درآمدی برشناخت نژادهای شتردر ایران

پرورش شتردر كشور ما سابقه دیرینه دارد و نیاكان ما از دیر باز ، از گوشت ، پشم و شیر شتر استفاده می كردند . در مورد مبدا و منشاء و زمان دقیق اهلی شدن شتر یك كوهانه عقاید و نظریه های متفاوتی وجود دارد ، بعضی موطن اصلی شتر یك كوهانه را عربستان دانسته و معتقدند كه این حیوان از عربستان ، به آسیای صغیر ، آفریقا ، و سپس به سایر نقاط جهان رفته است و بعضی دیگر موطن اصلی شتر را ایران دانسته اند .
اما در مورد مكان اهلی شدن شتر های دو كوهانه بشتر پژوهشگران معتقدند كه شتر دو كوهانه در منطقه خراسان بزرگ ، مغولستان ،چین ، افغانستان ، و آسیای میانه بوده است و گروهی معتقدند كه واژه BECTARIAN كه در زبان انگلیسی به شتر دو كوهانه اطلاق می شود از ریشه BACTAR یا باختر است.در كتاب اوستا، كتاب مذهبی ایرانیان پیش از اسلام ، مطالب زیادی درباره شتر ذكر شده و نگهداری و حمایت از شترتوصیه شده است و حتی آنجاكه از درمان بیماران سخن می گویند ،به عنوان حق العلاج برای رئیس خانواده ، معادل یك الاغ و برای رئیس شهرستان یك شتر دستمزد تعیین شده است و این حق العلاج در حقیقت دستمزدی بوده است كه پزشك پس از درمان بیمار دریافت می كرده است . در كتاب «خرده اوستا» فصل «آفرینگان گهنبار» آیه ۱۰ می گوید : «آن كس كه از روی راستی و نیكی و برای روان خویش در این جهان هزار ماده شتر یا بچه شتر به مردان پاكدین بخشیده باشد در جهان دیگر مزدی بزرگ از آن اوست » در آیین زرتشت ، شتر مظهر قدرت بوده است و «بارتولومه» نام زرتشت را به معنی «دارنده شتر پیر» دانسته است و معتقد است كه این نام از دو كلمه ( زیریت ) و (اشتر ) تشكیل یافته است و برخی دیگر از محققان واژه (زرتشت ) را به معنی دارنده شتر زرد یا زرین دانسته اند .بر طبق حفاری های به عمل آمده در شهر باستانی شوش ، بر روی ظروف سفالی تصویر شتر از دوره های قبل از هخامنشیان به چشم می خورد علاوه بر آن نقوش برجسته سر شتری نیز در بناهای باستانی كردستان یافت شده است كه سابقه استفاده از شتر را به دوران مادها و حتی پیش تر از آن ، به دوره مهاجرت آریائیان به فلات قاره ایران می رساند و هردوت مورخ معروف در این باره می نویسد كه مادها در جنگ با آشوریها در سال ۷۴۴ قبل از میلاد از شتر استفاده نمودند .
پیرنیا در تاریخ ایران باستان می گوید كه در ازمنه مختلف تاریخی ، شتر در ایران وجود داشته كه بیشتر آن ها شتران یك كوهانه و به مقدار كمتر شترهای دو كوهانه بوده است، شترهای بلوچی در آن زمان از نظر سرعت شهرت خوبی داشته اند.در ایران باستان ، داشتن شتر زیاد از افتخارات اشخاص محسوب می شد چون این حیوان در جنگ و صلح برای حمل آذوقه و غنائم و اسلحه مفید بوده است ، و اغلب صاحبان آنان بنام شتران خود تخلص می یافتند و پادشاهان غالباً میزان مالیات و باج و خراج خود را به تعداد شتر با بار و اشیاء قیمتی تعیین می كردند .
در نوشته های هردوت علت پیروزی كوروش كبیر بر كرزوس پادشاه لیدی چنین ذكر شده است : « كوروش به پیشنهاد «هارپاك» دستور داد شتر های بنه را پیش صف سپاهیان واداشتند و اسب های سواره نظام «لیدی» از هیكل و بوی شترها رم كردندوباعث شدند كه شیرازه لشكر لیدی از هم گسیخته شود و این درهم ریختگی باعث پیروزی كورو ش شد » .در خرابه های تخت جمشید ، نقوش برجسته ای بر دیوارها وجود دارد كه نمایانگر بار یافتن یكی از اقوام تحت سلطه پادشاهی ایران به نزد شاه است و این اقوام به همراه خود یك شتر دو كوهانه به عنوان پیشكش تقدیم شاه ایران می نمایند . همچنین گفته شده قسمت اعظم تجهیزات ارتش داریوش به وسیله شتر حمل می شده است و در سپاه «یزدگرد سوم» تنها پنجاه هزار شتر خدمت می كرده اند .
