عالی ‏قاپو

این قصر كه نمونه منحصر به فردی از معماری كاخهای عهد صفوی است، در اوایل قرن یازدهم هجری به فرمان شاه‏ عباس اول ساخته شد و شاه صفوی سفراء و شخصیت های عالی‏قدر را در این كاخ به حضور می‏پذیرفته است. این كاخ دارای ۵ طبقه است كه هر طبقه تزئینات مخصوص دارد. در زمان شاه‏ عباس دوم به بنای اصلی افزوده شده و شاه و میهمانانش از تالار همین عمارت، مناظر و چوگان و چراغانی و آتش‏بازی و نمایش های میدانی را تماشا می ‏كردند . این‌ قصر كه‌ «دولتخوانه‌ مباركه‌ نقش‌ جهان‌» و «قصر دولتخوانه‌» نام‌ داشت‌، نمونه‌منحصر به‌ فردی‌ از معماری‌ كاخ‌های‌ عهد صفوی‌ است‌. مینیاتورهای‌ هنرمندانه‌ رضاعباسی‌،نقاش‌ معروف‌ عهد شاه‌عباس‌، نقاشی‌های‌ گل‌ و بوته‌، شاخ‌ و برگ‌، اشكال‌ وحوش‌ و طیور و گچ‌ بری های‌ زیبای‌ آن‌ به‌ شكل‌ انواع‌ جام‌ و صراحی‌ در تاق‌ها و دیوارها تعبیه‌ شده‌ است . گچ‌بری های‌ اتاق‌ صوت‌ با هدف‌ آكوستیك ‌طراحی‌ و اجرا شده‌اند تا نغمه‌ها و صداها به‌ طور طبیعی‌ و دلنشین‌ شنیده‌ شوند.
عالی قاپو به دو صورت تلفظ گردیده كه برای هر كدام وجه تسمیه‏ی است. آنچه بیشتر در مورد محاورات و مكاتبات متداول می باشد عالی قاپو است كه مركب از كلمه عالی و قاپوی تركی به معنی در می باشد یعنی باب عالی و مراد اینست همان طور كه در عثمانی باب عالی معمول بوده بین ایرانیان شیعه هم چنین یابی وجود داشته كه مانند باب عالی عثمانیه ا مورد احترام بوده است و از این رو كلیه كسانی كه می خواستند وارد عالی قاپو شوند باید خم شده آستانه را بوسیده و داخل شوند و حتی شاه عباس هم هنگام دخول باین عمارت از اسب پیاده می شده است. گذشته از این عالی قاپو محل تحصن مقصران و گناهكاران بوده كه هر جانی و یا گناهكاری كه وارد درب عالی قاپو می گردید كسی نمی توانست او را از آنجا بیرون بیاورد مگر به امر شاه صفوی و خلاصه عالی قاپو همان احترامی را داشت كه باب عالی در عثمانی داشت. و اما عده ای كه آنرا علی قاپو و علی قاپو نوشته ‏اند معتقدند كه هنگامیكه شاه عباس كبیر درب نقره برای بارگاه حضرت امیرالمومنین علیه السلام به نجف برد و نصب كرد دری را كه در پیش آنجا نصب شده بود برای تیمن و تبرك اصفهان آورد و در عالی قاپو نصب كرد و از این جهت آن را عالی قاپو و یا قاپی نامیده ند كه این در منسوب به حضرت علی بن ابی طالب علیه السلام است و از این رو مورد احترام شاه و مردم بود و حتی تا چند سال پیش هم مردم در اطراف آنجا آش‏ ها می ‏پختند و نذوراتی می كردند و بزنجیر جلو در مزبور رشته هائی بعنوان دخیل می ‏بستند و همانطور كه گفته شد در زمان سلاطین صفویه جای بست گناهنكاران بود. در هر حال از هر دو نام و وجه تسمیه چیزیكه استنباط می گردد نصب این دو رفتاری كه در مقابل آت در می شده مربوط به یك امر سیاسی بوده كه همان استقلال صفویه در مقابل عثمانی ها باشد.
و اما عمارت عالی قاپو بنیانش از زمان سلطنت سلاجقه است و در زمان صفویه دارای آن همه زیبائی و شكوه شده است و درب آنرا شاه عباس بزرگ از نجف اشرف آورده و از این جهت مورد احترام سلاطین صفویه و مردم بوده است و چون این كاخ در مقابل باب عالی عثمانی ‏ها قرار داشته فوق العاده در جهت عظمت و زیبائی آن همت مصروف داشته‏ اند. كاخ عالی قاپو سه طبقه و هر طبقه منقسم به دو طبقه اطاق است كه در واقع شش طبقه می شود و چون از بام طبقه آخر میتوان تمام مناظر شهر را دید خود بام را هم یك طبقه حساب كرده‏ اند و می گویند عالی قاپو هفت طبقه است ارتفاع آن ۴۸ متر و در ۲۸ متری دارای ایوان بزرگی است كه در میان ستون های آن حوض مسی قرار دارد كه آب از آن فوران می كرده است. گچبری و نقاشیهای عالی اطاق‏ ها متعدد آن هر بیننده را خیره می كرده و اكثر گچبری ها بشكل بطری و شیشه‏ های شراب است. این كاخ در غرب میدان شاه است كه عرصه آن ۳۸۶ متر طول و ۱۴۰ متر عرض است در مقابل عالی قاپو مسجد شیخ لطف الله در شرق میدان واقع شده است. شاردن فرانسوی كه سه مرتبه باصفهان مسافرت كرده و عمارت و كاخهای دولتی را دیده گفته است.
