ظرفیت های بازدارندگی

توجه به منطقه ای كه ایران در آن واقع شده، یعنی خلیج فارس به سبب حساسیت استراتژیكی و منابع و ذخایر عظیم نفت و گاز آن، باعث توجه به مبحث سیاست جغرافیایی گردید.
در این خصوص استفاده از ظرفیت های موقعیت ژئوپلیتیكی تنگه هرمز در زمان جنگ تحمیلی به عنوان اهرمی بازدارنده در برابر دولت هایی كه قصد تهدید امنیت ایران را داشتند، مطرح گردید. نوشتار زیر با نگاهی به متغیرهای ژئوپلیتیكی موقعیت ایران، تهدیدات و فرصتهای احتمالی نشأت گرفته از عوامل فوق را مورد سنجش قرار می دهد.
●بازشناسی ژئوپلیتیك ایران
۱- موقعیت جغرافیایی
موقعیت جغرافیایی اثر قابل ملاحظه ای بر توانایی و قدرت یك دولت در اقناع كردن، پاداش دادن، تنبیه كردن، چانه زنی و جنگ با سایر كشورها دارد. بدین علت كه كنترل و در اختیار داشتن مناطق استراتژیك امتیاز عمده ای برای نظام سیاسی به شمار می رود. استقرار در همسایگی قدرتهای كوچك و یا همجوار با قدرتهای بزرگ جملگی از پیامدهای مذكور به شمار می رود.
ایران به سبب دارا بودن سواحل طولانی در خلیج فارس و دریای عمان و از سوی دیگر به واسطه در اختیار داشتن تنگه هرمز به ترتیب دارای موقعیت بحری و استراتژیك می باشد. به دلیل داشتن این موقعیت مناسب است كه در قرون گذشته كشور ما همواره مورد تعرض همسایه شمالی خود بود و یا انگلستان با توجه به مستعمره خود (هندوستان) بخشهای جنوبی كشور را مورد تهاجم قرار می داد. در خصوص خلیج فارس باید گفت كه موقعیت خلیج فارس آن را به صورت محور ارتباط بین اروپا و آفریقا از یك طرف و آسیای جنوبی و جنوب شرقی از سوی دیگر در آورده است و در مقام بخشی از سیستم حمل و نقل دریایی بین اقیانوسهای هند، كبیر و اطلس عمل می كند. از سوی دیگر ایران در خلیج فارس با توجه به در اختیار داشتن دو هزار كیلومتر مرز آبی می تواند رزمایشها و طرحهای نظامی را برنامه ریزی كند. مسأله دیگر وجود عمق زیاد در كنار سواحل ایران است؛ به طوری كه قبل از جنگ مسیر تردد كشتیها، عمدتاً از آبهای جمهوری اسلامی می گذشت، ولی به دلیل جنگ و پیامدهای آن، كشورهای جنوبی خلیج فارس و آمریكا متحمل ضررهای زیادی شده و خطوط جدیدی را برای در امان ماندن كشتیها و نفتكشهای خود طراحی نمودند؛ مانند خطی كه به نام «فهد» شاه عربستان نامگذاری شده است؛ این خط بدین منظور طراحی گردید كه مسیر عمده كشتیهایی كه در خلیج فارس تردد می كنند، خارج از آبهای جمهوری اسلامی باشد. جزایر خلیج فارس نیز اهمیت استراتژیكی دارد. بیشترین و مهمترین جزایر منطقه متعلق به ایران است. هفده جزیره تحت حاكمیت كشورمان از شمال خلیج فارس تا دهانه تنگه هرمز گسترش یافته اند. جزیره فارسی در عمق آبهای ما و روبه روی عربستان، اهمیت نظامی فوق العاده دارد. جزایر لارك، هنگام، قشم، تنب بزرگ و كوچك، ابوموسی و سیری از نظر كنترل تنگه هرمز و شرق خلیج فارس اهمیت نظامی مهمی دارند.
تنگه هرمز با توجه به موقعیت استراتژیكی خود، می تواند در معادلات امنیتی مورد توجه بسیار قرار گیرد.
بزرگترین و نزدیكترین راه ارتباطی ایران به اقیانوس هند تنگه هرمز است. از طرف دیگر خلیج فارس و تنگه هرمز و پیوستگی آن با اقیانوس هند آن را به صورت یك منطقه عملیاتی وارد استراتژیهای نظامی می نماید، از این رو استراتژیهای برّی و بحری هم در جهت اهداف نظامی و هم به منظور اهمیت شبكه ارتباطی منشعب از خلیج فارس، جایگاه خاصی برای آن قایلند.
