ذخیره‌گاه آبی یا گوردخمه؟

اسماعیل جاشویی، عکاس است. گاهی فیلم هم می‌سازد. مجموعه‌ای از عکس‌هایش را به نام <سیراف، مروارید خلیج فارس> چاپ کرده است. نمایشگاه هم زیاد داشته است که آخرینش را بیاد می‌آوریم به نام <سیم‌ها و سایه‌ها>، که عکس‌های زیبایی بودند از بافت قدیم بوشهر، سیاه وسفید. مطلبی که به صفحه معماری فرستاده، طبعا آمیخته با احساس‌های شریف بوشهردوستانه‌اش هم هست که ایرادی نیست، اما فرضیه یا استدلا‌لی که درخصوص <ذخیره‌گاه آبی> ساسانی در سیراف دارد که مستنداتش هم پژوهش‌هایی است از پژوهشگرانی نام و نشان‌دار، احتمالا‌ محل مناقشه اساسی در میان باستان‌شناسان و اهل فن است که آنهارا <گوردخمه>‌های ساسانی می‌دانند. شهر مردگان.
استدلا‌ل آنانی است که این حفره‌ها را گور دخمه می‌دانند، مستند است بر فرم عمومی شهرهای ساسانی که از دوبخش شهر زندگان و شهر مردگان تشکیل می‌شد و آتشگاهی در وسط آن دو. به هرحال، سیراف چنان باارزش و مهم است که نقل نظرات متفاوت درمورد آثار و میراث آن، اگر به نیت مطرح شدن خود سیراف باشد، خش و خدشه‌ای به آن نمی‌زند. ‌ به دلیل خست صفحه معماری، بخش‌های اصلی مقاله ارسالی اسماعیل جاشویی را با هم می‌خوانیم.
دیدن مطلبی با عنوان معمای سیراف در خبرگزاری میراث فرهنگی مرا به یاد کنگره بین‌المللی سیراف و یکی از ارزشمندترین مقالا‌ت ارائه‌شده در آن انداخت، تحقیقات علمی سیدمحی‌الدین جعفری، سهیل مهاجری و فرهاد فخری در خصوص استحصال آب و کشاورزی سیراف. آب شیرین در هر نقطه‌ای مهم‌ترین عامل شکل‌دهنده تمدن‌های گذشته بوده و در سرزمین ایران نیز به دلیل کم‌آبی این مساله شدت بیشتری داشته است و حتی نزد ساسانیان آب مقدس بوده و خوب که دقت می‌کنیم از تعداد و وی‌ژگی‌های منحصربه‌فرد سازه‌های آبی ساخته شده در دوره ساسانی شگفت‌زده می‌شویم. بندر باستانی سیراف توسط تمدن ساسانی بنیان گذاشته شد و تا دوره آل‌بویه بیش از ۴ قرن بزرگ‌ترین بندر سواحل شمالی خلیج فارس محسوب می‌شد. مردمان روزگار ساسانی با انتخاب مکان بندر سیراف در وهله اول سنگ بنای این بندر را با دقت و درستی نهادند.
● شهری میان دریا وکوه
ویژگی جغرافیایی سیراف قرار داشتن بر دامنه کوهستان است، چنانکه دریا و کوه از دو طرف این بندر را دربر گرفته‌اند. مردمان متمدن ساسانی در نهایت علم و هنر زمان خود توانستند بزرگ‌ترین ذخیره‌گاه آب شیرین را در دامنه همین کوه ایجاد کنند. صنعت و ظرافت هنرمندانه‌به‌کار رفته در ساخت این بزرگ‌ترین (بدون کوچک‌ترین اغراق) ذخیره‌گاه آب دنیا هنوز هم بی‌نظیر است. در تمامی سفرنامه‌های بر جای مانده از قرون ۴ و ۵ (ه.ق) به بارگیری این آب که در آن روزگار بسیار حیاتی و کمیاب بود اشاره شده است و نه‌تنها کشتی‌ها برای تجارت کالا‌ها به این بندر می‌آمدند بلکه سیراف بندر ترانزیتی هم بود که کشتی‌ها در مسیر طولا‌نی خود تا رسیدن به مقصد اصلی برای بارگیری آب شیرین در آن توقف می‌کردند. ساسانیان برای ذخیره کردن آب شیرین از روشی منحصربه‌فرد و کاملا‌ منطبق بر شرایط جغرافیایی منطقه استفاده کردند. آنها با تراشیدن سطح شیب‌دار دامنه کوه در سطح بسیار گسترده و حفر حوضچه‌هایی مربع‌مستطیل با عمق متوسط نیم متر به تعداد بیشمار (بیش از ۵ هزار حوضچه) توانستند آب باران را که معمولا‌ در طول سال به‌ندرت ولی با حجم و سرعت زیاد می‌بارید، مهار کنند.