عالی قاپو بزرگترین كاخی است كه ممكن است در یك پایتخت وجود داشته باشد. پس می توان گفت كه این كاخ در زمان صفویه از بهترین كاخ ها دنیا محسوب می شده است و از این رو محتوی بر تمام مزایا و محاسن بوده و آنچه لازمه یك كاخ سلطنتی بوده در آن وجود داشته است.
برای اینكه وضع كاخ مزبور در پایان قرن سیزدهم هجری معلوم گردد بهتر این است كه نظریه مورخان آن زمان را نقل كنیم. مولف نصف جهان فی تعریف الاصفهان چنین گفته است: اما عمارت عالی قاپو كه دروازه بزرگ عمارات دولتی برآن است و آن مثل سردری بر آن واقع شده محل نظر مهندسان و تمام معماران ایران و غیره است و به وضعی ساخته شده كه مایه حیرت جمع گشته است. عمارت باین ارتفاع و باین قطر و باین پایه و این استحكام كه از وقت بنای آن تاكنون كه قریب سیصد سال، است با وجود تواتر شلیك توپ و تفنگ كه در آن میدان واقع است اصلا خللی و تزلزلی در اصول و بنیان آن راه نیافته مگر بعض فروع آن از كاشیكاری و غیره كه فی الجمله ریخته است. و مجملاً عمارت مذكور ارتفاعاً محتوی بر پنچ چشمه دارد كه همه آنها مشتمل بر حجرات و همه بالای یكدیگر است و محلهای نیكو است و یك جهت آن با دیگری چشمه‏ ها متفاوت است این عمارت را شاه عباس بزرگ بنا و تمام نموده و دروازه از صحن نجف اشرف تیمناً و تبركاً آورده ست و بر آن نصب كرده و تا حال دروازه عمارات است و بجا است و به همین سبب آنرا عالی قاپو نام نهاده است.
سلاطین بعد از او پیش این دروازه را عمارت خروجی بطرف میدان طرح انداخته و ساخته‏ اند و دو طرف آنرا هم یمیناً، یساراً، دخولی و حجرات بنا كرده و بر بالای همه آن تالاری به طرزی خوب و جهی مرغوب بنا و تمام نموده ‏اند با ستون های بلند و سقف مرتفع به استحكام استوار كرده كه بیننده را حیرت افزاید و در میان آن تالار حوضی ساخته‏ اند كه در زمان پیش آب مینموده ‏اند و با استحكامی است كه اصلاً رطوبتی بسقف بنای زیر آن نشر نمی كرده و این تالار محل نشیمن پادشاه برای عرض لشكر بوده و از چند حجره میانی آن عمارتن رفیع راه ورود باین تالار است و چنان استادی در ساخت و اتصال این دو عمارت نموده‏ اند كه كسی گمان نمی كند اینها را در دو وقت ساخته و متصل نموده اند و چون بر بالای این عمارت به طبقه آخری روند تمام شهر بل اطراف آن نمایان و ناظر را حالت انبساط و فرح روی بنماید و در آن بالا هم یك مربعی محلی باز ساخته‏ اند كه چون بر آن روند نمایندگی زیاد و صفا بیشتر و كیفیت غریب‏تر باشد.
مثل این عمارت و غرابت و نفاست آن كه در تمام ایران بلكه بسیاری از ممالك دیگر موجود نیست. میرزا علیخان نائینی روزنامه نویس ناصرالدین شاه قاجار در سال ۱۳۰۰ هجری قمری گزارشی كه راجع به تاریخ و جغرافیای ایران در دو جلد تهیه كرده كه هنوز مخطوط و تا چند سال قبل در كتابخانه وزارت دارائی بود و به طوریكه در پیش اشاره شده آنچه راجع به اصفهان نوشته عیناً با كتاب جغرافیای اصفهان میرزا حسینخان تحویلدار كه به چاپ رسیده بعین منطق می باشد راجع به كاخ عالی قاپو چنین نوشته است. تالار و قصر عالی قاپو تا حال به نیكوئی و عظمت و ارتفاع آن عمارتی در ایران ساخته نشده پنج طبقه قصر مزبور بانضمام كلاه فرنگی عرشه آن ۳۴ ذرع ارتفاع دارد هر كدام از طبقاتش و مشتمل برمكان های ملوكانه و اطاق های وسیع و طاق های رفیع و بیوتات زمستانه و تابستانه و جلو قصر از پایه روی زمین الی محاذی سقف طبقه دوم قصر پایه و صحن تالار عظیم تالار فوقانی واقع شده چاه و منبع طبقه دوم قصر، من بعد از ظهر آن منبع حوض از مس یكپارچه است و غیر از مجرای دو سوراخ تنگ تنلبه ممر و مدخلی بجهت قصر و تالار ندارد كه با چرخ و دلو بتوان آب كشید.
