حاشیه ای بر سخنان رهبر در دانشگاه شیراز

رهبر فرزانه انقلاب در سخنان روز شنبه خود در جمع دانشجویان و استادان دانشگاههای شیراز ضعف‌های عقلانی را یکی از موانع رشد و پیشرفت کشور دانستند. این نکته اشاره‌ای به یک بحث فلسفی دارد که در واقع از اساسی‌ترین مقولات اندیشه بشری است. عقل یعنی چه و چه نوع افکار و یا رفتاری عاقلانه محسوب می‌شود؟
متاسفانه رایج‌ترین تعریفی که از عقل می‌شود و هم در گذشته و هم درحال در جهان مطرح بوده سنجش عقل با معیار حس مشترک common sense است یعنی اینکه امری عاقلانه است که اکثریت مردم آن را به عنوان امری مقبول پذیرفته باشند. این نوع نگرش به عقل اساس و پایه دمکراسی محسوب می گردد و روشن است که اینچنین تعریفی از عقل پایه و مبنای محکمی ندارد و بزرگترین شاهد بر بطلان چنین تعریفی از عقل سرگذشت اندیشمندانی است که به دلیل مخالفت با جهالتهای رایج در بین مردم به دیوانگی متهم می شدند. انبیا الهی نیز همواره در معرض اتهام به جنون بوده‌اند.
تعریف دیگری از عقل که امروزه در غرب به شدت رایج است عقل ابزاری یا ابزارساز است. در چهارچوب این تعریف از عقل، انسان (یعنی موجودی که دارای جسم و هیکل انسانی است) مرکز و مدار جهان است و باید جهان را به آنگونه‌ای تغییر دهد که خود می‌خواهد و لذا تمام موجودات صرفا ابزارهایی در دست انسان برای شکل دادن جهان هستند وعقل نیرویی است که به انسان کمک می‌کند بر جهان سیطره و سلطه پیدا کند؛ در این تعریف رفتاری عاقلانه است که منجر به سلطه شود. این تعریف نیز فاقد مینای محکم استدلالی است چون موجودی که در خلقت خود نیازمند است چگونه می تواند مرکز و مدار هستی قرار گیرد و علاوه بر آن تعریفی ضداخلاقی نیز هست چون غارت و استثمار و سلطه بر دیگر انسانها و طبیعت را توجیه می‌کند.
دیدگاه سومی که در خصوص عقل در غرب رایج است دیدگاه پست مدرن است. این دیدگاه در واقع بازگشتی به دوران تزلزل و دودلی یونان باستان و بازگشتی به افکار سوفسطائیان است. پست‌مدرنها با شالوده شکنی از تمام تعاریف رایج در مورد عقل به این نتیجه می‌رسند که اساسا نمی‌توان تعریف روشنی از عقل ارائه کرد و لذا نمی‌توان رفتاری را عاقلانه و یا غیر عقلائی نامید. مشخص است که این دیدگاه به نوعی هرج و مرج فکری و اجتماعی می انجامد که مقبول فطرت انسانی نیست.
به نظر می‌رسد که تعریفی دینی از عقل می‌تواند رقیبی نیرومند برای سه تعریف فوق باشد و با توجه به متون دینی و متونی که دانشمندان متدین نگاشته‌اند می توان شاخصه‌های ذیل را برای عقلانیت مبتنی بر دین مطرح کرد:
▪ اساس خلقت بر محور محبت است و هر مخلوقی در این نظام جایگاه و شان خاص خود را دارد.
▪ اساس خلقت بر محور رشد است و تمامی مخلوقات در حال تکامل هستند.
▪ انسان گل سر سبد عالم خلقت است و متناسب با این مقام رفیع سنگین‌ترین مسئولیت را به دوش دارد.
▪ انسان مکلف است که نظم موجود بر جهان را کشف کرده و تلاش کند تا در این نظم هر چیزی در محل شایسته‌اش قرار گیرد.
▪ انسان مکلف است که هدف غائی جهان را کشف کرده و تلاش نماید تا خود و جهان در مسیر رشد قرار گیرد.
با توجه به شاخصه‌های فوق رفتاری عاقلانه محسوب می شود که محبت آمیز عدالت محور رشد محور مسئولانه و توام به میل به اکتشاف حقائق و تلاش پیگیر و دائمی در راه نظم بخشی به جهان باشد.
دقت در سخنان رهبر معظم انقلاب نشان می‌دهد که روح حاکم بر دیدگاه‌های ایشان همین شاخصه‌هاست که از منابع دینی برداشت شده است و در واقع ترجمان عملی و اجتماعی دیدگاه دینی فلسفی فوق است. ایشان تلاش کردند که دانشجویان را به فعالیت در راه کشف حقائق احساس مسئولیت نسبت به سرنوشت خود و کشور و حتی بالاتر از آن یعنی سرنوشت جهان عدالت خواهی همه جانبه و رشد محوری در همه زمینه ها ترغیب نمایند. وجود چنین رهبر حکیمی مایه افتخار است و بالاتر از آن افتخار برای نظام جمهوری اسلامی است که ساز و کاری فراهم نموده تا چنین حکمائی زمام هدایت جامعه را به دست گیرند.

دکتر حمیدرضا حقیقت
استادیار دانشکده علوم سیاسی دانشگاه شیراز

منبع : رجا نیوز