جاده ابریشم كه از دو سه هزار سال قبل از شمال چین ، مغولستان و افغانستان و شمال ایران می گذشته ، با كشور ما در ارتباط مداوم بوده و بازرگانان ایرانی محصولات ابریشم را از چین خریداری و به كشورهای عرب ، بخصوص امپراطوری روم با شتر منتقل می كرده اند . تولید كرم ابریشم در خراسان ، مازندران و گیلان نیز در اثر ارتباطات فوق در طی قرون متمادی پر رونق بوده و متاسفانه در قرن اخیر رو به انحطاط گذارده است . شترهائی كه در قافله های جاده ابریشم در حركت بوده اند ، از نژاد شتر دو كوهانه بوده و سم های مقاومی برای زمین های سنگلاخ داشته اند . همچنین به علت پشم و كرك زیادی كه در بدن داشته اند ، در هوای سرد و باد و طوفان هائی كه معمولاً در مناطق كویری مغولستان و دامنه كوههای هیمالیا وجود داشته ، حفاظت می شده اند .
در روایات تاریخی آمده است ، كه قبل از اینكه اعراب مسلمان سرزمین ماوراءالنهر را فتح نمایند در این سرزمین سكه هائی بنام سكه های خوارزمی رواج داشته است كه برخی از این سكه ها دارای نقوش آتشكده و تصاویر پادشاهان وبر برخی دیگر تصویر شتری نقش بسته بود كه به سمت راست متوجه بوده است و نقش شتر بر روی این سكه ها می تواند ما را از اهمیت این دام در زندگی روزمره ماوراءالنهر مطلع سازد و تا آنجا كه نگارندگان مطلع اند در میان سكه های باستانی بغیر از سكه های خوارزمی ، سكه دیگری یافت نشده است كه نقش شتر بر آن منقوش شده باشد .
در افسانه ها آمده است هنگامی كه نادر شاه افشار به قصد تسخیر هندوستان عازم آن دیار بود ، با لشگری انبوه از فیل سواران مواجه گردید، جهت مقابله با آنان با سرداران خود مشورت كرد و عاقبت الامر دستور داد كه شتران لشكرش را جمع آوری نمایند و بر پشت آنان هیمه ای بست و دستور داد كه آن هیمه را آتش زدند و بدین گونه بود كه شتران نادر شاه از آتش ترسیدند وبه سوی لشكر هند رم كردند وفیل ها نیز با دید شترهایی كه بر پشت خود آتش حمل می كردند به نوبه خود رم كردند ولشكریان هند را زیر دست وپای خود له كردند واین امر باعث شد كه هندیان متحمل شكست بزرگی گردیدند.در اواخر دوره قاجار و اوایل دوره پهلوی ، شترهای بلوچستان و كرمان در ژاندارمری جهت حمل و نقل افراد و وسایل بكار می رفته است و ما در ایران دارای هنگ های شتر سوار بوده ایم ، بطوریكه در سال ۱۳۱۹ بیماری سورا تلفات زیادی به هنگ ۱۱ جماز مكران وارد آورد و همچنین در اوایل تاسیس اداره پست در ایران ، در مناطق دور دست و صعب العبور كویری از شتران برای حمل بسته های پستی استفاده می شده است ، و تا همین چند دهه قبل شترهای ورامین و كرج نیز بخصوص در تابستان ، میوه تهران را از مزارع به بازارها و میدان های جنوب شهر منتقل می كردند.بنابر گزارشات وزارت كشاورزی تعداد شتر در سال ۱۳۵۴ به ۳۰۰۰۰۰نفر می رسیده است كه این تعداد به تدریج رو به كاهش كذارده و اكنون به كمتر از ۱۴۰۰۰۰ نفر رسیده است. در ایران سه نژاد شتر وجود دارد كه عبارتند از : نژاد شتر های دو كوهانه ، یك كوهانه و آمیخته كه این نژادها دارای تیره های متعددی اند و در این مقاله اقدام به بررسی این تیره ها شده است .
