معمای چغازنبیل

چغازنبیل كه بخش باقی مانده از شهر عیلامی «دوراونتاش» است، در ۵۰ كیلومتری جنوب شهر اندیشمك و در ۱۰۰ كیلومتری شمال اهواز قرار دارد. با وجود این كه این بنای عظیم افزون بر ۳ هزار و ۲۵۰ سال قدمت دارد و یكی از مهمترین آثار باستانی ایران و جهان به شمار می رود، اما از معروفیت چندانی برخوردار نیست و این شاید بدین دلیل باشد كه تاریخ ایران از دوره پس از ورود آریایی ها به این سرزمین دنبال می شود و پیش از شكل یابی تمدن آریایی، كمتر مورد توجه قرار می گیرد. زیگورات چغازنبیل اثری است كه به تمدن عیلام و نه تمدن آریایی تعلق دارد و البته در بخشی از فلات ایران شكل گرفته و به خود بالیده است.
تمدن عیلام را بیشتر در ارتباط با تمدن های بین النهرین مورد مطالعه قرار می دهند، اما شكی نیست كه این تمدن در بخشی از سرزمین ایران استقرار یافته و تأثیرات عمیقی را بر تمدن آریایی بر جای گذاشته است. در عهد قدیم، عیلام شامل خوزستان و لرستان و پشتكوه و كوه های بختیاری بود. از مغرب به دجله، از مشرق به قسمتی از فارس، از سمت شمال به راهی كه از بابل تا همدان امتداد داشت و از سمت جنوب به خلیج فارس تا بوشهر محدود می شد و البته تحقیقات جدید، دایره نفوذ این تمدن را از این هم گسترده تر نشان می دهند. شهرهای مهم عیلام یكی شوش بود كه از قدیمی ترین شهرهای جهان به شمار می آید و دیگری «ماداكتو» كه در منطقه كرخه بود. «خایدالو» كه احتمالاً در جای خرم آباد امروزی قرار داشت، از دیگر شهرهای مهم عیلام بود و حتی گفته اند كه نام عیلام برگرفته از منطقه كوهستانی لرستان است؛ چه آن كه عیلام واژه ای است سامی به معنای كوهستان و سرزمین بلند. به هر روی، تمدن عیلام كه در هزاره سوم پیش از میلاد شكل گرفت تا سال ۶۴۵ پیش از میلاد - یعنی بیش از دو هزار سال - دوام آورد و سرانجام به دست آشوری ها برافتاد.
از سخن دور نیفتیم، زیگورات چغازنبیل در زمان پادشاهی «اونتاش - ناپیریشا» ساخته شد كه در سال ۱۲۷۵ پیش از میلاد به تخت نشست. در زمان او هنر ومعماری عیلام به اوج خود رسید و زیگورات چغازنبیل تنها نمونه ای از دستاوردهای هنری عیلامیان در این دوره بود. زیگورات گویا به تقلید از معابد بین النهرین به گونه هرم پله پله و در پنج طبقه بنا شد كه هر طبقه به سان یك مكعب بزرگ بر روی طبقه زیرین قرار گرفته بود. (و البته در واقع امر این گونه نبود و فقط از نگاه بیرونی چنین به نظر می رسید) برای این كار میلیون ها خشت و آجر ساخته شده و بر روی هم قرار گرفتند. خاك به اندازه كافی در محل موجود بود و آب نیز یك كیلومتر و نیم آن سوتر از رودخانه دز تأمین می شد. مشكل اصلی پختن آجرهای بزرگ بود كه كاری وقت گیر و پرهزینه به شمار می رفت. ناحیه هفت تپه كه زیگورات چغازنبیل در آن قرار گرفته، در گذشته نیز مانند امروز، كم درخت بود و از این رو چوب لازم برای سوخت از كوهستان های لرستان بریده شد. این چوب ها با الاغ و گاو كوهی تا سرچشمه دز حمل می شدند و آنگاه از طریق رود به محل مورد نیاز انتقال می یافتند.
اونتاش ناپیریشا، سال ها مجبور شد لشكر كاملی از ده ها هزار كاشی ساز، آجرپز، بنا، عمله، كارگر و خرچران را به كار گیرد تا زیگورات ساخته شود. اما این همه نیز كافی نبود؛ او به متخصصانی برای طرح های بدیع زهكشی و آبیاری شهر دور اونتاش كه همزمان با زیگورات ساخته شد، نیاز داشت و نیز به هنرمندانی برای طرح های تزئین دیوارها با موازئیك هایی به رنگ روشن و گروه كاملی از كاتبان نیز برای تراشیدن حروف روی هزاران آجر (به عنوان كتیبه) موردنیاز بودند و گردآوری مجموعه این افراد و از آن فراتر اداره و راهبری شان، بیانگر قدرت سازماندهی عیلامی ها بود.