و دیگر درب بسیار عالی كه بدروازه دالان تحتانی قصر منصوب است از چوب زیاد با دوام و قوامی است معروف به چوب كلوذه كه جوزق درختی باشد از هر چوبی هست درب اول بقعه متبر كه حضرت امیرمومنان علیه السلام است كه سلاطین هندوستان در نجف اشرف برده بودند. وقتی شاه عباس صفوی درب نقره را برد و بجای آن نصب نمود درب مزبور را جهت تیمن و تبرك به اصفهان آورد و به دروازه دالان قصر و تالار برقرار فرمود، الان قصر منسوب به آن درب است و درب موسوم به علی قاپو و قبله گاه خلایق است. وضع ساختمان عالی قاپو را مسترسایكس انگلیسی بطور اختصار چنین توصیف كرده: در طرف مشرف میدان شاه عالی قاپو یا عالی قاپو دروازه بزرگی قرار دارد كه آن مدخل قصر سلطنتی بوده است. این بنا عبارت از یك طاق نمای بزرگی است كه روی آن یك تالار بزرگ بر روی ستون های چوبی قرار گرفته و یكی از نمونه‏ های خاص معماری عصر نوروز را رعام می دادند. شاردن میگوید این تالار زیباترین این تالاری است در نوع خود كه من در تمام دنیا دیده‏ ام و از همین عمارت بود كه شاه صفوی مسابقه‏ های چوگان بازی، اسب سواری، و جنگ حیوانات وحشی، را در حضور هزاران رعایای خود تماشا می‏ كردند. جابری انصاری در تاریخ اصفهان و ری اظهار نظر كرده كه اشتهار اینكه درب عالی قاپو را از نجف آورده ‏اند برای جلب افكار عمومی و احترام بدر بار صفوی بوده است و اگر نه آوردن درب از نجف اشرف محرز نیست.
در تاریخچه ابنیه تاریخی اصفهان وضع گذشته و زمان تالیف ۱۳۳۵ ه.ش را تشریح كرده و چنین گفته: عالی قاپو - علی قاپو - در میدان نقش جهان دوره تیموریان كه تبدیل به میدان شاه امروزی شده است عمارتی از زمان تیموریان باقی بود كه در زمان شاه اسماعیل صفوی تا اندازه ‏ای آباد و سپس بحالت خرابی در آمده وقتی كه شاه عباس اول صفوی پای تخت را به اصفهان انتقال داد ابتدا در باغ بزرگی كه در طرف طوقچی بود منزل نمود و سپس كه میدان را مسطح و مرتب كرد عمارت قدیمی را نیز برای سكونت خود و درباریان ساختمان نمود. و در دوران شاه صفی و شاه عباس دوم (۱۰۵۳) و شاه سلسمان و شاه سلطان حسین نیز تعمیراتی از آن به عمل آمده است. سیاحان و مورخین خارجی و داخلی شرح مفصلی نسبت به وضعیت و شكوه این كاخ نوشته ‏اند بخلاصه اینكه در آن تاریخ این قصر از تمام قصور سلاطین زیباتر و دلرباتر و جامع‏تر بوده است. این عمارت فعلاً دارای جلوخانی است كه در طرفین آن دو اطاق و از اره‏اش تماماً به ارتفاع یك متر و نیم از سنگ سیاه پوشیده و استوار شده و تمام بنا از آجرهای تراش و یكنواخت ساختمان گردیده است و كسی حق نداشته سواره وارد شود. در جلو این جلوخان از قدیم زنجیر دانه درشت آهنی وجود داشت كه بحلقه‏ های طرفین باز و بسته میشد كه هر كس پناهنده میشد در امان سلطان بوده است.
