جای خالی خانواده ایرانی در فیلم های ایرانی

فصل اخیر اکران سینماهای کشور به طور کامل در انحصار فیلم های تجاری است. آثاری که چه به لحاظ ساختاری و چه از نظر محتوایی در ردیف فیلم های درجه سه، یا با نگاهی خوشبینانه زیر متوسط سینمای ایران هستند.
آنچه در میان این فیلم ها به شکلی پررنگ خودنمایی می کند، تصویر خانواده و نوع نگاه به آن است. بیشتر فیلم های نمایش داده شده در سینماهای کشور طی دو ماه اخیر، درباره خانواده هایی است که تنها از یک زن و شوهر تشکیل شده اند و به خاطر رابطه زن یا مرد با فرد نامحرمی، دچار بحران شده اند. فیلم های «زن ها فرشته اند»، «انعکاس» و «حس پنهان» آثاری هستند که در این مورد با یکدیگر اشتراک دارند. به عبارتی این فیلم ها مشکلات خانوادگی و زناشویی را به عنوان موضوع محوری خود قرار داده اند. اما مسئله اصلی نوع رویکرد مشابه همه آن ها به خانواده است. در این مورد دو نکته قابل بررسی است:
۱) در هیچ از یک این فیلم ها خانواده ایران وجود ندارد. خانواده در ایران، دارای شاخصه هایی است که اگر چه پس از سال ها کشمکش تجدد و سنت در کشورمان، دچار تغییراتی شده است، اما همچنان وجه سنتی آن غلبه دارد. چیزی که تحت عنوان خانواده در این فیلم ها مطرح شده است در میان اقلیت جامعه ایران که قشر مرفه روشنفکر غرب زده است رایج است. بخش اعظم مردم ایران، در شهرستان ها و روستاها و حتی در کلان شهر مدرن تهران، اصالت های خانوادگی خود را حفظ کرده اند. اماچرا فیلم های سینمای ما در سال های اخیر نمایش جلوه های زیبای خانواده ایرانی را فراموش کرده اند؟ شاید دلایل اصلی آن یکی گرایش شدید سینمای یک دهه گذشته به گیشه سالاری و همچنین تفرعن روشنفکرانه ای باشد که اکثر فیلمسازان ما به آن گرفتار هستند. به عبارتی، از یک طرف نمایش روابط آلوده و چندضلعی زن و مرد متاهل، به ایجاد جذابیت کاذب می انجامد و از طرف دیگر گروهی از کارگردانان تلاش کرده اند که در بحران زدگی خانواده ایرانی اغراق کنند و حتی بالاجبار به خانواده ها بقبولانند که دارای مشکل هستند.
نکته مهم این است که در بیشتر فیلم های سال های اخیر سینمای ایران، از جمله سه فیلم مورد اشاره، توجه به مشکلات خانوادگی بیشتر جنبه کاسبکارانه داشته است تا آسیب شناختی. به این معنی که در این فیلم ها، بیشتر از مسائل خانوادگی استفاده ابزاری در خدمت ایجاد جذابیت کاذب شده است تا برای جریان سازی فرهنگی و اجتماعی مثبت. به عنوان مثال در همین فیلم های زن ها فرشته اند، انعکاس و حس پنهان، نه تنها به علت مشکلات خانوادگی پرداخته نمی شود، بلکه خود فیلم ها به نوعی در خدمت همان علت هستند. مثلا در هر سه فیلم، خانواده ها متعلق به قشر سرمایه دار جامعه هستند. اما در متن فیلم ها، این موضوع که شرایط طبقاتی چگونه می تواند به بحران های اخلاقی و خانوادگی دامن بزند پرداخته نمی شود. در هیچ کدام از این فیلم ها اخلاق مدرن و غرب زده ای که افراد را به سمت بی تفاوتی نسبت به خانواده سوق می دهد به چالش کشیده نمی شود. ضمن این که در تمام آن ها به خاطر ترویج تجمل دوستی و لوکس گرایی، سبک زندگی مغایر فرهنگ ایرانی و اسلامی، روابط آزاد زن و مرد نامحرم و... به طور غیرمستقیم بر مشکلات خانوادگی و زناشویی دامن زده می شود.
۲) این که در یک فصل اکران تمامی فیلم ها در یک ژانر باشند باعث ایجاد یکنواختی می شود. یکنواختی و رکود نیز جلوی پویایی را می گیرند و این مسئله مانع بالندگی فرهنگ می شود.منحصر شدن تمام سالن های سینما در یک دوره به فیلم هایی که همه آن ها آثاری گیشه ای و عوام پسند هستند، بر ذائقه تماشاگران تاثیر منفی می گذارد و آن ها را به دیدن یک نوع فیلم عادت می دهد.
بنابراین اختصاص یک فصل اکران به فیلم های گیشه ای یک اشتباه استراتژیک فرهنگی است. مسئولان سینمایی ما باید این نکته را مدنظر قرار دهند که وجود تنوع در فیلم های اکران شده، هم به پویایی سینما کمک می کند، هم ذائقه تماشاگران سینما را اعتلا می بخشد و هم این که به رونق اقتصادی سینما کمک می کند. چون تنوع در فیلم های سینمایی موجب جذب تمامی سلیقه ها می شود.
ایده آل این است که در هر فصل، از تمامی ژانرها فیلم نمایش داده شود. مثلا یک فیلم خانوادگی، یک فیلم پلیسی، یک فیلم دفاع مقدس و... اما حداقل در شرایطی که این کار ناممکن است، باید تدبیری اندیشیده شود که مثلا در میان پنج فیلم گیشه ای، یک فیلم ارزشی هم حضور داشته باشد.
امروز هم در سینمای جهان تنوع بخشی در فیلم هایی که اکران می شوند یک اصل است. یکی از ویژگی های یک نظام سینمایی خوب این است که در آن فیلم های متفاوت و متنوعی به نمایش درآید. پس لازم است که در زمینه اکران فیلم ها در سینماهای کشور ما نیز این اصل رعایت شود تا شاهد سینمایی پربارتر و پیش روتر باشیم.

آرش فهیم

منبع : روزنامه کیهان