۲- وسعت
از جمله ویژگی های هر كشوری وسعت آن است. برخی ژئوپلیتیسینها اذعان نموده اند:
«وسعت خاك یك كشور بهترین نماینده قدرت سیاسی و پیشرفت فرهنگی آن كشور بوده و هرچه خاك كشوری وسیعتر باشد، قدرت سیاسی و تمدن آن هم بیشتر خواهد بود» .
از سوی دیگر كشورهای كوچك در یك احساس ناامنی همیشگی به واسطه اشغال شدن از سوی دیگر قدرتها، به سر می برند. اشغال چند ساعته كویت به دست عراق مصداق بارز شرایط مذكور می باشد.
جمهوری اسلامی ایران با وسعتی بالغ بر ۱۶۴۸۱۹۵ كیلومتر مربع، از وسیع ترین كشورهای جهان بوده و در این زمینه رتبه شانزدهم را به خود اختصاص داده است. از طرفی وسعت كشور تا حدی حالت بازدارندگی برقرار می سازد. از سوی دیگر منابع موجود در كشور می تواند انرژی و ظرفیتهای لازم به منظور حركت در فرایند توسعه را تحقق بخشد. آمارها نشان می دهند كه حدود ۲۰۰/۱۸۰ كیلو متر مربع از سرزمین ما به جنگلها و بخش قابل توجهی نیز به مراتع (اعم از خوب، متوسط و ضعیف) اختصاص دارد. چنین امكاناتی می تواند زمینه ساز توسعه صنایع و بخش دامپروری بوده و در مجموع رونق اقتصادی كشور را موجب شود. در كنار مزایا و امتیازات مذكور نباید از «مخاطرات» غفلت نمود. مسأله دیگر آن است كه به دلیل بزرگی سرزمین، قاعدتاً جمعیت فراوانی در كنار هم زیست می نمایند. علاوه بر فراوانی مذكور، شاهد تنوع قومیتی - هویتی می باشیم.
●عوامل متغیر
۱- جمعیت
ایران با جمعیتی حدود ۰۰۰/۰۰۰/۶۵ نفر از جمله پرجمعیت ترین كشورهای دنیا بوده و رتبه ۲۱ را در این خصوص به خود اختصاص داده كه پیش بینی می گردد در ۳۰سال آینده به مرتبه ۱۰ ارتقاء یابد. آمارها بیانگر جوان بودن جامعه ایرانی است. تعداد جمعیت زیر ۲۵ سال از ۹/۱۰ میلیون نفر در سال ۱۳۳۵ به ۶/۳۵ میلیون نفر در سال ۱۳۷۰ بالغ گردیده و سهم آنها در تركیب ملی جمعیت از ۶/۵۷% به ۷/۶۳% رسیده است . نتایج سرشماری سال ۱۳۷۵ مبین این مسأله بود كه جمعیت انبوه صفر تا ۴ ساله، به گروه سنی ۱۰ تا ۱۴ ساله انتقال یافته، از این روی انتظار می رود در سال ۱۳۸۵جمعیت گروه سنی ۲۰-۲۵ ساله به شدت افزایش یابد. حساسیت این ارقام زمانی ملموس تر می گردد كه بدانیم مطابق یافته های اكولوژی اجتماعی در خشونتهای شهری،بالاترین میزان ناآرامی و نابهنجاری در گروه سنی ۱۷-۲۱ سال دیده می شود.
همان گونه كه بیان شد، در كنار كمیت، كیفیت نیروهای انسانی هر جامعه ای نیز حایز اهمیت و توجه می باشد. از سوی دیگر اساساً ایران به لحاظ قومیتها كشوری متكثر می باشد. می توان به نیروی انسانی كشور به عنوان «فرصت» نگریست .اساساً یكی از عوامل رشد و توسعه هر جامعه ای نیروی كار جوان می باشد، كه در یك گستردگی فراوان، سیستم ما از این استعداد برخوردار است . پایین بودن میانگین سنی جمعیت در صورت فراهم نمودن شرایط و بستر مناسب، محرك اساسی توسعه و تولید می باشد.