به فاصله چند متر در اصلی كاخ ببلندی ۵ متر واقع است كه روی آنرا از فلز مطلا جدول كشی نموده‏ اند و در طرفین دو سكوی بزرگی به ابعاد ۴ در ۵.۲ متر از شش پارچه سنگ مرمر ظریف ساخته شده و بالای در ورودی عبارت: انا مدینهٔ العلم. و علی بابها بر روی كاشی زمینه زرد نوشته شده است. آستانه این در سنگ مرمر مدوری است كه میگویند شاه عباس هر وقت سواره می آمد در اینجا پیاده می شد و پا روی آستانه نمی گذاشت و عبور می كرد. درباره وجه تسمیه عالی قاپو بعضی را عقیده آنست كه این در را شاه عباس از نجف و بجای در نقره‏ ای كه بدانجا برده آورده و از این جهت علی قاپو نامیده می شود. عده دیگری گویند به جهت اینكه در بلند و عالی است بنام عالی قاپو گفته‏ اند و یا در برابر باب العالی تركیه نام گذارده شده این در نیز دارای زنجیر مطلائی بوده كه حكم بست را داشته و الحال نیز قطعه از آن باقی است كه تا این اواخر مردم متوسل بآن شده نذوراتی مینمودند و مانند مقابر متبركه نیز پارچه ‏ای باین زنجیر می ‏بستند. بالای در ورودی پنجره مشبك چوبی از زمان قدیم باقی است. دهلیز عمارت ازاره ‏اش از سنگ های سیاه و بالاتر تماماً از نقاشی های زیبا گل و بوته تزیین یافته ورودی آنرا گچ كشیده بودند كه این اواخر كم و بیش نثاشی ها را از زیر گچ بیرون آورده‏ اند. دو دهلیز ورودی و خروجی عمارت از مشرق به مغرب یا به عكس بطور عمود بر یكدیگر مانند صلیب ساخته شده كه در اصلی و سكوهای سنگ مرمر طرفین واسطه بین آن دو است.
كتبه الفقیر سید افضل مقصود علی دورانی بتاریخ جمادی الاول ۱۰۳۲ و مخصوصاً نامی از شاه صفی و تاریخ آن برده است. این بنا در قدیم دو راه پلكان پیچ مانند داشته كه اكنون باقی است و شاه عباس راه وسیع‏ تری برای ایاب و ذهاب خود و سفراء ساختمان نموده كه كف تمام آنها از كاشی های هفت رنگ عالی تزیین شده بوده است. این راه شامل ۴۰ پلكان و دوراه دیگر دارای ۱۷ پله می باشد و تا طبقه چهارم اطاق های متعدد و منقوش در اطراف دهلیز ببالار دارد كه مختص بدرباریان بوده است.
شاه عباس كبیر بیشتر وقت خود را در این قصر بسر میب رد و پذیرائی ‏های و رسمی را نیز در همین جا اختصاص داده و از بالای تالار سان قشون و پیشك های سفرا و چوگان بازی و یا عملیات ورزشی پهلوانان را تماشا می كرده. این ایوان بطول ۲۸ و عرض ۱۶ و ارتفاع ۱۲ متر و از كف میدان تازیر سقف ۲۴ متر می باشد كه فقط طرف غرب آن متصل بكاخ یا اطاق های مسكونی است ایوان دارای ۱۸ ستون چوبی و بر روی پایه ‏های سنگی منشوری شكل قرار دارد.این ستون ها مانند ستون های عمارت چهلستون ۱۶ ضلعی و ۸ ضلعی و دارای نقاشی و آینه كاری بوده است كه در دوره قاجاریه از بین رفته و در سال ۱۳۲۷ نیز برای تعمیر و جلوگیری از نفوذ موریانه تخته‏ های روكوب آن برداشته شد. در وسط این ایوان حوض مستطیل شكلی بابعاد ۴در۶/۵ متر است كه اطرافش از سنگ های مرمر و كف حوض از مس پوشیده شده و دارای سه فواره بوده است. در پاشویه این حوض قسمتی از سنگ مرمر مشبك و برای خروج آب های زیادی بوده كه در ناودان مطلای طرفین تالار رو بطرف میدان شاه می ریخته است منبع آب این حوض را در دامنه كوه صفه می دانند كه از آنجا به عمارات سلطنتی دنباله رودخانه مانند آینه خانه و هفت دست و غیره می رسیده و سپس به این عمارت می آمده است. ولی از نوشتجات سیاحان و غیره مخصوصاً بنا به گفته شاردن چنین معلوم میشود كه در جنب این كاخ نیز چاهی بوده كه بوسیله چهار گاو با دم مخصوصی آب بطبقات مختلفه می رسیده است در بالای این تالار اشعاریموجود است.
