حتی گردشگران به مهمترین بنای تاریخی دوران قاجار در تهران ممنوع باشد.
مسجد و مدرسه سپهسالار بر اساس نقشه های دارالخلافه در شرقی ترین نقطه تهران قدیم واقع است، جایی محصور میان درختان چهار باغ بزرگ، نگارستان، بهارستان، نظامیه و باغ سردار كه حالا جز اسم و خاطره ردی از آنها نمانده است. سیم خاردارها و سربازان ایستاده بر ورودی های مسجد اگر بگذارند، مقرنس كاری های كم نظیر و ورودی های بنا چشم را خیره می كند. نگاه كه می كنی، نقشه ها را كه می كاوی، بنا شش ورودی اصلی دارد كه معماری كم نظیری آمیخته به هنر ایرانی بر پیكر آن نشسته است.
این بنا دارای سه ورودی در بخش شمالی بوده كه به علت ساخت كتابخانه ملی توسط مهندس سیحون در سال ۱۳۴۲ خورشیدی مسدود و ارتباط این قسمت از بنا با باغ بهارستان قطع شده است. در جبهه های غربی (ورودی اصلی)، شرقی و جنوبی نیز در حال حاضر سه ورودی وجود دارد. ورودی اصلی با عقب نشینی نسبت به پیاده رو از الگوی جلوخان تبعیت كرده و ورودی شرقی نیز چنین الگویی را به صورت ساده تری داراست.
ورودی جنوبی كه هنگام ساخت بنا در كوچه ای ۶ متری قرار داشته، سر دری ساده دارد كه به حیاط دارالشفاء گشوده می شود. دیگر از دارالشفاء خبری نیست و اكنون این فضا به محلی برای پاسخگویی به سؤال های شرعی مراجعه كنندگان به مسجد تبدیل شده است.
دقیق تر كه نگاه كنی در پس ورودی های غربی و شرقی هشتی تقسیم بندی دیدنی وجود دارد كه اولی كه با پوشش كاربندی و عرقچین ودومی با كاسه سازی داده شده اند.
فریدون برومندی كارشناس بناهای تاریخی می گوید: طاق هفت كاسه در هشتی شرقی از شاهكارهای دوران شاگردی استاد جعفریان معمار باشی كاشانی است كه در سه كاسه وسط مینیاتوری از هفت كاسه را ساخته است. زمانی كه این طاق را ساخته، هنوز استاد نبوده و به دلیل شاگرد بودن اجازه نداده اند به داخل بنا راه پیدا كند و كارش را در همان ورودی تمام كرده و رفته است. حیاط مربع مسجد سپهسالار با چهار ایوان، نمونه مطلوب مسجد سازی ایرانی است. طول اضلاع این حیاط ۶۲ در۶۳ متر است كه از چهار جهت در دوطبقه ساخته است و ۶۰ حجره در دو طبقه برای سكونت طلاب علوم دینی وجود دارد.
«شبستان تابستانی كه از تركیب ایوان جنوبی، گنبد خانه و سه گنبدی جنبی و دو گوشواره تشكیل شده است، بزرگترین و دیدنی ترین فضای مسجد است، در واقع این قسمت از بنا موجب تمایز آن با دیگر مساجد شده و آن را در ردیف آخرین شاهكارهای معماری دوره سنتی قرار داده است. روی گوشواره ها دو گنبد به دهانه ۱۰ متر و ارتفاع ۱۵ متر قرار گرفته است كه در مجموع مساحتی نزدیك به ۱۶۰۰ متر مربع را اشغال كرده است. جدا از شبستان تابستانی، شبستان زمستانی این مسجد با ستون های ظریف سنگی و طاق های آجری متنوع در پشت ایوان شرقی كاملاً تابع الگوهای مسجد سازی ایرانی ساخته شده است.
این فضا با ۴۴ ستون سنگی، به چهل ستون معروف است. بخشی ارزنده در این فضا وجود كتیبه ها دراین بناست؛ كتیبه ها ضمن این كه جزو تزئینات بنا محسوب می شوند معمولاً درباره بناهای تاریخی اطلاعات با ارزشی را ارائه می دهند؛ در مسجد و مدرسه سپهسالار نیز كتیبه ها علاوه بر این كه هنر نمایی خالق خود را دارند، واجد ارزش اطلاع رسانی نیز هستند.»
مهندس محمدحسین بحرالعلومی، مسئول پروژه مرمت مسجد با ذكر این ویژگی ها می گوید: «این كتیبه ها شامل مرمت كاشی ها و همچنین بازنویسی خطوط نقش برجسته بر آنها است كه براساس مطالعات لازم در زمینه شناسایی آسیب های وارد شده به این كاشی ها و چگونگی مرمت آن مراحل مختلف كار انجام شده است.
