باغ سرهنگ‌آباد اردستان

●نمادی فراموش شده و در حال ویرانی از باغ‌سازی ایران
”بارگاه ارم با آن همه گلبنانش به باد رفته و جام‌جهان‌نمای جمشید چنان ناپدید گشته است که کسی را از آن خبری نیست... اما هنوز تاک، لعل دیرینش را می‌دهد و آب روان در میان جویبارهای خود همان زمزمه تحسین را داراست.“ در منطقه کوهستانی خوش آب و هوا در دل کویر، در فضائی محدود به دیوارهائی از کوه‌های کم‌ارتفاع در دهستان کچو، باغی قرار گرفته است که به باغ چهلستون سرهنگ‌آباد شهرت دارد.این باغ در روستای سرهنگ‌آباد، در دهستان سفلای بخش زواره شهرستان اردستان در استان اصفهان واقع شده است. موقعیت جغرافیائی ویژه روستای سرهنگ‌آباد، در دامنه کوه‌های دهستان کچو و طراوت و سبزی آن باعث شده است که از دیرباز به‌عنوان منطقه‌ای ییلان‌نشین در شهرستان اردستان مورد توجه قرار گیرد.در شهرستان اردستان، شاهکارهای متعددی از معماری کویری ایران منطبق با اقلیم گرم و خشک هم‌چون ویرانه‌هائی از بناهای قبل از اسلام، مسجد جامع ادرستان، مسجد جامع زواره، قنات دو طبقه، حسینیه‌های روباز و سرپوشیده، خانه‌های چهارصفه، آب‌انبارها، یخچال‌ها و... مشاهده می‌شوند که هر کدام ویژگی خاص و منحصربه‌فردی دارند که در بسیاری از کتب، توسط محققان ایرانی و خارجی بدان‌ها اشاره شده است. از آن جمله مسجد جامع اردستان از نظر تطبیق و سازگاری با محیط اطراف خود (باغ‌های انار) در بین مساجد ایرانی بی‌نظیر است و یا قنات‌های دو طبقه در جهان، و تنها در این منطقه و با فن‌آوری ممتازی ایجاد شده‌اند و بسیاری از پژوهشگران، مسجد جامع زواره را اولین مسجدی در ایران می‌دانند که از ابتدا به فرم چهار ایوانی ساخته شده است.اما متأسفانه تاکنون در منابع مختلف کم‌تر به باغ بی‌نظیر شهرستان اردستان، چهلستون سرهنگ‌آباد اشاره شده است، باغث که هم‌اکنون در معرض تخریب و ویرانی قرار دارد.این مقاله بر آن است تا با ارائه تصویری ملموس و نوشتاری هر چند اشارت‌گونه به بیان موجودیت باغ سرهنگ‌آباد به‌عنوان میراثی گرانبها از باغ‌های ایرانی، که به ره‌توشه فراموشی سپرده شده است بپردازد و با شناساندن هر چه بیشتر این باغ به علاقه‌مندان، تلنگری باشد برای آگاه ساختن مسئولان به منظور چاره‌اندیشی از ویرانی این‌گونه بناها که میراث با ارزش این مرز و بوم‌اند.
●تاریخچه بنا
این باغ توسط سرهنگ مصطفی قلی‌خان سهام‌السلطنه اول عرب عامری از امرا و خوانین اردستان در دوره سلطنت ناصرالدین‌شاه قاجار، در مدتی نزدیک به ۵ سال توسط ده‌ها معمار، کاشی‌کار، سنگ‌کار، گچ‌کار، نجار و آینه‌کار اصفهانی، با الهام از چهلستون اصفهان در مساحتی در حدود ده هزار مترمربع ساخته شده است.در سنگ‌نوشته‌ای که در گذشته در ایوان شاه‌نشین این باغ وجود داشته، پایان ساخت آن را ۱۳۰۰ هجری قمری ذکر شده است. پیش از انقلاب اسلامی، از طرف وزارت فرهنگ و هنر آن زمان، این مجموعه به‌عنوان یک اثر تاریخی مورد شناسائی قرار گرفت و نقشه و عکس از آن تهیه شد و بسیاری از جهانگردان از این مجموعه بازدید کردند. مرتضی شفیعی اردستانی که از این مکان در زمان‌های مختلف بازدید کرده است وضعیت آن را در سال‌های مختلف (۱۳۴۸ ـ ۱۳۶۸ ـ ۱۳۷۳) چنین شرح می‌دهد:”در سال ۱۳۴۸، ساختمان پابرجا، با استخوان‌بندی سالم اما عناصر تزئیناتی آن چون گچ‌کاری، کاشی‌کاری، سنگ‌کاری، آینه‌کاری و نقاشی در معرض تخریب و انهدام. در سال ۱۳۶۸، فرو ریختن یکی از ستون‌ها و قسمتی از سقف ایوان بزرگ، به یغما رفتن شیشه‌ها، درها و سنگ‌های قیمتی مجموعه.“ در سال ۱۳۷۳، فرو ریختن قسمت‌هائی از این بنای ارزشمند تاریخی، استفاده روستائیان از این محل به‌عنوان آغل نگهداری احشام.