ایران به سبب دارا بودن سواحل طولانی در خلیج فارس و دریای عمان و به واسطه در اختیار داشتن تنگه هرمز به ترتیب دارای موقعیت بحری و استراتژیك می باشد
همچنین استقرار در همسایگی قدرتهای كوچك و یا همجوار با قدرتهای بزرگ جملگی از پیامدهای آن به شمار می رود
تنگه هرمز با توجه به موقعیت استراتژیكی خود می تواند در معادلات امنیتی مورد توجه بسیار قرار گیرد
۲ -منابع
سرنوشت كشورها تا حد بسیاری به منابع طبیعی و مواد خام وابسته است وپیوستگی نزدیكی با قدرت ملی و به ویژه توانمندیهای نظامی دارد. امنیت منابع دو جنبه مختلف را در بر می گیرد:
۱) امنیت منابع تجدید شونده مانند آب
۲) امنیت منابع تجدیدناپذیر نظیر دسترسی به سوختهای فسیلی.
گر چه توسل به «منابع سبك» مانند انرژی خورشیدی، باد و حرارت زمین در حكم جایگزینهایی در مقابل منابع تجدید ناپذیر، در حال گسترش است، ولی استفاده از این منابع غیرمتعارف (به دلیل موانع فنی، سیاسی محیطی) هنوز آن چنان گسترش نیافته كه بتواند اثر مهمی بر امنیت ملی بگذارد.
از بین منابع موجود، در شرایط فعلی اقتصاد جهانی، «نفت» جایگاه و اهمیتی جهانی و «آب» از حساسیتی منطقه ای (بنابه پر آب یا كم آب بودن منطقه) برخوردار است .عواملی مانند ارزانی، فراوانی، دسترسی آسان، گران بودن جایگزینها، نیاز مبرم اكثر كارخانجات و صنایع به دلیل مصرف دیرینه و انطباق با آن، دلیل توجه و وابستگی اقتصاد جهانی به نفت می باشد.
«آب» به تدریج در حال تبدیل شدن به كالایی استراتژیك است. این روند در مناطق كم آب، از شدت و حدّت فراوانتری برخوردار می باشد. آب را نفت قرن بیست و یكم لقب داده اند. عمده جنگهای قرن بیستم بر سر تصاحب منابع نفتی رخ داد. از سوی دیگر در جهانی كه اقتصاد تعیین كننده ترین مؤلفه شعاع نفوذ دولتهاست، نباید غافل بود كه همین اقتصاد همچنان وابسته به مواد خامی است كه اغلب مخازن آن در كشورهای جهان سوم واقع گردیده است. خاورمیانه به واسطه دارا بودن عظیم ترین ذخایر نفتی در جهان به منزله مركز ثقل این مجموعه مطرح می باشد. البته تمركز اغلب انرژی مذكور در خلیج فارس و استقرار ایران در این منطقه، جایگاه ممتازی برای كشورمان ایجاد كرده است .
۳-ویژگیهای نظام بین الملل
تنها عامل خارج از مرزهای خودی كه در ژئوپلیتیك كشور اثرگذار می باشد، نظام بین الملل است. از مهمترین وقایعی كه متغیرهای ژئوپلیتیكی را در تمامی سطوح فروملی و فراملی تحت تأثیر قرار داده، تجزیه اتحاد جماهیر شوروی بود.
به واسطه چنین تحولی است كه دیگر، مسأله تهدیدهای نظامی دارای اولویت سابق نبوده و توجه جهانی به مسایلی نظیر محیط زیست، منابع انرژی، كمیت و كیفیت آبها، میزان دسترسی به تكنولوژیهای مدرن و پیشرفته و معطوف شده است. بنابراین نظام بین المللی، مفهوم ژئوپلیتیك را تحت الشعاع خود قرار داده است.
●نتیجه گیری
هر چند كه داشتن سه فرصت، استقرار بین دو كانون عمده انرژی جهانی، در اختیار داشتن تنگه هرمز و نیز منابع و ذخایر نفتی، گازی و آبی كشور امتیاز عالی به شمار می رود، ولی برخورداری از اقبال ژئوپلیتیك فقط نیمی از فرایند پر فراز و فرود توسعه یافتگی است و نیم مهم دیگر آن به سیاست سازی صحیح و پذیرش طیف وسیعی از سازش و ستیزشهای استراتژیك مربوط می شود. اتخاذ چنین سیاستی متضمن حفظ منافع و امنیت ملی است كه آسیب پذیری كشور در مقابل تهدیدات را به حداقل می رساند و فقدان آن واحد سیاسی را آسیب پذیر می سازد. جمهوری اسلامی از این قاعده مستثنی نیست و بی تدبیری بهره برداری از موقعیت ممتاز ژئوپلیتیكی، بختی ارزنده را به خسرانی بزرگ تبدیل خواهد كرد.
محمود عسگری

منبع : روزنامه همشهری