رژیم حقوقی حاشیه‌نشینان مانعی برای سرمایه‌گذاری گسترده در خزر

خزر را به سرنوشت خلیج‌فارس دچار نكنیم امروزه وجود منابع هیدروكربوری برای هر كشوری یك نعمت بزرگ محسوب می‌شود. نفت، گاز و مشتقات و فرآورده‌های آنها در عصر تكنولوژی از چنان ارزشی برخوردارند كه در روابط استراتژیك كشورها نقش غیرقابل انكاری پیدا كرده‌اند. طبعا در چنین شرایطی احتمال وجود نفت در یك منطقه‌ نیز تمامی امكانات و تجهیزات را برای بهره‌برداری از آن بسیج می‌كند و چه بسیارند مناطقی كه دریغ از یك قطره نفت برای ادامه حیات در دنیای جدید چشم به دستان دلالان نفتی دوخته‌اند.
●میدانی به نام خزر
دریای خزر، یكی از همان مناطقی است كه نتایج شناسایی اولیه در هشت بلوك مهم جنوبی آن نشان از ۳۲میلیارد و ۸۵۰ میلیون بشكه نفت درجای احتمالی دارد كه درون آن نهفته است در كل منطقه نیز جمهوری آذربایجان ۲۷ میلیارد بشكه، ایران ۵/۷ میلیارد بشكه، روسیه ۱۵ میلیارد بشكه و تركمنستان ۱۶ میلیارد بشكه نفت در قسمت‌های متعلق به خودشان در دریای خزر ذخیره دارند. نكته جالب اینجاست كه هنوز هیچ قطره‌ای از طلای سیاه این منطقه عاید كشورمان نشده است. در خوشبینانه‌‌ترین حالت با ضریب برداشت ۲۰ درصد از میادین نفتی جنوب دریای خزر با ذخیره حدود ۳۳ میلیارد بشكه ۵/۶ تا ۷ میلیارد بشكه نفت به دست می‌آید كه با احتساب هزینه ۱۰ دلاری برای تولید هر بشكه به ۷۰ میلیارد دلار سرمایه نیاز داریم كه با فروش هر بشكه نفت تا ۵۰ دلار به بازار جهانی می‌توانیم ۳۵۰ میلیارد دلار را وارد خزانه كشور كنیم. بلوك البرز یك با ذخیره نفت درجای احتمالی ۲۰ میلیارد بشكه، بزرگ‌ترین ساختار شناسایی شده در جنوب دریای خزر است كه در محدوده مشترك با جمهوری آذربایجان و در عمق ۵۰۰ متری از سطح دریا واقع شده است. بلوك‌های ۲۹ (چالوس) و شش نیز هر یك با ذخیره احتمالی ۳ میلیارد بشكه در محدوده ۱۷ تا ۲۲ درصد و محدوده ۱۴ درصد آب‌های دریای خزر و در عمق ۷۵۰ تا ۸۰۰ متری از سطح دریا قرار گرفته‌اند. همچنین بلوك‌های نور و رویان با ذخیره ۵۵/۲ میلیارد بشكه در محدوده ۱۷ درصد و در عمق ۷۰۰ متری، بلوك رامسر با ذخیره ۵/۱ میلیارد بشكه در محدوده ۱۱ درصد و در عمق ۶۰۰ متری، بلوك هشت با ذخیره ۴/۱ میلیارد بشكه در نزدیك ساحل ایران و در عمق ۵۵۰ متری، بلوك هفت با ذخیره ۹۰۰ میلیون بشكه نفت درجای احتمالی و در عمق ۷۵۰ متری و بلوك ۱۸ (رودسر) با ذخیره نفت درجای احتمالی ۵۰۰ میلیون بشكه در نزدیكی ساحلی ایران و در عمق ۸۰ متری واقع شده‌اند.
