ارتقای کارآمدی علوم انسانی در ایران

موضوع بحث من ملاحظاتی پیرامون ارتقای کارآمدی علوم انسانی در ایران است. نخستین چیزی که در این باره به آن فکر کردم این بود که مشکل چیست؟ من این مشکل را در دو حوزه جست وجو کردم؛ حوزه اول فقدان سیاست آموزشی در ایران است؛ یعنی ادعای اول من این است که ما در ایران سیاست آموزشی نداریم و به تبع آن سیاست آموزش عالی را که زیرشاخه یی از نظام آموزشی است نیز نداریم. برنامه چهارم شامل احکام اجرایی است، همین طور بخش علوم و فناوری و بخش آموزش عالی آن ـ آن طور که در سازمان برنامه هم گفته می شود ـ تنها شامل یک سری احکام اجرایی است. قانون وزارت علوم هم تنها شامل ماموریت ها و وظایف این وزارتخانه است. از طرفی سند توسعه علمی کشور هم که هنوز در دست تهیه است و معلوم نیست چه خواهد شد و حجمش چقدر خواهد بود و چه زمانی به پایان خواهد رسید؛ و اصلاً آیا بعد از اینکه این سند آماده شد، بخشی از آن به سیاست آموزشی کشور خواهد پرداخت یا خیر؟
در واقع سیاست آموزشی رابطه کلان را با بخش تنظیم می کند؛ نهادهای بخش آموزشی و برون دادهای مطلوب را تعیین می کند و فرآیند کلان نظام آموزش کشور را مشخص می کند. در این سیاست آموزشی باید معلوم باشد ما در چه رشته هایی و تا چه میزان می خواهیم سرمایه گذاری کنیم.
آماری در سایت بنیاد علوم فرانسه وجود دارد که آمار بخش ایران آن را از موسسه پژوهش و برنامه ریزی آموزش عالی گرفته اند و نشان می دهد که در ژاپن، تایوان و کشورهای دیگر شرق آسیا، تعداد دانشجویان مهندسی چندین برابر دانشجویان علوم پایه است؛ در ژاپن ۳/۷ برابر، در تایوان ۲/۷ برابر، در چین ۴/۳ برابر و در کره جنوبی ۲/۴ برابر. این آمار نشان می دهد که این کشورها قصد دارند سیاست آموزشی شان معطوف به مهندسی باشد.
این مساله اما در امریکا و انگلستان برعکس است یعنی نسبت دانشجویان مهندسی به علوم پایه در امریکا ۷/۰ و در انگلستان ۶/۰ است. این آمار نشان می دهد که تاکید پذیرش دانشجو بر علوم پایه است و نگرشی بلند مدت برای ساختن بنیادهای دانش وجود دارد.
اما این نسبت در ایران هیچ معنایی ندارد و ۶/۱ است. یعنی معلوم نیست ما به سمت علوم پایه رفته ایم یا به سمت علوم مهندسی. بنابراین، سیاست آموزشی نداریم که در پی رابطه آن با نظام اشتغال باشیم.
به عنوان مثال در سال ۸۲ فقط در دانشگاه های تحت پوشش وزارت علوم ۵۸ هزار دانشجوی حسابداری داشته ایم، غیر از دانشگاه آزاد که آمار آن هم احتمالاً دو برابر این آمار است، چرا که توسعه دانشگاه آزاد اساساً به سمت این گونه رشته ها بوده است. سوالی که در اینجا وجود دارد این است که حدود ۱۲۰هزار دانشجوی حسابداری را برای چه آموزش می دهیم؟ و آیا مطالعه یی شده که بنگاه های اقتصادی ما چند حسابدار نیاز دارند؟
اما از نظر من ریشه دیگر مشکل، الگوی دانشگاهی ایران است که این الگو، الگوی ناپلئونی است. این الگو در کشورهای فرانسوی زبان، اسپانیا، ایتالیا، آرژانتین و کشورهای آفریقایی پیاده شده است.