●اولاد-نژاد دوكوهانه :
همانطور كه می دانیم نواحی گسترش و پراكندگی شتر دو كوهانه بیشتر در آسیای مركزی ، چین ، مغولستان و افغانستان و به میزان كمتر ایران و تركیه می باشد . تعداد این شتران در ایران بسیار اندك است و فقط در استان آذر بایجان شرقی و اردبیل و گلستان وجود دارند . اطلاعات جمع آوری شده نشان می دهد كه شتر های دو كوهانه از چهار سالگی برای كار مناسب بوده و تا سن ۲۰ سالگی و گاهی ۲۵ سالگی از آنها كار كشیده می شود . متوسط باری را كه آنها می توانند حمل كنند ۱۰۰ تا ۱۵۰ كیلوگرم است كه این موضوع مستقیماً با وضع جسمانی و مسافتی را كه باید طی نمایند بستگی دارد . معمولاً مسافت های بین ۵-۱۵ كیلومتر را كوتاه و مسافت های بین ۳۰-۴۵ و گاهی ۶۰ كیلومتر را طولانی می گویند . در مسافتهای كوتاه می توان مقدار بار را تا ۲۵۰ و حتی ۳۰۰ كیلوگرم افزایش داد .میزان شیر شتر های دو كوهانه در آذربایجان علاوه بر شیری كه در اختیار بچه شتر در حد سیری قرار می گیرد در یك دوره ۱۶ تا۱۸ ماه شیرواری ۱۰۰ كیلوگرم و بندرت به ۳۰۰ كیلوگرم می رسد.
در ایران ما دو گونه شتر دو كوهانه داریم كه عبارتند از :
۱- شتر دو كوهانه پا بلند .
۲- شتر دو كوهانه پا كوتاه .۱ .شتر دو كوهانه پا بلند :
پراكندگی این نژاد بیشتر در استانهای اردبیل و آذربایجان شرقی مخصوصا در دشت مغان است . این شتران بیشتر برای حمل بار در مناطق سرد و خشك بكار می روند .رنگ پوست و پشم آنها اكثراً قهوه ای و قهوه ای تیره است و در زمستان تقریبا برنگ قرمز در می آید .اندازه پشم تولیدی آنها بیشتر از پشم شتران یك كوهانه ، و میزان پشم در بالای دستها ، زیر گردن و بالای گردن بیشتر از سایر جاهای بدن است .میزان تولید پشم نژاد پا بلند كمتر از میزان تولید پشم نژاد پا كوتاه است . خصوصیات این نژاد عبارتد از : داشتن دو كوهان گرد و برجسته متمایز است كه كوهان اول بر روی استخوان خاجی قرار داد . قسمت بالای این كوهانها نیز پوشیده از پشم های بلند است . كه رنگ آنها معمولا ً تیره تر از رنگ پشم سایر اجزای بدن است ، این شتران همچنین دارای گردنی ستبر و قوی می باشند كه آنان را برای حمل بار یاری می دهد ، ستون فقرات پوشیده از گوشت است (كوهان ها در مقایسه با كوهان های شتران پا كوتاه ، از یكدیگر فاصله بیشتری دارند.) پاها كشیده و بلند است ، و دست ها كوچكتر از پاها بوده و قسمت بالائی آن ها پوشیده از پشم انبوه است . این شتران توسط عشایر « ایل سون » نگهداری می شوند .آمار دقیقی از آنان در دست نیست و تعدادشان در حدود ۴۰ نفر شتر است .
۲- شتردوكوهانه پاكوتاه :
این نژاد نیز در استان های اردبیل و آذربایجان شرقی وجود دارد ، رنگ پشم آنها قهوه ای و قهوه ای تیره است . میزان تولید پشم آن ها بیشتر از نژاد پابلند است . این نژاد نیز در دشت مغان و در نزد عشایر «ایل سون » نگهداری می شود . از این نژاد نیز برای باركشی استفاده می شود . تعدادشان بسیار اندك است و در حدود ۳۰-۴۰ نفر است.میزان گوشت آنان با میزان گوشت پابلند مساوی است ، اما میزان تولید پشم آنان از میزان تولید پابلند بیشتر است ، پاهایشان در مقایسه یا در مقایسه یا نژاد پا بلند كوتاه تر است. ارتفاع این شتران در مقایسه با ارتفاع شتران پابلند كمتر است و كوهان ها در شتران پاكوتاه نزدیك به هم می باشند.
