همنشینی چوب و رنگ و فرم

● نگاهی به پیشینه هنر معرق در طول تاریخ هنرهای صناعی ایران
هنر صناعی معرق سابقه ای كمتر از صد سال در ایران دارد. خلاقیت و كنجكاوی هنرمندان معرق كار، سبب پیدایش تنوع و سبكهای ویژه ای در این هنر گردید. گرچه معرق كاری در ابتدا هنری كاربردی بود و در تزئین اسباب و وسایل خانه به كار می رفت ولی در گذر زمان توجه به بعد زیبایی شناسی این هنر و ایجاد تنوع در مصالح آن، به خلق آثار هنری چشم نوازی انجامید. نمایش بعد از طریق فضاسازی، استفاده از فلزات وسنگ، نمایش نقش در دو سطح و نشان دادن عمق با استفاده از پلی استر، گوشه هایی از تحولات روز این هنر است.
مقاله ذیل گزیده ای از متن پژوهشی ای است كه توسط سازمان آموزش و پرورش خراسان پیرامون این هنر منتشر گردیده است.معرق در معنای كلام «اصولاً هر چیز رگه دار را گویند» ولی مفهوم آن در این نوع بخصوص هنر، ایجاد نقش ها و طرح های زیبایی است كه از دوربری و تلفیق چوب های رنگی روی زمینه ای از چوب یا پلی استر سیاه شكل می گیرد.
تاریخ پیدایش این هنر به درستی مشخص نیست؛ ولی از تطبیق آن با هنر كاشی كاری، بدون شك رابطه این دو هنر را درمی یابیم. برای آشنایی با ریشه این هنر، صحبت از تاریخ تكوین به میان می آید و به عنوان مقدمه می توان از گنبد سرخ مراغه كه در زمان ایلخانیان ساخته شده است، یاد كرد؛ این گنبد نوع بسیار ساده كاشی كاری بدین سبك است.
كاشی كاری معرق در دوران مغول نیز به همین منوال بود و تداول آن در عصر صفوی به اوج شكوفایی خود رسید و آثار ارزنده ای در هنر كاشی كاری پدید آمد. این شكوفایی در زمان افاغنه و زندیه رو به افول نهاد. در دوران قاجاریه نیز كاشی كاری معرق، تقلیدی ناقص از آثار گذشتگان بود. تا این دوران نقشهایی كه در كاشی كاری معرق به كار برده می شد نقش های اسلیمی بود.
اما با سفر عده ای ازهنرمندان به اروپا و گرایش آنان به هنر و فرهنگ اروپایی، تغییرات و دگرگونی های بسیاری در نقشهای كاشی كاری به عمل آمد و از آن پس طرح انسان و دیگر اشكال مانند اسلحه جنگی در هنر كاشی كاری دوران قاجاریه نمایان شد.از آن دوران تا به امروز، این هنر، چونان گذشته رونق نداشته است و تنها عده كمی از هنرمندان در زنده نگه داشتن آن كوشا بوده اند.وجه تشابه كاشی كاری معرق با معرق كاری روی چوب در شیوه عمل است كه در هر دو، نقش ها از تركیب قطعات رنگی جنس مورد نظر شكل می گیرد.در طی سالیان، معرق همپای حركت زمان پیشرفت كرد و تحولات و نوآوری های مختلفی در آن پدیدار شد.
برای آشنایی با مسیر حركت این هنر، باید به اولین كارگاه منبت و معرق اشاره كرد كه در سال ۱۳۱۰ تحت سرپرستی استاد احمد امامی، تاسیس شد.این هنر در آغاز برای تزئین سطح میز، بوفه، در و تكیه گاه صندلی به كار برده می شد و تنها نقش های اسلیمی یا گره یا پنج رنگ محدود چوب های آبنوس، فوفل، گلابی، سنجد و توت مورد استفاده قرار می گرفت و گاه برای تنوع، از برش های خاتم برای اشباع نقش ها استفاده می كردند.
رنگ خاتم ها به همان پنج رنگ فوق الذكر محدود بود و به خاتم چوبی شهرت داشت.نخستین تاریخی كه در مورد اشباع نقش های كنده شده به وسیله چوب های رنگی موجود است تابلویی مربوط به سال ۱۳۱۳ با نقش دو سواركار است كه به وسیله احمد رعنا ساخته شد.در سال ۱۳۱۶ احمد رعنا با اثر ابداعی خود به نام شكارگاه، معرق را از حالت مسطح خارج كرد و به صورت نیم برجسته مطرح نمود كه همین شیوه تا امروز با نام منبت معرق متداول است. زمینه فكری این نوآوری از نقش های منبت كاری شده درهای كاخ مرمر شكل گرفت.
تا سال ۱۳۳۴ اجرای معرق با همان پنج رنگ محدود، متداول بود تا این كه محمدطاهر امامی كه در پی تنوع رنگ بیشتری در معرق بود، در اندیشه به كارگیری مواد شیمیایی رنگی شد و جهت آزمون، نقش هایی روی یك راكت تنیس روی میز با استفاده از مواد یاد شده به وجود آورد. بدین منوال در پی شناسایی گوناگونی رنگ، انواع چوب های صنعتی شناخته شد.
این گونه آزمون های پیاپی موجب پیدایش اندیشه نوینی در هنر معرق شد و بدین سان در سال های ۳۶ یا ۳۷ یك پاراوان كوچك با نقش گل و مرغ توسط عزیزاله ویزایی با زمینه سیاه كه به شیوه معرق های چینی بود ساخته شد و بدین ترتیب این سبك معرق در میان انواع آن جای گرفت.در ادامه این تحولات در سال ۱۳۴۴ محمدطاهر امامی تابلویی با عنوان مرغ و آشیانه به وجود آورد كه مرغ تماماً از جنس صدف تهیه شده و كاملاً برجسته است و تنها به وسیله یكی از بالهایش به زمینه تابلو متصل شده است.
وی با اجرای این تابلو به معرق تمام برجسته دست یافت.در ادامه این دگرگونی ها در سال ۱۳۴۹ تابلویی به سبك امپرسیونیسم از طبیعت یك روستا كه توسط رضا شهابی (یكی از شاگردان كمال الملك) نقاشی شده بود، به وسیله محمدطاهر امامی با رعایت اصول سبك یاد شده به صورت معرق ساخته شد.

منبع : روزنامه ابرار