●سهم ایران از منابع دریای خزر
پس از این كه چاه نفت میثم و مقداد و یك چاه دیگر درسالهای ۶۹ و۷۰ در نزدیكی ساحل ایران در دریای خزر با استفاده از دكل قرضی آذربایجان به گاز رسید، برای مدتی طولانی بحث استخراج نفت در دریای خزر به حاشیه رانده شد و پس از سالها، همچنان موضوع رژیم حقوقی دریای خزر و خط مرزی ایران بلاتكلیف مانده است و هنوز هم برای بحث در این رابطه به قراردادهای ۱۹۲۱ و ۱۹۴۰ استناد می‌شود. امروز رژیم حقوقی ایران در این بحر قدیمی نامعلوم است و خط مرزی كه برای كشورمان كشیده شده، موهوم و غیرقابل قبول محسوب می‌شود؛ چرا كه بخش اصلی سهم ایران را از منابع نفت را در بر نمی‌گیرد.ناگفته نماند كه از ابتدای سال ۲۰۰۴ میلادی تاكنون بیش از یك میلیارد بشكه نفت از ذخایر دریای خزر برداشت شده كه سهم ایران از این رقم صفر بوده است و دلیل آن هم مشكلات مربوط به رژیم حقوقی كشورهای حاشیه خزر و نبود یك موافقتنامه جامع میان پنج كشور ساحلی این دریاست؛ هر چند كه روسیه، آذربایجان و قزاقستان هر یك موافقتنامه‌های دو جانبه‌ای را با دیگری امضاء كرده‌اند، اما موضع ایران این است كه به هركشور باید ۲۰ درصد از منابع دریا داده شود و به بیان دیگر هر كشور باید ۲۰ درصد تمامی درآمدهای تولید را از كل منطقه خزر دریافت كند. دریای خزر منطقه‌ای شامل دولت‌های ساحلی این دریا یعنی آذربایجان، قزاقستان، تركمنستان، روسیه و ایران است. سه كشور آذربایجان، قزاقستان و تركمنستان طی یك سال و هشت ماه گذشته یك میلیارد و ۴۰ میلیون بشكه نفت از ذخایر نفتی دریای خزر برداشت كرده‌اند و قزاقستان بیشترین برداشت را از ذخایر نفت دریای خزر در این مدت داشته و در حالی كه تولید نفت این كشور در دریای خزر در سال ۲۰۰۴ میلادی روزانه یك میلیارد و ۱۷۶ هزار بشكه در روز بوده ،‌ این رقم در سال ۲۰۰۵ به یك میلیون و ۲۳۴ هزار بشكه در روز افزایش یافته است. آذربایجان نیز طی هشت ماه سال ۲۰۰۵ میلادی به طور متوسط ۳۹۸ هزار بشكه نفت در روز از دریای خزر برداشت كرد كه این رقم در سال ۲۰۰۴ میلادی ۳۱۰ هزار بشكه در روز بوده است. از سوی دیگر تركمنستان در سال ۲۰۰۵ میلادی به طور متوسط ۱۹۵ هزار بشكه نفت در روز از خزر برداشت كرد كه این رقم در مقایسه با تولید ۱۹۷ هزار بشكه‌ای این كشور از دریای خزر اندكی كاهش نشان می دهد. به طور متوسط در سال ۲۰۰۵ میلادی روزانه یك میلیون و ۳۹۷ هزار بشكه نفت دریای خزر به بازارهای جهانی صادر شده است كه این رقم در مقایسه با سال ۲۰۰۴ میلادی ۲۵۰ هزار بشكه در روز افزایش نشان می‌دهد. پیش‌بینی می شود كه سطح تولید نفت خزر در سال ۲۰۱۵ به چهار میلیون بشكه در روز برسد و این در حالی است كه میزان تولید كشورهای عضو اوپك در همین سال ۴۵ میلیون بشكه خواهد بود. در طول ۱۵ سال گذشته كشورهای غربی با استفاده از سرمایه، تكنولوژی و دیپلماسی تلاش‌های بسیاری را به منظور كاهش وابستگی به نفت خاورمیانه انجام داده‌اند و بازارهای شرق به ویژه چین و آسیای جنوب شرقی نیز حساب ویژه‌ای را برای بهره‌برداری از منابع نفت خزر باز كرده‌اند. ذخایر ثابت شده نفت خزر بین ۱۷ تا ۳۳ میلیارد بشكه برآورد شده كه حد پایین این برآورد با ذخایر نفت قطر و حد بالای آن را با ذخایر نفت آمریكا قابل قیاس است. از سوی دیگر پیش بینی شده كه كشورهای حوزه دریای خزر تا سال ۲۰۱۰ روزانه بین ۴/۲ تا ۹/۵ میلیون بشكه نفت تولید كنند. با این حال با بررسی وضعیت منابع نفتی هر یك از كشورهای حوزه دریای خزر ومیزان بهره‌مندی آنها از ذخایر نفتی، مشخص می شود كه بخش‌های مربوط به روسیه و ایران در دریای خزر را می‌توان بازمانده از روند پیشرفت در توسعه نفت و گاز طبیعی نامید. هرچند كه تلاش‌های مربوط به اكتشاف نفت در این منطقه در حال انجام است و شركت برزیلی «پتروبراس» نیز برای نهایی كردن توافقات خود در تهران با شركت ملی نفت ایران مذاكره كرده است.