ما در ایران با دولتی مواجهیم که دانشگاه در چنگ آن است و کارکرد دانشگاه در این دیوان سالاری دولتی این است که یک لشکر اداری تربیت کند و آن را به دیوان سالاری متمرکز دولتی تزریق کند. در واقع کارکرد دولت شبه مدرن دوره پهلوی در ایران، نوسازی بود و در آن، نظام اشتغال به معنای استخدام رسمی افراد بود. طبیعتاً وقتی این ظرفیت اشباع شد، همه چیز قفل خواهد شد و دیگر اشتغالی وجود نخواهد داشت.
از طرفی پس از انقلاب سیل تقاضای اجتماعی هم به این الگوی ناپلئونی اضافه شد که خود را در قالب دانشگاه پیام نور و علمی - کاربردی و نیز نوبت دوم و شبانه نشان داد. پس از آن رگه هایی از الگوی هومبولتی که دانشگاه فرهنگ است و در آن پژوهش آزاد علمی اهمیت دارد و نیز الگویی از آکسفریج که در آن جامعه پذیری علمی و اقامت در کمپ و فرهیختگی مدنظر است و همچنین رگه هایی از الگوی امریکایی که در واقع همان دانشگاه بازار و دانشگاه کارآفرین و دانشگاه شرکتی است، به این الگوی ناپلئونی اضافه شده است.
در الگوی بازار مساله اشتغال حل شده است چرا که این نیروی بازار است که به دانشگاه برنامه و جهت می دهد و فشار می آورد و برنامه خودش را به دانشگاه دیکته می کند. در این الگو معضل ارتباط میان دانشگاه و نظام اشتغال کمتر است و وظیفه دانشگاه این است که دانش سودمند تولید کند.
ما باید وضعیت علوم انسانی را در ایران، با همگنان خودمان مقایسه کنیم و ببینیم که نهادهای ما چه وضعیتی دارند. حال اگر بخشی از مشهورات مربوط به اتهام زدن به علوم انسانی را رد کنیم، ممکن است در همه این مشهورات شک کنیم. در موسسه پژوهش و برنامه ریزی آموزش عالی، پروژه یی درباره ارزیابی توانمندی های شغلی دانش آموختگان همه رشته ها انجام شده است و در آن شش نوع توانمندی تعریف و ۲۳هزار فارغ التحصیل هدف گرفته شده و برای حدود شش هزار نفر از آنها پرسش نامه رفته و سه هزار پرسش نامه برگشته است. جمع بندی نتایج این پژوهش بر مبنای تقسیم بندی که یونسکو از علوم دارد از نظر توانمندی های اجرایی فارغ التحصیلان بدین شرح است؛
هنر ۱/۹۳ درصد، علوم تربیتی ۸/۸۹ درصد، حقوق ۵/۸۹ درصد، علوم ریاضی و کامپیوتر ۶/۸۸ درصد، علوم اداری و بازرگانی و مدیریت ۶/۸۷ درصد، کشاورزی، شیلات و جنگلداری ۵/۸۷ درصد، مهندسی ۷/۸۵ درصد.
بنابراین همان گونه که می توان دید وضعیت علوم انسانی در نتایج این پژوهش بهتر از علوم ریاضی و فنی است. در نتیجه من حق دارم به عنوان کسی که دغدغه علوم انسانی دارم در مشهورات دیگر نیز شک کنم. همچنین در زمینه تولید علم از گزارش شورای عالی انقلاب فرهنگی مثال می آورم. این شورا دومین ارزیابی کلان علم و فناوری در کشور را در سال ۸۴ منتشر کرد. در اینجا اگر از ISI صرف نظر کنیم، در تولید مقالات منتشر شده علمی و پژوهشی، علوم انسانی در صدر است و ۳۱ درصد کل این مقالات را شامل می شود. ۲۶ درصد این مقالات هم در پزشکی، ۳/۱۷ درصد کشاورزی، ۲/۱۵ درصد در فنی و مهندسی و ۶/۸ درصد در علوم پایه منتشر شده است.