از اره دیوارها تماماً از نقاشی های بسیار زیبا و مصلا تزیین شده بود ه كه الان نیز مشاهده میشود در قسمت های بالا هم تصاویر متعدد ایرانی و اروپائی موجود است كه هر بیننده را مات و متحیر میسازد این نقاشی ها در دوران هر یك از سلاطین بطرز خاصی تعمیر و نقاشی شده و بعد در زیر گچ مستور گردیده روی بعضی صورت های موجوده را در سال ۱۳۲۸ از طرف باستانشناسی شیشه نصب نموده‏ اند كه از دستبرد و خرابكاری جهال محفوظ ماند ولی متاسفانه افراد مغرض و نادان از شكستن شیشه‏ ها و خرابی صورت های دریغ نداشته‏ اند. سقف این تالار از تخته چوب های مثلث الشكل و با رنگهای عالی منقش تزیین گردیده است. اتاق شاه نشین بمساحت ۹*۸*۷ متر و طول آن شش اطاق كوچكتر و منقش گوناگون كه هر یك دلپذیرتر از دیگری است واقع شده و طول زمان و كچ كشی روی آنها كمترین تاثیری و تغییری و در نقاشی و آب و رنگ آنها نداده است. در شاه نشین اطاق از از اره ببالا همان نقاشی ‏های عالی و قلم معجزآسای نقاشان با ایمان صفوی كه با استادی علیرضا و امثالهم ساخته شده بقدی زنده با روح و متناسب است كه هر قدر نگاه كنی غیر ممكن است كه دیده خسته و یا كسل شود.
هر قسمتی از این اطاق ها و طاقچه‏ ها نوعی مخصوص و بقلم نقاشان ایرانی و اروپایی تزیین شده است. اطراف این ایوان در قدیم نرده و طارمی های چوبی مشبكی داشته است. چوب بست روی ایوان كه از الوارهای قطور و چوب های عظیم با اصول معماری و هندسی كلاف كشی شده و سقف ایوان و ستون ها را استوار داشته موجب حیرت و تعجب است. در سال ۱۳۳۴ بنابرتصمیم اداره كل باستان‏شناسی تعمیرات لازمه سقف و طرح‏ های اطراف بعمل آمده و شیروانی آهنی زده شده در طبقه پنجم عمارت اطاق ها و ایوانچه هائی است كه همه از نقاشی های بسیار زیبا و خوش آب و رنگ نقاشی شده و چنانچه معروف است و مورخین نیز نوشته‏ اند از این طبقه ببالا مسكن حرامسرای شاهی بوده كه مسلط بر تالار و ایوان شاهی باشند و بتوانند عملیات و جشنها و پذیرائی ‏های شاهانه را مشاهده نمایند. در طبقه ششم كه وارد شوید بر حیرت و تعجب شما افزوده می شود زیرا اطاق های متعدد تو در تو و گچبری ها و نقاشی های حیرت‏ انگیز مختلف را خواهید دید كه هر قسمتی بطرز خاصی جلوه گر است از اره و بدنه بنوعی خاص نقاشی شده و در بالا گچبری های زیبائی مانند جای ظروف و یا باشكال هندسی ساخته‏ اند. عده ‏ای را عقیده بر آنست كه در زمان شاه عباس حبس الصوت بوده كه وقتی نوازندگان دست از نواختن می كشدند مجدداً همان صدا و آواز بگوش می رسیده است و در كتب و نوشتجات نیز این اطاق ها را بسفره خانه و یا شرابخانه و یا چینی خانه نامیده ‏اند.
طبقه هفتم عمارت یا سقف بام كه بارتفاع ۴۸ متر از روی زمین می باشد مشرف بر تمام شهر اصفهان است و منظره بی نهایت عالی و جالب توجهی را در بیننده ایجاد می كند و بیشتر سیاحان و یا تماشاچیان آمدن به عالی قاپو را برای دیدن منظره شهر اصفهان و نقاشی های زیبای آن انتخاب می نمایند. از بالای این كاخ آثار تاریخی اصفهان در مشرق مانند بناهای دوره سلجوقی و مسجد سلطانی در جنوب و طرف مغرب كوه آتشكاه و مدرسه سلطانی و سایر بناهای زیبای اصفهان را میتوان بخوبی مشاهده و عكس برداری نمود. منظره میدان شاه و مسجد زیبای شیخ لطف الله روح تازه یا بهر بیننده و عاشق این ابنیه میدهد. در مغرب این كاخ عمارت شهربانی است كه گنبد آجری توحید خانه یا گنبد طاوس دوره صفوی واقع شده این گنبد داخلش تزیینات آجری زیبائی دارد كه در زمان صفویه قابل توجه بوده و اكنون زندان شهربانی است و عوامل آنرا گنبد شیر گویت می نمامند. این كاخ در زمان صفویه احترام خاصی داشته و تمام مردم درباره آن بچشم احترام و بزرگواری نگاه میكردند و بتمام باغات و عمارات سلطنتی متصل بوده است. شاه عباس جشن نوروز سال ۱۰۰۶ ه۱۵۹۸ م را برای اولین مرتبه در اینجا بر پا نمود و بعد از او نیز هر یك از سلاطین در این قصر جشن هائی ترتیب داده و پذیرائی های شاهانه از بزرگان و سفرای خارجی نموده و بر شكوه و جلال این قصر افزوده‏ اند شاه عباس دوم و شاه سلیمان هر یك از پذیرائی های مفصلی در این كاخ نموده كه شرح تفضیلی آنها در تاریخ درج است. در زمان شاه سلطان حسین نیز این قصر تعمیر شده و در دوره افاغنه و اواخر قاجاریه خراب گردیده است. مطابق كتیبه سر در ورودی بر روی كاشی بسال ۱۲۷۴ هجری در زمان ناصرالدین شاه قاجار تعمیر گریده و بعداً متروك مانده تا در دوره رضا شاه فقید تحت تعمیر درآمده و مدتی اداره شهرداری بوده و اكنون در تصرف وزارت فرهنگ و اداره باستان‏شناسی محافظت می شود. در این پانزده سال اخیر كه نگارنده عهده دار قسمتی از امور باستان‏شناسی میباشم بعلت نبودن اعتبار نمایندگان محترم باستان‏شناسی موفق نشدند كنجكاوی بیشتری نسبت به نقاشی ها و یا تاریخ و كتیبه‏ های آن بنمایند علاوه بر این احتیاج كاملی بتعمیر و كلاف كشی اطراف و تعویض بعضی ستون های معوج آن دارد زیرا شكاف های گوناگون بر این بنای باستانی وارد گردیده و امید است بزودی تعمیرات شایانی از این بعمل آید.