●لرزه‌نگاری در خزر
درحال حاضر عملیات لرزه‌نگاری سه بعدی در دریای خزر در بخش‌های جنوبی آن توسط شركت نفت خزر ادامه دارد و نباید فراموش كرد كه عملیات اكتشاف نفت به خصوص در آبهای عمیق، پروژه‌ای همراه با ریسك فراوان است. در این رابطه صالحی‌فروز از ادامه فعالیت كشتی پژواك برای لرزه‌نگاری سه‌بعدی در دریای خزر خبر داد و گفت: شركت عملیات اكتشاف نفت با توجه به اتمام قرارداد قبلی، قراردادی جدید در جهت ادامه كار در این دریا با شركت نفت خزر خواهد بست و این كشتی در دریای خزر خواهد ماند. وی با بیان این كه شركت نفت شمال باید تا بهمن ماه امسال ۱۰۰ متر چاه آزمایشی راحفر كرده و تحویل دهد، افزود: زمان‌بندی حفر این چاه آزمایشی هنوز در حال مذاكره است. وی، پیش از این زمان اولین حفاری در دریای خزر را با تاخیری قابل توجه اردیبهشت ماه ۸۵ اعلام كرده بود. صالحی‌فروز به تعهد شركت‌های صدرا و GVA سوئد به عنوان پیمانكاران این پروژه برای حفر یك حلقه چاه ۱۰۰ متری اشاره كرده و افزوده بود: پس از حفر چاه و موفقیت‌آمیز بودن آن، سكوی البرز به شركت حفاری شمال برای شروع كار حفاری اصلی ارجاع داده می‌شود.لازم به ذكراست كه لرزه‌نگاری دوبعدی، قبلا توسط كنسرسیومی متشكل از شركت‌های شل و باولازما در بخشی از دریای خزر انجام شده است.
●قرارداد اكتشاف در خزر
معاون وزیرنفت در امور نفت و گاز دریای خزر با اشاره به امضای قرارداد اكتشافی در دریای خزر گفته بود: درحال حاضر وسایل حفاری برای دو حلقه چاه خریداری شده است و شركت حفاری شمال از همكاری یك شركت خارجی كه تجربه كافی در رابطه با حفاری در آب‌های عمیق داشته باشد، استفاده خواهد كرد، زیرا برای اولین بار این كار در داخل كشورتجربه خواهد شد. صالحی‌فروز همچنین به توافق وزارت نفت با كشور روسیه در جریان سفر اخیرش به این كشور اشاره كرده و افزوده بود: پیشنهاد حضور شركت ثالث در میادین مورد اختلاف بین ایران و تركمنستان و آذربایجان ارائه شده است تا در صورتی كه توافق حاصل شود،عملیات اكتشافی در این میادین شروع شود.