وی در ادامه افزود: «مرمت و بازپیرایی كتیبه وقفنامه مسجد به عنوان یكی از بخش های طرح مرمت این بنای تاریخی از سال گذشته آغاز و چندی پیش به پایان رسیده است.» (در كل مرمت مسجد از سال ۸۲ آغاز شده است.)
هاله زرینه سرپرست كارگاه مرمت كتیبه وقفنامه نیز می گوید: «بخشی از كاشی های به كار رفته در این بنا با گذشت زمان فرسوده و خطوط آن به سختی خوانده می شود و بخش هایی از كاشی ها نیز بطور كامل فرو ریخته و از بین رفته بود كه با انجام آنالیزهای شیمیایی و شناخت مواد و كاشی های به كار رفته در این بنا، در زمینه مستند نگاری و همچنین تولید مجدد برخی از كاشی های از بین رفته اقدام شده است.»
بخش های شمالی كتیبه پیش از بخش های دیگر در معرض فرسایش ناشی از تغییر شرایط جدی قرار گرفته، بشدت تخریب شده است كه بخشی از این كاشی ها از بین رفته و در بخش های دیگر نیازمند بازپیرایی است.
خوشنویسی كتیبه مسجد را یكی از استادان مشهور دوره قاجاریه انجام داده است و به منظور حفظ هویت و ارزش های هنری خطوط این كتیبه از هنر استاد حمید ملكیان، استاد برجسته خوشنویسی كشور در این زمینه استفاده شده است. حیاط مربع شكل را كه دور بزنی حجره های طلبه ها الگوی دیگری است كه در كنار ایوان ها، مهتابی ها مسجد و مدرسه را كامل می كند و موجب وسعت فضای حیاط شده است.
اغلب حجره ها دارای یك ایوان كوچك در قسمت ورودی، یك فضای سه قسمتی اصلی و یك پستو است، پستو به عنوان اتاقی متغیر در قناسی زمین قرار گرفته و در سلسله مراتب فضایی، خصوصی ترین بخش حجره را تشكیل می دهند. مجموعه فضاهایی كه اشاره شده به همراه هشت مناره رفیع كه بلندترین آنها ۳۷ متر و كوتاهترین آن ۲۵ متر ارتفاع دارند، فضای اصلی مسجد را تشكیل می دهند.
چهار مناره جنوبی با پایه هایی كه تا حدود ۳ متر آن سنگ است، به طرز ظریف و دلپسندی حجاری در مفاصل و جرز سنگ ها برای استحكام بنا سرب ریزی شده است و تمامی مناره ها با كاشی لعابدار مصور منقوشند. در شمال این مجموعه حیاط دیگری قرار دارد كه محل سكونت نایب التولیه مسجد است. این بخش دارای شاه نشینی در قسمت شرق و تعدادی اتاق در قسمت از الگوی یك بنای مسكونی حیاط مركزی تبعیت كرده است.
در كنج غربی بنا، تالار ستون داری به نام چهل شیر وجود دارد كه در مركز آن میان هشت ستون سنگی، حوض سنگی قرار دارد كه آب انبار و محل وضو خانه مسجد بوده و از قنات اختصاصی مسجد به نام مهران مجرایی داشته است، حال دیگر قنات خشك شده، خشك خشك. سرت را كه بالا بگیری، بالای ایوان شمالی ساعت بزرگ مسجد قرار دارد، این ساعت با سه ناقوس در سال ۱۸۸۰میلادی و در زمان ناصر الدین شاه از پاریس به تهران آمد.
بخش فرسوده جنوب شرقی مسجد، پشت به شبستان زمستانی كه زمانی گرمابه و سرویس های بهداشتی مدرسه را در خود جای داده بود، در اوایل دهه ۱۳۷۰شمسی تخریب و جای آن بنای ناهمگونی با مجموعه برای كلاس های درس و اداری مدرسه و ناهار خوری و سرویس های بهداشتی ساخته شد؛ عمیق تر كه نگاه می كنی انگار این قسمت خود را به بنا تحمیل كرده، انگار از جنس دیگری است.
سال ۵۷ كه انقلاب شد، مسجد سپهسالار به مدرسه عالی شهید مطهری تغییر نام داد. این روز ها مسجد عالی شهید مطهری میزبان بسیاری از مراسم مهم مذهبی، كشوری و لشكری است و به این اعتبار می توان آن را بنای بیاد ماندنی دانست كه در تحولات سیاسی صد سال اخیر مطرح بوده است و خاطرات بسیاری را در دل دارد؛ بنایی همسایه با ساختمان قدیمی مجلس یا همان دارالشورا كه جایی ایستاده بر نقطه عطف تاریخ این سرزمین؛ میدان بهارستان، میدانی كه هنوز تاریخ را نفس می كشد.

فائزه شرع الاسلام
منبع:
اینترنت، سایتهای www.uan.ir
www.google.com
كتاب: تاریخ مسجد سپهسالار مرحوم ابوالقاسم سحاب

منبع : روزنامه ایران