بافت‌های تاریخی، ارزش‌ها و راه‌حل حفاظت

خوشبختانه، کشورما نشانه‌های تاریخی مهمی از شهرنشینی دارد. این نشانه‌ها در قالب بافت‌های تاریخی یا مجموعه ابنیه‌های تاریخی هستند. اینکه چگونه از این نشانه‌ها و شناسنامه‌ها مراقبت کنیم، بسیار مهم است. و مهمتر آنکه این شناسنامه‌ها را <برای چه> باید مراقبت کنیم. و اگر معلوم شد که برای چه، مهم آنست که <چگونه>؟ نوشته‌ای که حاج آق حیدری فرستاده‌اند، این دغدغه‌ها را دارد. هرچه این دغدغه‌هارا بشکافیم، باز هعم کم است.
شهر‌های تاریخی ما دارند از بین می‌روند. از بافت بسیار مهم عودلا‌جان تهران تا مرکز شهر تاریخی نائین، دچار همین مشکل هستند. اگر در سال ۶۸ بولدوزرهای بی‌رحم و بی‌هویت سازمان بنادر و کشتیرانی بافت بی‌نظیر بوشهر را ویران کردند، خودرا درجرمی شریک کردند که سال‌ها بعد بولدوزرهای شهرداری بندر کنگ با کشیدن (به اصطلا‌ح) خیابان ماهیگیران در دل بافت کهن شهر مرتکب شدند. کسی مخالف زندگی امروز نیست. ولی مگر شناسنامه فاخر تاریخی ما مغایرتی با این زندگی دارد؟
در یک بررسی اجمالی از وضعیت شهرهای تاریخی، می‌بینیم که طی دو دهه اخیر و با سرعت شگفت‌انگیزی، بافت وسیع و نوین شهری، پیرامون بافت تاریخی در حال شکل‌گیری است، ترکیب کلی این شهرها، حالتی دوگانه به خود گرفته است. در یک سو بافت جدید شهری با خیابان‌های پهن و عریض، ساختمان‌های مرتفع و مراکز تجاری، تفریحی، فرهنگی، رفاهی و رفت‌وآمد خودروها، در طرف مقابل بافت تاریخی شهرها با هزاران مشکل و معضل برای حفظ و نگهداری.
جهت یافتن <رهیافتی> منطقی در حفاظت بافت‌های تاریخی، ابتدا باید بدانیم که:
۱ ) بافت‌های تاریخی با چه مخاطراتی مواجه می‌باشند؟ آیا ابنیه در معرض خطر و ویرانی است؟ یا ویژگی‌های شهری و آداب و رسوم و شیوه زندگی مردم در مخاطره قرار گرفته است؟
۲ ) چرا باید این آثار حفظ شوند؟ چون این آثار جزئی از هویت تاریخی شهر است؟ و یا می‌خواهیم بافت‌ها را برای زندگی امروز و نیازهای مردمان ساماندهی کنیم؟ و یا می‌خواهیم از طریق گردشگری اقتصاد این مناطق را بهبود بخشیم؟
۳ ) برای چه کسی باید بافت‌ها را حفظ کنیم؟ ساکنین فعلی، آیندگان و یا گردشگران؟
● تشریح مساله
در دو دهه اخیر، رشد بی‌رویه شهرها، بدون شک صدمات جدی و جبران‌ناپذیری را موجب شده است. هسته مرکزی و قدیمی شهرهای تاریخی با تحمیل طرح‌های ناقص شهری مواجه بوده و در نتیجه اجرای این طرح‌ها آسیب‌های فراوان در سیمای آنها ایجاد شده است، بسیاری از مدیران و مسوولا‌ن اداره این شهرها، اعم از اعضای شوراهای شهر، شهرداران، برنامه‌ریزان شهری و مدیران میراث فرهنگی از درگیر شدن با مسائل و معضل‌های بافت تاریخی و سامان دادن به آنها به شدت اکراه دارند و نمی‌دانند که چگونه می‌توان از این مناطق برای تأمین نیازهای امروزی استفاده نمود. آنها در مجموع ترجیح می‌دهند تا با کنار گذاشتن تمامی مشکلا‌ت و پیچیدگی‌های موجود همه چیز را از نو شروع کنند، آنها از توسعه و گسترش شهر، تصویری یک بعدی دارند و آن را با تخریب بافت‌های تاریخی یکسان می‌پندارند. قیمت تجاری زمین در این مناطق آن‌چنان فریبنده است که این مناطق با هجوم انبوه‌سازان، دلا‌لا‌ن و واسطه‌ها و بورس‌بازان زمین و مسکن مواجه‌اند. و نادیده انگاشتن ارزش‌های فرهنگی و تاریخی و اجتماعی بافت‌ها از سوی اقشار مختلف و غلبه امیال سوداگرانه، به یک معضل فرهنگی، اجتماعی، امنیتی تبدیل شده است.