مولف دانشمند گنجینه آثار تاریخی اصفهان راجع بوضع ساختمان عالی قاپو چنین نوشته است: تالار عمارت عالی قاپو از الحاقات دوره شاه عباس دوم است: به طبقه سوم عمارت عالی قاپو در دوره شاه عباس دوم تالاری با ۱۸ ستون از چوب چنار اضافه شده است كه ستون های آن با آینه پوشش می شده و سقف آن با صفحات بزرگ نقاشی روی آلت های چوبی تزیین شده.
با یك نظر بساختمان این تالار، الحاقی بوده آن بعمارت اصلی، واضح می شود. در وسط این تالار حوضی از، مرمر و مس قرار دارد كه دارای فواره هائی بوده و در مراسم مخصوص آب از آنها جستن می كرده شاردن سیاح فرانسوی كه در دوره سلطنت شاه عباس دوم و شاه سلیمان در اصفهان بوده و این عمارت را در سفرنامه خود توصیف كرده است صریحاً می نویسد كه آب را بوسیله ماشین های مخصوصی بالا می آوردند و بدیهی است آنچه را كه شاردن ماشین می نامد چیزی غیر از چرخ آبهای معمولی منازل اصفهان، نمی تواند باشد: مولف اصولا توجه به ساختمان تالارها با حوض وجهش آب از فواره یا شیرهای سنگی از اختصاصات بناهای دوره شاه عباس ثانی است و این كیفیت در تالار چهلستون و تالار عمارت آئینه خانه كه در دوره سلطنت این پادشاه با تمام رسیده به خوبی مشاهده می شود. دیوارهای تالار عمارت عالی قاپو بطوری كه عیان است دارای دو پوشش تزییناتی می باشد كه بر روی هم قرار گرفته‏ اند. پوشش زیرین تزیینات عهد شاه عباس دوم است و پوشش بعدی تزییناتی است كه بذوق و سلیقه شاه سلطان حسین در تالار این كاخ اضافه شده است. تزیینات نقاشی و اشعاری بخظ نستعلیق قرمز رنگ بر زمینه گچ سفید در زیرقشری از گچ دیگر كه در اواخر عهد قاجاریه در پوشش عهد صفوی را مستور نموده بوده است آسیب زیاد دیده معذلك در بعضی قسمت ها تشخیص این تزیینات و بعضی خطوط در سنوات اخیر از زیر گچ خارج شده امكان‏پذیر شده است.ملت همچون آن جناب (یا محمد) - (یا علی مدد) شاه دین شاه زمان سلطان حسین (یا الله) بن سلیمان این سلطان بارگاه. اشعار دین شاه زمان سلطان حسین (یا الله) بن سلیمان این سلطان بارگاه (اشعار محمد بیك فرصت راجع بساختمان ایوان عالی قاپو )بنقل از قصص الخاقانی، خطی در سال ۱۰۵۳ هجری شاه عباس ثانی به میرزا تقی الدین محمد وزیر اعظم خود دستور داد معماران عالی قدر در عمارت عالی قاپو رو بطرف میدان نقش جهان تالاری بنا نمایند و روز پنجشنبه بیست و چهارم شهر ذی القعده سال ۱۰۵۳ بنای این تالار گذاشته شد و در عرض اندك مدتی با تمام رسید.