نکته دیگری که می خواهم به آن اشاره کنم به نقش علوم انسانی در نظام اشتغال مربوط است. در اینجا فرض گرفته می شود که یک نظام اشتغال وجود دارد اما در واقع آنچه که از «نظام اشتغال» فهمیده می شود سیستم اشتغال است؛ یعنی سیستمی که نهادها و درون دادهایش تعریف شده، همچنین برون دادها و فرآیندهایش هم تعریف شده، اهداف سیستم و بازخورد این اهداف هم مشخص است. اما سوال این است که آیا چنین چیزی در ایران داریم؟ و اگر داریم آیا اجرا می شود؟ مثلاً می توان مناطق آزاد تجاری را مثال زد که برای توسعه صادرات تاسیس شدند اما به ضد خودشان تبدیل شدند.
آنجا که برنامه ها به دلیل عدم توجه به بافت و زمینه در ایران به ضد خودشان تبدیل می شوند، ما باید ببینیم چه چیزهایی از قلم افتاده است. مقالات ISI ما در این چند سال هفت برابر شده است، اما ساختارهای کلان کشور و مبنای توسعه علمی هیچ تغییری نکرده است و حتی لایه کارشناسی تصمیم ساز هم به نحوی تضعیف شده است.
در پایان چند توصیه هم دارم؛ یکی اینکه با علوم انسانی مدارا شود. در اینجا توجه به این نکته ضروری است که علوم انسانی و نظام اشتغال هر دو، دو زیر سیستم از یک زیست بوم و سیستم بزرگ ترند که ما در واقع باید آن را ارتقا دهیم. در واقع این دو زیر سیستم باید به صورت «هم تطوری» با هم رشد کنند، نه اینکه صرفاً بر علوم انسانی و با برنامه ریزی های آمرانه، تفضیلی، حداکثری و تند و تیز متمرکز شویم. چرا که نتیجه یی جز شکست در بر نخواهد داشت. در این زیست بوم اگر آزادی علمی و نقد هنجارهای جامعه تقویت شود و به انباشت برسد، نتایجی مثبت در پی خواهد داشت.
بنابراین مسیر توسعه علوم انسانی باید به صورت تکوینی و طبیعی طی شود و از ملاحظات تند در امان بماند. همچنین ما نباید علوم انسانی را با معیارهای اقتصادی بسنجیم و نیز نباید برخوردی آرمانی با آن داشته باشیم. همچنین باید بکوشیم همین دانش اندکی که در علوم انسانی تولید شده مصرف شود. دولت باید مصرف کننده خوب همین خرده دانشی باشد که تولید شده است. آن وقت با توجه به مدل «کینزی» در اقتصاد، اگر کشش تقاضای موثر برای علوم انسانی ایجاد شود خود به خود تولید نیز رونق خواهد گرفت. اگر دولت و جامعه هر دو دوستدار دانش باشند یعنی از یک طرف فشار و از یک طرف کشش تقاضا وجود داشته باشد، آن وقت مثل الگوی مالزی دوران ماهاتیر محمد می توان شاهد رشد و رونق مدیریت، اقتصاد و صنعت بود.
اما نکته دیگری که مدیران باید به آن توجه کنند، این است که نباید انتظار داشت که علوم انسانی همه مسائل را حل کند. اصلاً چه بسا برخی از مسائل راه حل نداشته باشند. مثلاً حتی در خود ریاضی هم برای محیط بیضی هنوز راه حلی پیدا نشده است و هنوز هیچ فرمول دقیقی برای محاسبه اش وجود ندارد. بعضی مسائل هستند که به قول جامعه شناسان علم، آبستنیً زمان باید اینها را حل کند؛ مثل پدیده ها و آسیب های اجتماعی، روسپیگری، تروریسم، امنیت، نژادپرستی و... نمی شود از ما اهالی علوم انسانی توقع داشته باشند که نسخه های شسته ورفته یی روی میز کار آنها بگذاریم و اساساً باید گفت که چنین چیزی ممکن نیست.

غلامرضا ذاکرصالحی

منبع : روزنامه اعتماد