وضع موجود این بنا در فروردین ۱۳۸۴ به این شرح است: ”ساختمان نیمه ویران، بخش‌های عمده از سقف، دیوارها و کف طبقات عمارت چهلستون آن فرو ریخته است. تزئینات عمارت به یغما رفته و یا تخریب گشته به‌طوری که تکه سنگ‌هائی مرمر در داخل محوطه پراکنده‌اند، از طرفی محافظت نشدن این بنا از شرایط طبیعی اقلیمی از جمله باران، باد و برف، باعث گشته است که باران در سازه سقف و دیوار نفوذ کرده و به صورت یک لایه گل و لای روی تزئینات نقاشی شده به‌جای مانده را بپوشاند و همان حداقل تزئینات به‌جای مانده را نیز محو و کم‌اثر نماید.“ عوامل انسانی و طبیعی در تخریب این بنا بسیار مؤثر بوده‌اند.
●توصیف باغ سرهنگ‌آباد
عناصر تشکیل‌دهنده باغ ایرانی به دو دسته کالبد معماری و پوشش گیاهی تقسیم می‌شوند. هدف از ساخت باغ ایرانی تحقق صورت خیالی سکونت‌گاه آدمی در بهشت بوده است و توصیف این سکونت‌گاه به روایت کلام الهی با دو نماد آب و گیاه برجسته می‌گردد. از آنجا که بخش اعظم ایران را اقلیم گرم و خشک فرا گرفته است و آب ماده‌ای نایاب در ایران است بنابراین آب تعیین‌کنند‌ه شکل و جهت‌گیری کلی باغ ایرانی است و نقش اصلی در شکل‌گیر فضاها را داشته است. در باغ سرهنگ‌آباد، برای شرب و چرخش آسیاب و آبیاری درختان، از آب قنات سرهنگ‌آباد استفاده می‌شده است که از وسط باغ عبور کرده و به اطراف چهلستون صفا می‌بخشید و در حوض‌ها (وسط حیاط خلوت و حوض ایوان عمارت چهلستون) جای می‌گرفته است و محور اصلی شکل‌دهنده فضاهای باغ بوده است. گیاهان هم به دو صورت انتزاعی و واقعی زینت‌بخش این باغ بوده‌اند بیشتر تزئینات در این باغ الهام گرفته از گیاهان است، آنچه که امروزه از پوشش گیاهی در این باغ باقی‌مانده است شامل درختان قطور و کهن چنار ـ که عمدتاً در دو طرف محور آب (جوی و استخر) و دو ردیف مشخص قرار دارند ـ چندین سرو ... است. باغچه‌بندی‌هائی که در گذشته عمدتاً نظم پوشش گیاهی را در این مجموعه تعریف می‌کرده‌اند امروزه کاملاً از بین رفته و همه جا علف‌های هرز روئیده است.
