شیخ مرتضی آشتیانی

آیت الله حاج شیخ مرتضی آشتیانی معروف به آشتیانی غروی فرزند ارشد میرزا حسن آشتیانی (مبارز سرشناس جنبش تنباکو) در سال ۱۲۸۰ ۱ قمری در تهران به دنیا آمد. ۲ شیخ مرتضی سطوح مقدماتی تحصیلی را نزد پدر و میرزا ابوالحسن جلوه فراگرفت.
در سال ۱۳۰۰ قمری جهت ادامه تحصیل به نجف سفر کرد و از محضر اساتیدی چون میرزا حبیب الله رشتی، ملا محمدکاظم خراسانی (آخوند خراسانی) و شیخ عبدالحسین صالحی بهره گرفت.
در سال ۱۳۱۷ قمری به تهران بازگشت و در مدرسه « خان مروی» به تدریس پرداخت. پس از خدمت پدر متولی مسجد « خازن الملک» ۳ که در آن زمان موقعیت سیاسی ویژه ای داشت، گردید.
در سال ۱۳۲۳ قمری دستور خرابی بانک روس را (که در جهت منافع دولت روسیه فعالیت می کرد و سیاستهای مغایر با اصول شرع اسلام داشت) صادر نمود و عمارت مذکور را مردم ویران کردند.
در آستانه جنبش مشروطه خواهی در ایران توجه وی به مسائل سیاسی بیشتر شد و به جمع هواداران اصلاحات سیاسی پیوست به طوری که پیش از صدور فرمان مشروطیت نامه ای به مظفرالدین شاه نوشت و در آن راجع به ناتوانی رجال حکومتی برای رفع معضلات اجتماعی تذکر داد.
در جریان نهضت مشروطه، عضو مجمع روحانیون یا همان مجلس شورای ملیون بود.
در پی وقوع چریان مسجد شاه ۴ با دیگر روحانیون معترض به شهرری مهاجرت کرد و در حرم مطهر حضرت عبدالعظیم متحصن گردید. همین امر منج به برکناری نامبرده از تولیت مدرسه «خان مروی» و امامت مسجد «خازن الملک» به دستور عین الدوله صدراعظم وقت گردید. متحصنین درخواست بازگرداندن تولیت مدرسه مذکور را از مظفرالدین شاه نمودند که وی سرانجام مجبور به اجابت تقاضای آنان گردید. پس از آن مهاجران به تهران بازگشتند و بر خواسته خود که تأسیس عدالتخانه بود اصرار ورزیدند. در همین رابطه شیخ مرتضی با عین الدوله ملاقات کرد اما توافقی حاصل نشد. بنابراین علمای تهران در سال ۱۳۲۴ قمری به همراهی شیخ مرتضی آشتیانی به نشانه اعتراض به قم مهاجرت کردند.
شیخ مرتضی در سال ۱۳۴۰ قمری پس از فتح تهران توسط مشروطه‌خواهان و قبل از کودتای سوم اسفند ۱۲۹۹ رضاخان، به مشهد رفت و در آنجا به تدریس پرداخت و اداره حوزه علمیه را بر عهده گرفت. در سال ۱۳۰۴ شمسی پس از خلع احمدشاه از سلطنت توسط مجلس شورای ملی و واگذاری آن به رضاخان سردارسپه، آشتیانی ضمن ارسال تلگرافی به شاه خواستار توجه بیشتر وی به امور مسلمین و روحانیون گردید. در پس سفر رضاشاه به ترکیه و تأثیرپذیری از اقدامات مصطفی کمال آتاتورک در مدرنیزه کردن ترکیه، دستور کشف حجاب زنان و تغییر لباس مردان و استفاده از لباس متحدالشکل صادر شد. پس از تصویب این قانون آشتیانی تحت فشار حکومتی قرار گرفت تا از صدور جواز اجتهاد برای طلبه‌ها اجتناب کند. شیخ مرتضی به همراه ۷ نفر دیگر از روحانیون مشهد تلگرافی برای رضاشاه ارسال کردند و درخواست توقف طرح کشف حجاب را نمودند. اما پاسخ تلگراف، کشتار مردم بی دفاع در مسجد گوهرشاد مشهد بود. پس از این جریان آشتیانی و تعدادی از مقامات سیاسی و نظامی خراسان به مذاکره با شیخ محمدتقی بهلول، طلیعه‌دار معترضان پرداخته و تقاضای متفرق ساختن جمعیت را نمودند. فعالین اصلی واقعه مذکور مغضوب رضاشاه شدند و برای هر یک مجازاتی تعیین شد. شیخ مرتضی نیز به تهران فرا خوانده شد و حدود ۳ سال در شهرری تحت نظر شهربانی قرار داشت.
در سال ۱۳۲۰ قمری با درخواست انتقال وی به قم موافقت شد. در سال ۱۳۴۰ قمری به مشهد مشرف گردید و تا سال ۱۳۵۳ قمری که به تهران آمد در آنجا سکونت داشت.
در سال ۱۳۶۰ قمری به کربلا رفت و به مدت دو سال در آنجا به تدریس اشتغال ورزید. پس از آن به مشهد بازگشت و سرانجام در ۲۸ آبان ۱۳۲۵ شمسی مصادف با ۲۴ ذیحجه ۱۳۶۵ قمری در سن ۸۵ سالگی دار فانی را وداع گفت و در صحن مطهر امام رضا (ع) مدفون گردید. شیخ مرتضی تألیفاتی نیز از خود به یادگار گذاشت که از آن جمله کتابی در باب "اجاره" است. فرزندان ذکور شیخ مرتضی عبارتند از: آیت‌الله میرزا محمود، میرزا ابراهیم، استاد اسماعیل و میرزا موسی که همه از فرهیختگان عصر خود بودند.

فرزانه بابائی
۱. در کتاب فرهنگ نام آوران معاصر ایران. جلد ۱ صفحه ۱۸۲. سال تولد شیخ مرتضی آشتیانی سال ۱۲۸۱ ذکر شده است.
۲. رضا استادی در کتاب چهل مقاله می نویسد: او یک شب پس از فوت شیخ انصاری به دنیا آمد و از این رو او را به احترام آن فقیه بزرگ، مرتضی نامیدند.
۳. صادق حضرتی در کتاب رجال و مشاهیر آذربایجان نام این مسجد را مسجد مروی ذکر کرده است.
۴. به دنبال فلک کردن عده ای از تجار توسط علاء الدوله حاکم تهران به بهانه گران شدن قیمت قند، جمع کثیری از علما و تجار در مسجد شاه اجتماع کردند.

منبع : موسسه مطالعات تاریخ معاصر ایران