به‌خوبی می‌دانیم ساسانیان با ساخت سد آشنایی داشتند و نمونه آن را در مناطق مختلف دیده‌ایم ولی این شیوه ذخیره آب را در هیچ جایی سراغ نداریم. آب باران بعد از بارش سیل‌آسایی که خاص مناطق جنوبی است در دامنه کوه مشرف به بندر سیراف به‌وسیله این حفره‌ها که در سرتاسر دامنه تا نوک کوهستان ایجاد شده بودند مهار می‌شد و نکته اصلی اینجا است که این آب در این حوضچه‌ها باقی نمی‌ماند. ساسانیان به‌خوبی می‌دانستند شدت نور آفتاب در این منطقه زیاد است و این حفره‌های روباز نمی‌توانند در تمام طول سال این آب را نگهدارند، آنها به خوبی از جنس سنگ این کوهستان آگاهی داشتند و به همین دلیل هم سطح گسترده کل دامنه کوه تا نوک کوهستان را تراش دادند تا آب باران بتواند به راحتی به درون زمین نفوذ کند و چون بارندگی‌ها در حجم زیاد ولی در زمان کوتاهی صورت می‌گرفت، این حفره‌ها را روی سطح شیب‌دار کوه کندند تا مانع حرکت آب شیرین به سمت دریا شوند. آب باران در این حوضچه‌ها به‌تدریج به درون زمین جذب می‌شد و در انتها با حفر چاه‌های عمیق در کنار همین حوضچه‌ها توانستند از دسترنج خود به بهترین صورت استفاده کنند. تعداد این چاه‌ها بیش از ۴۰ حلقه است و حالا‌ می‌توانیم تصور درستی از این ذخیره‌گاه بزرگ داشته باشیم و معمای حضور این چاه‌ها در کنار حوضچه‌هایی که شکل‌شان شباهت بسیار به قبر دارد را دریابیم. دو زلزله بزرگ در قرن ۵ (ه.ق) موجب ویرانی شهر سیراف شد ولی این سیستم مدرن استحصال آب آسیب جندانی ندید و احتمالا‌ در همان زمان معدودی از این حفره‌ها به‌عنوان قبر مورد استفاده قرار گرفت. عدم وجود هرگونه بقایای انسانی در ۹۵ درصد این حوضچه‌ها دلیل قانع‌کننده‌ای بر این ادعا است.
● آب، چاه، آسیاب
با احترام زیاد به پژوهشگرانی که این حفره‌های نگهداری آب را قبر دانسته و هیچ‌گاه نتوانستند حضور این تعداد زیاد چاه آب در کنار قبرستان را توجیه کنند، به‌شخصه بدون هرگونه ادعا نظرات کارشناسی سید محی‌الدین جعفری را که به همراه تیم تحقیقاتی خود با صرف وقت و تلا‌ش زیاد توانستند با ارائه مستندات منطقی معمای شگفت‌انگیز سیراف را کشف کنند می‌پذیرم. دنیای علمی امروز مرزهای بین علوم مختلف را کم‌رنگ کرده و به همین دلیل جعفری که کارشناس ارشد زمین‌شناسی است با شناختی که از جنس زمین کوهستانی سیراف به‌دست آورد و دیدن نکات بسیار ریز ولی پراهمیت چگونگی ارتباط این حفره‌ها و هماهنگی دقیق سطوح در هدایت آبها، کانال‌های ارتباطی و حتی نوع گیاهانی که در کنار همین حوضچه‌ها کاشته می‌شده است، ما را با دنیای متخصصان ساسانی آشنا کرد؛ متخصصانی که با شناخت عمیق نسبت به زمین و جغرافیای منطقه و البته تلا‌ش طاقت‌فرسا توانستند یکی از شگفتی‌های دنیای باستان را خلق کنند.
وجود دو آسیاب آبی در کنار همین حوضچه‌ها و مشخص بودن مسیر آبراهی که آب را به درون این آسیاب‌ها هدایت می‌کرد، این فرضیه را تایید می‌کند. عظمت این ذخیره‌گاه آب که سرتاسر دامنه کوهستانی مشرف به بندر سیراف را شامل می‌شود از توصیف خارج است. توریست‌های زیادی را دیده‌ام که بعد از دیدن سیراف با شگفتی آن را هم‌تراز تخت جمشید دانسته‌اند.
سرمایه‌گذاری و سرعت رشد صنعتی پارس جنوبی موجب افزایش وحشتناک ساخت و سازهای غیرقانونی روی آثار تاریخی سیراف و آلودگی محیط زیست در حاشیه این منطقه شده است. آثار بندر باستانی سیراف که نام امروزی بندر طاهری را بر خود دارد در طی ۱۰ سال اخیر به‌شدت مورد تعرض قرار گرفته است. بندری که در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسیده و تا ۱۰ سال پیش قابلیت ثبت در فهرست جهانی یونسکو را هم داشت با وضعیت نگران‌کننده‌ای روبه‌رو است.
شاید تا ۱۰۰ سال دیگر هم پارس جنوبی گاز داشته باشد ولی در نهایت تمام می‌شود و نسل‌های آینده این کشور نه‌تنها گازی ندارند بلکه تا آن زمان آثار تاریخی و محیط زیست طبیعی را که می‌توانست علا‌وه بر هویت فرهنگی و زندگی سالم، محل درآمد و ثروت تمام‌نشدنی هم برای آنان باشد، متاسفانه از دست داده‌اند. ‌

* کتاب <مجموعه مقالا‌ت کنگره بین‌‌لمللی سیراف.> به اهتمام دکتر عبدالکریم مشایخ. انتشارات بوشهر. جلد اول. سال ۱۳۸۴. صفحه ۵۹۹. عنوان مقاله: دانش بومی منحصربه‌فرد اندیشمندان سیراف در استحصال آب و کشاورزی. نویسندگان: محی‌الدین جعفری، سهیل مهاجری، فرهاد فخری

منبع : روزنامه اعتماد ملی