معبد عظیمی كه بدین ترتیب برای پرستش خدای «اینشوشیناك» خدای مقتدر عیلام ساخته شد، سال ها به عنوان عظیم ترین معبد این تمدن باقی ماند و سرانجام با سقوط عیلام رو به ویرانی گذارد. بعدها بر لوحه گلینی كه در یكی از كاوش های باستان شناسی به دست آمد، نیایشی از اونتاش گال یا همان اونتاش ناپتیریشما دیده شد كه نه فقط احترام او به اینشوشیناك را نشان می داد، بلكه مهلت ساخت معبد چغازنبیل را نیز روشن می كرد. پادشاه عیلامی در نیایش خود می گوید: «من اونتاش گال هوبانومینا، پادشاه انزان (خوزستان) و شوش، به شكرانه زندگی دراز، ثروت بی شمار و فرزندان بسیار، برای نیایش خدای اینشوشیناك، خداوند مكان مقدس، پرستشگاهی سترگ پی افكندم. من این معبد را به او پیشكش كردم و به سوی آسمان برافراشتم. باشد كه هدیه من و كوشش من به پیشگاه خدای اینشوشیناك پذیرفته آید.» اكنون پس از گذشت ۳ هزار و ۲۵۰ سال، معبد سترگی كه پادشاه عیلامی پی افكند و ۵۰ متر ارتفاع داشت، هنوز پابرجاست، هرچند كه دیگر درآن خدای اینشوشیناك موردتقدیس قرارنمی گیرد و با فروریختن دو طبقه از بنا ارتفاع آن به ۲۵ متر كاهش یافته است.
در هزاران سال زیگورات به زیرخاك رفت و در هیأت تپه ای ظاهر شد كه وجودش در دشت سوزیانا غیرطبیعی می نمود.
در فاصله سال های ۱۳۱۵ تا ۱۳۱۸ شمسی باستان شناسان گمانه زنی هایی را در محوطه زیگورات چغازنبیل صورت دادند كه به نتایج قابل توجهی نرسید؛ اما در سال ۱۳۲۵شمسی «رومان گیرشمن» باستان شناس بزرگ فرانسوی، عملیات خاكبرداری محوطه را آغاز كرد و موفق شد كه زیگورات را از زیر خروارها خاك بیرون آورد.
محوطه زیگورات چغازنبیل با دیواری به ابعاد ۱۲۰۰*۸۰۰ متر محصور شده است. درون این دیوار، دیوار دیگری قراردارد كه حیاطی به ابعاد ۴۰۰*۴۰۰ متر را به وجودآورده است و درمیانه آن ساختمان معبد به چشم می آید. اگرچه درنگاه نخست به نظرمی رسد كه هرطبقه بر روی طبقه زیرین ساخته شده، اما در واقع هرطبقه از سطح زمین بالا آمده و چون درون طبقه كوتاه تری قرارگرفته، چنین می نماید كه برروی آن ساخته شده است. در طبقه دوم ساختمان، اتاق هایی برای مراسم نیایش وجوددارد و احتمالاً در طبقه پنجم - كه حالا ازمیان رفته - معبد «اینشوشیناك» قرارداشته است. برروی آجرهای همه ساختمان كتیبه هایی به خط میخی به چشم می خورد كه نام سازنده زیگورات یعنی اونتاش گال و نیز نام اینشوشیناك برآنها نوشته شده است.
در جلوی دروازه اصلی زیگورات نیز سكوهایی برای قربانی وجوددارد كه مراسم قربانی برروی آنها صورت می گرفته است و البته باید یادآور شد زیگورات دارای هفت دروازه است كه دروازه اصلی درضلع جنوب شرقی آن قراردارد.
در فاصله میان زیگورات و دیوار پیرامون آن، ساختمان های دیگری نیز دیده می شوند. ازجمله این ساختمان ها آرامگاه «تپتی آهار» از شاهان عیلام است كه جسد وی و احتمالاً همسر مورد علاقه اش را درخود جای داده. در این آرامگاه بقایای استخوان های افراد بسیاری به دست آمده كه برخی به صورت منظم و برخی به شكل نامنظم دفن شده اند و این امر دلالت بر موقعیت اجتماعی متفاوت آنها دارد.
احتمالاً به همراه شاه، عده ای از خدمتكاران او نیز برای خدمت به وی در دنیای دیگر دفن شده اند و شاید بعدها برخی از اعضای خانواده شاه نیز دركنار او درخاك جای گرفته اند.در كنار آرامگاه تپتی آهار، آرامگاه دسته جمعی دیگری وجوددارد كه بقایای ۲۳ اسكلت از آن به دست آمده، این آرامگاه ازنظر معماری در مرتبه ای پائین تر از مقبره تپتی آهار قراردارد و بی شك به افرادی با موقعیت نازل تر اختصاص داشته است.
غیر از این ها در پیرامون معبد نیز گورهایی كشف شده كه اجساد درون آنها در تابوت های سفالی بیضی شكل قرارداده شده اند.
گویا اهمیت مذهبی چغازنبیل موجب دفن مردگان بسیاری در اطراف آن بوده است. گورهای دیگری كه در این محوطه به دست آمده اند یا مردگان را در خمره های سفالی ساده جای داده اند یا بدون تابوت در دل خاك جای گرفته اند. در برخی از این گورها هدیه هایی چون ظروف و خنجر مفرغی مشاهده شده است.
آرامگاه تپتی آهار كه از آن یاد كردیم، دارای معبد مستقلی است كه از بخش هایی چون تالار، ایوان، حیاط، اتاق و قربانگاه تشكیل شده است. میان این معبد و ساختمان زیگورات نیز ساختمان بزرگ دیگری به چشم می آید كه احتمالاً یكی از كاخ ها یا معابد مهم دور اونتاش بوده است.
در سال های اخیر كاوش های باستان شناسی در محوطه چغازنبیل و مرمت بنای سترگ زیگورات با كمك سازمان جهانی یونسكو سرعت بیشتری پیداكرده است و امید است كه در آینده زوایای دیگری از تاریخ این كهن ترین و ناشناخته ترین معبد بزرگ ایرانی به دست آید.

منبع : روزنامه ایران