الواحی از كاشی بر جبهه شرقی عمارت عالی قاپو از تعمیرات دوره ناصرالدین شاه قاجار حكایت می كند چهار جانب عمارت عالی قاپو در دوران پادشاهی شاه عباس اول و شاه عباس دوم با كاشی های خشتی خوش نقش تزیین شده بود كه توام به درها و پنجره‏ های نفیس آن منظره ‏ای بس جالب باین عمارت تاریخی می داده است و موجب نهایت تاسف است كه از آن همه در و پنجره فقط یك پنجره در طبقه سوم عمارت بر جای مانده و بقیه آنها به تاراج رفته است. در دوره سلطنت ناصرالدین شاه قاجار كه مختصر توجهی نسبت به تعمیر بعضی بناهای تاریخی اصفهان شده در عمارت عالی قاپو و هم ظاهراً كارهائی صورت گرفته كه بطور حتم تعویض طرح ‏های فوقانی عمارت یكی از آن جمله كارها است و به این مناسبت بجای كاشی ‏های خشتی گل و برگ عهد صفویه بر جبهه بالای سردر ورودی فعلی كاشی های دیگری كه در بین آنها سه لوح خط نیز جای داده شده قرار داده‏ اند. عبارت این سه لوح اشعاری است كه شاعری بنام كفاش سروده ضمن تعمیرات سال ۱۲۷۴ هجری قمری بخط نستعلیق سفید و در هم بر زمینه لاجوردی بجای كاشی های عهد صفویه نصب شده است.
صدر اعظم در پناه ناصرالدین شاه باد در فهرست ابنیه تاریخی و اماكن باستانی ایران نیز تایید گردیده كه عمارت عالی قاپو در سال ۱۲۷۴ هجری قمری تعمیر گردیده است و حاج میرزا حسن خان جابری انصاری در كتاب آگهی شهان از كار جهان تاریخ تعمیر را سال ۱۲۷۲ نوشته است. در اشعاری كه كفاش اصفهانی برای تعمیر عالی قاپو در زمان ناصرالدین شاه سروده تاریخ تعمیر كه در شعر گفته شده با تاریخی كه در ذیل اشعار نوشته شده و نیز با تاریخ مرقوم در آگهی شهان از كار جهان مطابقتی ندارد. تاریخی كه صراحهٔ در ذیل السلطان بن السلطان نوشته شده: ۱۲۷۴ میباشد و تاریخی كه از شعر ماده تاریخ كفاش بر میاید كه شد از ناصرالدین شاه این نیكو بنا احیا یك هزار و دویست و هشتاد و نه می باشد و اگر فرض كنیم كه لفظ كه عدد آن به حروف جمل ۲۵ است جز تاریخ نباشد می شود ۱۲۷۴ و با تاریخ تصریح شده در كتیبه مطابقت دارد و قسمت دوم درست بنظر می رسد و ممكن است گفت كه تاریخ مندرج در آگهی شهان از كار جهان تاریخ شروع تعمیر بوده است. در هر حال در سال ۱۲۹۹ه.ق ممیزمالیه اصفهان عمارت عالی قاپو را جزء عهمارات نیمه خراب قلمداد كرده و در مجله ارمغان سال اول شماره ۵۹ صفحه ۹۸۶ مندرج می باشد. آنچه مسلیم است بعد از ناصرالدین شاه توجهی كه به عمعارت عالی قاپو نشده كه هیج حتی المقدور وقت درصدد خرابی و برداشتن آثار عتیقه آن بوده‏ اند و حتی آثار گذشتگان را محو می كرده ‏اند و از همین جهت بوده كه روی نقاشی ها را گچ می گرفتنه ‏اند. نگارنده بخاطر دارم پیش از طلوع سلسله پهلوی این عمارت گردشگر عمومی هر كسی به سلیقه خود می توانست در آنجا تصرفاتی كند و با یادگاری بنویسد و آنجا محل آش پختن و دخیل بستن شده بود و در واقع خرابه و جغد نشین بود. ولی پس از طلوع سلسله پهلوی روز به روز موجبات تعمیر و حفط اینگونه عمارات با تصویب قانون عتیقات و تاسیس ادارات وابسته به آن فراهم گردید و اكنون این كاخ تاریخی و دیگر انبیه باستانی تقریباً بحال اول برگدانیده شده‏ اند. عمارت عالی قاپو اكنون مورد تعمیرات اساسی و تزیینی و مهاركشی آهنی بنا و اصلاح نقاشی های داخل ساختمان و تحدید كاشیكاری جبهه خارجی و پشت بغل های آن می باشد. كاخ مزبور در طی شماره ۱۰۴ به ثبت تاریخی رسیده است
● عمارت عالی قاپو از دو قسمت متمایز تشكیل شده است:
۱) قسمت جلویی و مدخل عمارت
قسمت جلویی ساختمان از ساختمان اصلی جلوتر است و مدخل وسیع عمارت در همین بخش واقع است. مدخل دارای تاق جناغی است و در دو طبقه طرفین آن درها و تاقنماهای كوچكتری وجود دارند. بالای مدخل ایوانی هست كه از سه جهت باز است و تاق چوبی دارد. تاق ایوان بر ۱۸ ستون تراشیده قرار گرفته است. در زمانهای گذشته به هنگام ضرورت اطراف ایوان را باپرده می‏ پوشانیده‏ اند. حوضی با لبه‏ های مرمرین در وسط ایوان قرار دارد كه فواره هایی دارد ؛ كف حوض را از مس ساخته‏اند. از نوشته‏های جهانگردانی چون تارونیه و شاردن چنین بر می‏آید كه در گذشته دور، دیوار انتهای ایوان و سطوح ستونها آینه كاری بوده است. بنای این ایوان یا به عبارت دیگر تالار بر اساس كتاب قصص الخاقانی در سال ۱۰۵۳ هجری قمری آغاز شده در مدتی بسیار اندك به اتمام رسیده است. مدخل به دهلیزی راه می‏یابد كه به صورت شمالی - جنوبی ساخته شده. در پشت این دهلیز عمارت اصلی عالی قاپو قرار دارد كه در آن مقابل مدخل كه از آن نام بردیم قرار دارد.