۳ - نژاد شتر آمیخته :
شتر آمیخته شتری است كه از تلاقی شترهای دوكوهانه ویك كوهانه بوجود می آید . این روش در كشورهای روسیه ، افغانستان ، ایران و تركیه رواج دارد. نسل F۱ حاصل از این تلاقی در كشورهای مختلف بنام های گوناگون خوانده می شوند . مثلا در تركیه تولو Tulu ، در عربستان سعودی ماجن Majen ، در تركمنستان اینر Iner ، و در قزاقستان بوتوآر Bertuar گفته می شود . در ایران نیز ، نسل F۱ چنانچه شتر نر بود به آن بوغور Boghor و چنانچه ماده بود هاچامایا Hachamaia نامیده می شود . بطور كلی نسل F۱ از این نوع تلاقی اكثراً بزرگتر و سنگین تر از پدر و مادر خود می باشند.چنانكه بلندی آنها به ۲۳/۲ متر و وزن بدن به ۹۰۰تا۹۵۰ كیلوگرم می رسد. بدین جهت بیشتر از آنها برای باركشی و شخم زنی استفاده می شود . كار با آنها آسان تر است چون آنها صبور تر بوده و همچنین این شتران زودتر از شتران یك كوهانه و دو كوهانه بالغ می شوند.نسل F۱ را اگر با شتر نر دو كوهانه آمیزش دهند حاصل آن شتر دو كوهانه خواهد بود كه تنبل ، كودن ، ضعیف و غیر طبیعی ( آنورمال )است ، بدین جهت از تلاقی نسل F۱ به بعد توصیه نمی شود . تعداد شترهای آمیخته در حدود ۲۰۰ نفر شتر است.شتر آمیخته دامی است پر قدرت كه بوسیله پالان مورد استفاده قرار گرفته من حیث المجموع خوش اندام بوده و سر كوچك بی نهایت ظریف ، سر و گردن كوتاه خیلی كشیده ، دم كوتاه ، كرك های دراز و مجعد روی پیشانی و قفا ، و زیر چانه دارد و لب تحتانی و سر و گردن و سینه و ساعد و دم آن كشیده است ، و همانطور كه گفته شد این شتران ، شترانی چاق و سنگین هستند كه با ظرفیت كار شدید تناسب دارند.
●نژاد یك كوهانه :
اكثریت شتران كشور را شتران یك كوهانه تشكیل می دهند كه این شتران در چهارده استان كشور پراكنده اند، كه این استانها عبارتند از سیستان و بلوچستان ، خراسان، یزد ،كرمان ، گلستان سمنان ، هرمزگان ، بوشهر ، فارس ، خوزستان ، اصفهان و آذر بایجان شرقی ، اردبیل و قم كه از این میان بالاترین تعداد شتران در دو استان سیستان و بلوچستان و خراسان وجود دارد . شتران یك كوهانه ایران دارای تیره های مختلفی اند كه ما در اینجا به بررسی این تیره ها بصورت اجمالی می پردازیم .
۱- شتر تركمن :
شتر یك كوهانه با چثه ای قوی است كه جزو شتران شیری می باشد بیشتر در منطقه تركمن صحرا ، گرگان و گنبد و شمال استان خراسان پراكنده اند و جمعیت آن در حدود ۳۳۰۰ نفر می باشد . شتر تركمنی ز لحاظ سواری نیز مورد استفاده قرار می گیرد حد متوسط بار برای شترهای متوسط الجثه ۱۴۰ كیلوگرم است كه می تواند آن را روزانه تا مسافت ۳۵- ۴۵ كیلومترحمل كند.تركمن ها شتر را به اسامی متفاوتی می خوانند :بارگار ، ارونا ، لوك، مایا، كایونف بلخی ، نرجا و غیره . رنگ شتر تر كمن معمولا ً از قهوه ای روشن تا قهوه ای تیره است. پشم آن تا حدودی مجعد است كه این صفت آن را از سایر شترها متمایز می سازد . در گذشته های نه چندان دور ، تجار شتر آذر بایجانی به منطقه تر كمن صحرا می رفتند و این شترها را از تركمن ها می خریدند و به شاهرود و سایر شهر ها می بردند . به همین جهت است كه تعداد اندكی از این شتر ها در آذربایجان شرقی نیز دیده شده اند . پشم شتر تر كمن را هر سال در بهار می چینند و پشم چینی كار مردان تركمن است . براساس آمار اداره كشاورزی گنبد كاووس (۱۳۶۴) تعداد شتران تركمن در حدود ۳۰۰۰ نفر بوده است كه از این تعداد هزار نفر در حومه گنبد كاووس و هزار و سیصد نفر در مراوه تپه و هفتصد نفر در « داشلی برون » بوده است . در طی بررسی هائی كه گوكلانی (۱۳۶۶) بر روی شتر تركمن نموده است اظهار می دارد كه اسدیته شیر این شتران (۲۱/۰ %) وزن مخصوص آن (۱۰۳۱) میزان چربی آن (۱۶/۴ %) میزان لاكتوز (۲۴/۴ %) ماده خشك(۳۸/۱۲%) خاكستر (۷۷/۰ %) و پروتئین (۹/۲ %) بوده است . میانگین طول بدن شتران تركمن ۱۴۵ سانتیمتر و میانگین ارتفاع بدن ۱۷۵سانتیمتر ، و میانگین دور سینه ۱۸۹سانتیمتر و میانگین عمق سینه ۸۳ سانتیمتر و میانگین تولید سالیانه كرك در حدود دو كیلوگرم و میانگین لاشه كشتار شده ۱۸۷ كیلو گرم و میانگین وزن دیلاقهای متولد شده ۲۳ كیلو گرم است .