●منبع الهام و سبک ساختمانی
معماری این مجموعه تلفیقی از معماری دوره قاجاریه و سبک دوره صفوی است به‌طور مثال ایوان عمارت اصلی با ستون‌های چوبی شبیه ایوان چهلستون ساخته شده و یا از قوس‌های نیم‌دایره‌ای شکل و تزئینات رایج در دوره قاجار استفاده شده است و تنوع فضای خاص دوره قاجاریه با قدرت هر چه تمام‌تر جلوه‌گری می‌کند و در نوع خود یکی از نمونه‌های موفق معماری دوره قاجاریه است. این مجموعه در گذشته دارای دو فضای باز اصلی بوده که امروزه بقایائی از آنها باقی‌مانده که یکی از آنها به فرم حیاط مرکزی بوده است و ورودی اصلی، اتاق‌های اندرونی، حمام مجموعه و اصطبل و یکی از وجوه عمارت چهلستون در اطراف آن قرار داشته‌اند و در وسط آن یک حوض و دو باغچه قرار داشته است، دومین فضای باز، باغ مجموعه‌ بوده است که در دو طرف آن، عمارت بادگیر و چهلستون قرار داشته‌اند. در طراحی این مجموعه سعی شده بود که بهترین چشم‌اندازها به کوه‌های اطراف و فضاهای سبز وجود داشته باشد. بناهای این مجموعه به ترتیب موقعیت قرارگیری بر دامنه کوه عبارتند از:
۱. ساختمان مشرف بر استخر که آسیاب بوده است و شاه‌نشینی داشته به نام عمارت بادگیر که از قسمت‌های دیگر باغ قدیمی‌تر بوده است که امروز به‌حالت نیمه مخروبه درآمده و تنها بادگیر آن باقی‌مانده است.
۲. عمارت چهل‌ستون که ساختمانی ییلاقی و تابستانی است، مهم‌ترین بنا در این مجموعه است که به سبک چهلستون اصفهان در دو طبقه ساخته شده است و ده‌ها معمار، سنگ‌کار بر روی آن کار کرده‌اند این بنا دارای دو بخش نیمه باز (ایوان با ۱۶ ستون چوبی شبیه ستون‌های چهلستون) و بسته (اتاق‌ها، شامل یک تالار بزرگ در وسط است و در هر طرف آن دو اتاق) می‌باشد در ایوان چهلستون حوض آبی مرمرین وجود داشت که امروزه بقایائی از آن باقی‌مانده است. سقف آن سراسر نقاشی شده بود و سرستون‌های ایوان چوبی و مقرنس شکل است و روی آنها آینه‌کاری و نقاشی شده است زیر سقف دور ایوان کتیبه‌ای از آیات قرآنی به خطر زرین بر زمینه لاجوردی نوشته شده بود.
۳. حیاط خلوت، حوض بزرگی در وسط دو باغچه در طرفین آن قرار داشته است و اتاق‌های اندرونی در دو ضلع این حیاط واقع شده بودند. امروزه بقایائی از آن باقی‌مانده است.
۴. تشکیلات ورودی شامل سر در ورودی، هشتی، راهرو بوده که سر در ورودی این ساختمان با وجود آسیب‌دیدگی بسیار، هنوز هم مجلل است. دارای مقرنس‌های گچ‌بری شده و یک گلدسته بوده است. کوبه و حلقهٔ در ورودی نوشته داشته ولی زنگ‌زدگی مانع خواندن مطالب آن است. گل میخ‌های در ظریف و همه کوبیده‌کاری شده است. هشتی مجموعه هم بسیار کار شده بوده است.
۵. در گذشته حمام بزرگ و خوش طرحی چسبیده به قسمت اندرونی وجود داشته است که سربینه‌اش دارای نقش و نگار بوده و بدنه آن سراسر کاشی بوده است. حمام مجموعه شامل فضاهائی چون سربینه، گرمخانه، دالان و خزینه و حوض مرمر بوده است.
۶. اصطبل برای نگهداری حیوانات.
۷. دو برج با کاربری نگهبانی در این مجموعه وجود داشته‌اند.
●تزئینات بنا
برای تزئینات دیوارهای خارجی بنا هم مانند دیوارهای داخلی از گچ‌بری، آینه‌کاری، خطاطی، حجاری و مجسمه‌سازی استفاده شده است. نحوه استفاده از مصالح و ترکیب‌بندی آنها هم به تزئین بنا کمک بسیار کرده است.
●مصالح بنا
برخی مصالح به‌کار رفته در این بنا مانند سنگ مرمر شفاف، ستون‌های رنگی و پایه‌های چوبی ستون‌ها با الاغ و قاطر شتر از فرسنگ‌ها دور به سرهنگ‌آباد حمل شده‌اند. ستون‌های چوبی آن از قصبات شهرستان اردستان، به وسیله شتر به آن‌جا حمل شده است. ستون‌های رنگی و مرمرهای زیبای آن را از معادن اطراف یزد استخراج و بار شتر کرده و به محل باغ آورده‌اند، هم‌چنین از مصالح موجود در محل مانند خاک و سنگ استفاده زیادی در ساخت بنا شده است.
آلاله بهفر ـ مریم قاسمی سیچانی

منبع : ماهنامه معماری و فرهنگ