۲) ساختمان اصلی كاخ
بنای اصلی عالی قاپو از شش طبقه تشكیل شده است. در طرفین در ورودی عمارت شش طبقه دو سكوی سنگی وجود دارد. كتبه‏ ای نیز در بالای این در قرار دارد كه قسمتی از آن با گذشت زمان از بین رفته است. كرباسی كه پس از در ورودی قرار گرفته سقفی بلند به اندازه مدخل جلویی ساختمان دارد. در همین كرباس مقابل در ورودی عمارت اصلی دری دیگر با دو سكو در طرفین هست كه كرباس را به حیاط پشت ارتباط می ‏دهد. بالای این در پنجره‏ای مشبك قرار دارد كه از آن نور به داخل كرباس می ‏تابد. اتاق های اطراف همین كرباس در حقیقت محل ادارات دولتی بوده است.
دو راه پله مارپیچ در دو گوشه طبقه اول راههای ارتباطی را تشكیل می‏دهند. بالای طبقه اول چهار طبقه هست كه هر دو طبقه علاوه بر اتاقهایی كه دارند دارای تالار بزرگ هستند. نخستین تالار به وسیله دری بزرگ به ایوان بخش جلویی عمارت باز می‏شود. بر در دیوار این تالار نقوشی زیبا و رنگارنگ وجود دارد كه اغلب از آثار رضا عباسی است.
طبقه ششم تالاری بزرگ دارد كه تماماً گچ كاری است. این تالار كه به اتاق صوت نیز شهرت دارد، بر اساس شناخت فیزیكی صوت و انعكاس آن به نحوی ساخته شده كه مثل یك استودیوی مجهز به ضبط صدا طنین‏های اضافی صدا را از بین می ‏برده است و اصوات را به صورتی صاف به تمام قسمتهای تالار می‏رسانده است. دیوارهای اتاقهای اطراف نیز با نقاشیهای زیبا تزیین شده‏اند.
با چند روش مختصر از سفرنامه پیترودولااله، جهانگرد ایتالیایی كه در سال ۱۶۱۷ میلادی، هنگام روی كاربودن سلسله صفویه به ایران سفر كرده به معرفی بیشتر عمارت عالی قاپو می ‏پردازیم:
... اتاقهای كوچك به اندازه‏ای از راههای مختلف به یكدیگر مرتبط شده‏ اند كه به قرار گفته مستحفظ در عمارت پانصد در كوچك به وجود آمده است. زیبایی این عمارت بیشتر از آن ناشی است كه تمام دیوارها از صدر تا ذیل تذهیب و با مینیاتورهای بسیار ظریف و الوان منقوش شده است و در بین طلاكاریها و رنگهای مختلف در بعضی نقاط روی دیوار كنده كاریهایی شده كه واقعاً زیبایی خاصی دارد، مضافاً به اینكه دایوارها نمی‏دانم از گچ مخصوص با چه ماده دیگری به وجود آمده كه علاوه بر یكپارچگی و صافی، درخشش و جلای خاصی دارند و گویی از حریر سفیدند و روی آنها نه تنها خطوط سیاه كنده كاری شده بلكه برق طلا و رنگ لاجوردی و رنگهای تند دیگری كه به كار رفته فوق العاده جلب نظر می ‏كند.
به اندازه ‏ای سقفها زیبباست كه باید از طرف ما ایتالیایی ها مورد تقلید قرار گیرد.
بعضی پنجره ‏ها نیز واقعاً شایسته تقلیدند. این پنجره‏ها غالباً در بالای اتاق واقع شده‏اند زیرا فقط برای گرفتن نور از آنها استفاده می‏ شود و به این ترتیب باز كردن آنها مورد لزوم نیست.
در داخل این عمارت، روی دیوارها به طور تك تك چهارچوبی وجود دارد كه داخل آن را نقاشی كرده ‏اند.
اینك كه با كل عمارت عالی قاپو آشنا شدیم، یادآوری این موضوع نیز خالی از فایده نیست كه از پشت بام آخرین طبقه آن می ‏توان منظره عمومی شهر اصفهان را تماشا كرد.

منبع : سایت اصفهان