۲- شتران بلوچی
این شتران جزو نژاد گوشتی شیری هستند و در سطح استان سیستان و بلوچستان مخصوصاً اطراف زاهدان ، خاش ، ایرانشهر و چابهار پراكنده اند ، این شتران كم پشم هستند و حهت باركشی و سواری نیز از آنها استفاده می شود و بسیاری از كالاهای قاچاق توسط این حیوان بین مرزنشینان دو كشور ایران و پاكستان رد و بدل می گرددو با توجه به اینكه قیمت شتر در این منطقه پائین تر از قیمت آن در بسیاری از استانهای دیگر است به همین جهت بسیاری از تجار چوبدار اقدام به خرید این شتران نموده و جهت كشتار ، این شتران را به استانهای خراسان ، اصفهان و یزد ، تهران و قم و سمنان می برند .
۳- شتر بندری
این شتر جزو شتران سواری و باركش است ، كه نامهای رواحیه ، جماز ، و پرنده نیز نامیده می شود این شتران كم پشم ، لاغرو بسیار تندرو هستند و ساعتی ۳۵-۴۵ كیلو متر طی طریق می كنند .این تیپ شتران بیشتر در استانهای هرمزان ، كرمان ، بوشهر و جنوب استان هرمزگان پراكنده شده اند .شترهای بندری سبك وزن (نر بالغ حدود ۶۰۰ و ماده بالغ حدود ۴۰۰ كیلوگرم ) با بدن كشیده و پاهای بلند و استخوانهای آنها در عین قوی بودن چندان ضخیم نمی باشد . سر بطور نسبی كوچك پیشانی برجسته ، گردن باریك ، كوتاه و عضلانی بوده و در محل الصاق به شانه فرم متناسبی دارد .قسمت عقب بدن كوتاه ، عضلانی و شیب دار است . رانها فشرده و عضلانی بوده و با مشاهده از عقب زیاد فاصله ندارند . پوست نازك و موهای كوتاه و فشرده دارند .
۴- شتر كلكوئی
منطقه اصلی محل زیست این شتر استان فارس بوده است ، و در حدود دویست سال پیش با ایل كلكوئی از فارس به اطراف قم برده شد و هنوز در اطراف قم و تهران موجود اند از این شتران قبلا جهت باركشی و سواره در ارتش استفاده می شد و هنگی بنام شتران جماز وجود داشت كه در حقیقت بخش سواری نظام ارتش را تشكیل می داد . و ایل كلكوئی وظیفه نگهداری این شتران را بر عهده داشت و پس از فروپاشی هنگ شتران جماز و گرایش افراد ایل كلكوئی به شهرنشینی تعداد شتران این ایل روز به روز كاهش گذاشت و اكنون گله های پراكنده از این شتران در كویر قم ، و مسیله تا دریاچه نمك پراكنده اند . وزن نر بالغ ۸۰۰ كیلورم و ماده بالغ حدود ۶۰۰ كیلوگرم است و ارتفاع نرها حدود ۱۸۸۸ سانتیمتر است و حدود ۱۵۰۰ نفر از این نژاد بطور ناخالص وجود دارد .
منبع :
ماهنامه مزرعه ، شماره ۱۱ ، بهمن واسفتد ۱۳۷۶ ، ص۷۳ - ۷۸
تألیف : دكتر احسان مقدس
مهندس كاظم پیشنماز زاده

منبع : پایگاه اطلاع رسانی سازمان دامپزشکی کشور