مسوولا‌ن ادارهِ شهرها به دلیل اینکه الگوهای مالکیت اراضی، کوچه‌های باریک، طرح‌های پیچ‌درپیچ و فضاهای پرازدحام بافت‌ها، اغلب مساله ایجاد می‌کنند و برنامه‌ریزان و کارشناسان طراحی شهری در شهرداری‌ها و سازمان‌های مسکن و شهرسازی، به جهت آنکه تقریبا تجربیات و آموزش‌هایی که دیده‌اند، مناسب ایجاد شهرک‌ها و مناطق حاشیه‌ای و یا شهرسازی نوین است تقریبا هیچ شناختی در زمینه روش‌های بهبود بافت موجود شهرهای تاریخی ندارند، کارشناسان میراث فرهنگی چه به جهت تشکیلا‌تی و چه به جهت توجه خاص به حفاظت محوطه‌های تاریخی و ابنیه مهم، تقریبا نمی‌دانند که چگونه می‌توان از ارزش واقعی نهفته در بافت‌ها در جهت حفظ این آثار بهره‌گرفت. صحت و اصالت تاریخی بافت برای این کارشناسان، جنبه‌مقدس و ایده‌آل پیدا کرده و هرگونه مداخله‌ای را در بافت، کاملا‌ زننده و بی‌ارزش می‌دانند.
در نتیجه مداخلا‌ت غیر علمی و عبور خیابان‌ها و گذرها و پل‌ها از بافت‌های تاریخی، انسجام و حالت خاص بافت‌ها نابود گردیده و با هجوم اتومبیل‌ها به داخل بافت، آلودگی ناشی از گازهای مهلک را نیز برای بافت‌ها به هدیه آورده‌اند. سازمان‌های متولی تأمین آب شهری، در مقایسه با سنوات گذشته، آب فراوانتری در اختیار ساکنین مناطق قدیمی قرار می‌دهند، اما شبکه زهکشی و فاضلا‌ب برای تخلیه آب‌های مصرفی در اغلب موارد وجود ندارد، یا در صورت وجود برای این منظور کافی نیست. فرو رفتن آب در این مناطق و در عمق زمین موجب می‌گردد تا سطح سفره آب‌های زیرزمینی در این مناطق بالا‌ بیاید و به ساختمان‌ها خسارت وارد کند. بدین ترتیب شاهد هستیم که رطوبت در بافت‌ها معضل مهمی است و برای حفظ بافت‌های تاریخی برای این مشکل باید چاره‌جوئی جدی کرد. برق نیز از جمله تسهیلا‌تی است که بدون استفاده از آن امروزه، تداوم حیات برای بشر میسر نیست. اما به علت ناتوانی ما به شکل دیگری باعث تخریب شهرهای قدیمی و نمای ساختمان‌ها می‌شود، سیم‌های برق یا به دیوار ساختمان‌ها متصل گردیده‌اند (مانند بازارهای قدیمی)، یا همانند تارهای عنکبوت روی تیرهای برق در کوچه‌های باریک اجرا شده‌اند. رخ دادن این معضلا‌ت و پیش آمدن چنین حالا‌تی، این موضوع را مورد تأکید قرار می‌دهند که آیا می‌توان نسبت به ادامه این وضع، در بافت‌های تاریخی بی‌تفاوت باقی ماند؟ در بحث پیرامون حفاظت بافت‌ها تنها به مشکلا‌ت و عوامل شاخص تخریب توجه کردیم، تخریب ناشی از بلا‌یای طبیعی، تغییرات جمعیتی و اقتصادی بافت‌ها و عوامل روحی و روانی و امنیتی نیز از خطرات بالقوه‌ای محسوب می‌گردند که توجه به آنها نیز باید در اولویت قرار گیرد. و نمی‌توان نسبت به آنها بی‌توجه بود.
● به سوی راه حل
در کشورهای پیشرفته جهان، تعامل بین ضرورت‌های حفظ قسمت قدیمی شهر و توسعه بافت نوین شهری به نحو بارزی قابل مشاهده است. با نگاهی به شهرهای تاریخی اروپا که در آنها بافت تاریخی شهرها یکی پس از دیگری برای استفاده امروزی مرمت و نوسازی می‌شوند، می‌توان رهیافت مناسبی را به دست آورد. این رهیافت چیزی نیست جزو استفاده مناسب دوباره از بخش قدیمی شهرها. به منظور افزایش کارایی چنین روش و رهیافتی، باید موضوع پیوند بافت تاریخی و جدید شهر توسط مسوولا‌ن و کارشناسان و مهندسان و شهرسازان مورد توجه خاص قرار گیرد. باتوجه به اینکه مناطق مورد نظر بخش مهمی از شهر محسوب می‌گردند، در نتیجه، باید با دقت تمام پیوندهای زیربنایی، اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی این دو بخش مورد توجه قرار گیرد. در این روش باید حفظ و نگهداری بافت‌های تاریخی را با حفاظت از ویژگی‌های شهری همراه نمود. مسائلی چون الگوی محلا‌ت، تناسب ابنیه، میزان عمر ساختمان‌های هر محله و فعالیت‌هایی که در آنها صورت می‌گیرد. خط آسمان، سیر تحول شهرسازی، آداب و رسوم و پیوندهای عاطفی ساکنین و سازگار نمودن روش‌های حفاظت با آنها مورد تأکید قرار گیرد. مضاف بر آنکه برای ایجاد رونق اقتصادی، باید سرمایه‌گذاری و اشتغالزائی در بافت‌های تاریخی را در برنامه‌ریزی‌ها مورد نظر قرار داد.

حمید حیدری مهوار

منبع : روزنامه اعتماد ملی