●سكوی البرز
تكمیل و راه‌اندازی هرچه سریع‌تر سكوی نیمه شناور ایران - البرز - برای آغاز عملیات حفاری چاه‌های اكتشافی در دریای خزر و همچنین مشخص شدن هر چه سریع‌تر رژیم حقوقی این دریا مهم‌ترین عامل پیشرفت در توسعه میادین نفتی دردریای خزر است. مراحل اولیه ساخت سكوی حفاری نیمه شناور ایران ـ البرز كه تاكنون ۳۰۰ میلیون دلار هزینه در برداشته است از سال ۱۳۷۹ آغاز شده و طبق پیش‌بینی‌ها باید تیرماه سال ۱۳۸۳ تحویل داده می‌شد، اما به دلایل مختلف از جمله تغییر در برخی قسمت‌های سكو و نیز تاثیرات رژیم حقوقی دریای خزر این سكو با حدود دو سال تاخیر آماده حفر چاه و اكتشاف نفت در اعماق بسیار زیاد قسمت جنوبی دریای خزر شده است.بر اساس برنامه‌ریزی‌های شركت ملی نفت ایران قرار بود پس از تكمیل كار لرزه‌نگاری سه‌بعدی بلوك‌های اكتشافی دریای خزر توسط پنج شركت خارجی از جمله شل، كار حفاری اكتشافی در بلوك مشترك البرز از مهرماه سال گذشته و با بهره‌برداری از سكوی نیمه‌شناور ویژه حفاری در اعماق زیاد دریا با مشاركت شركت صدرا و یك شركت سوئدی در بندر نكا آغاز شود كه به دلیل تاخیر در اجرای كار و آماده نبودن این سكوی نیمه‌شناور، حفاری در دریای خزر به اوایل تابستان امسال موكول شد. دكتر نژادحسینیان - معاون امور بین‌الملل وزارت نفت - كه اواسط خردادماه امسال به روسیه سفر كرده بود در مورد نتایج آن گفته بود: ایران پس از كسب موافقت همسایگان خود در دریای خزر آمادگی دارد كار اكتشاف و توسعه میادین احتمالی موجود در این دریا را به شركت‌های نفتی بین‌المللی از جمله شركت‌های روسی به صورت بیع‌متقابل واگذار كند و چنانچه به كشف میدان تجاری نائل شدند سرمایه‌گذاری انجام شده به اضافه سودی كه از ابتدا میزان آن مشخص می‌شود را از محل فروش محصولات بردارند.معاون وزیرنفت در امور نفت و گاز دریای خزر، در این باره می‌گوید: « ‌اگرچه پس از ساخت دكل جهت شروع كار، باز هم با مشكلاتی روبه‌رو خواهیم بود، اما به هر صورت در این مقطع، مسئولیت ساخت سكو و حفاری چاه‌ها به عهده شركت نفت خزر است. »صالحی‌فروز، پیش تر زمان تولید نفت در دریای خزر را منوط به نتیجه حاصل از حفاری دو چاه اكتشافی دانسته و گفته بود: درصورت موفقیت‌آمیز بودن نتیجه، برنامه توسعه میادین این دریا، با حفر چاه‌های توسعه‌ای آغاز خواهد شد.
●موقعیت ایران در خزر
ایران در بین تمامی كشورهای حاشیه خزر بهترین موقعیت و مناسب‌ترین امكانات صنایع دریایی را داراست. اگر ما بتوانیم مسایل مربوط به رژیم حقوقی دریای خزر را حل كنیم، خواهیم توانست انجام پروژه‌های مختلف تركمنستان كه هیچ‌گونه امكاناتی در آن وجود ندارد و به شركت‌های آمریكایی وابستگی كامل دارد را برعهده گیریم. در قزاقستان هم كه فقط یك اسكله بارگیری وجود دارد و در آذربایجان نیز امكانات مشابه ایران ولی با قدمت و فرسودگی بالا وجود دارد. مدیرعامل صدرا با اشاره به تفاوت عمق خزر در نقاط مختلف می‌گوید: « در روسیه و در آستاراخان امكاناتی برای ساخت سكوها وجود دارد، اما چون در قسمت كم عمق خزر قرار گرفته‌اند، مشكلاتی در این زمینه دارند كه خوشبختانه ما به موجب قرار گرفتن در نیمه شمالی خزر و پرآب بودن این نیمه موقعیت مناسب‌تری حتی نسبت به روسیه داریم. در ضمن چون در زمستان آن قسمت از آب خزر یخ می‌بندد، عبور و مرور بسیار مشكل می‌شود و هزینه‌ها افزایش می‌یابد. به همین دلیل اگر ما تمام توانایی‌هایمان را به كار بندیم و مغرور این امكانات و قابلیت‌ها نشویم، می‌توانیم بازار خوبی را در آینده در سطح حاشیه خزر داشته باشیم.»
خبره با بیان این كه اسكله و زمین‌هایی كه در اطراف امیرآباد خریداری شده، برای تاسیس راه‌آهن و تقویت زیرساخت‌ها به‌كار گرفته می‌شوند، می‌افزاید:« به سبب همین امكانات است كه عده‌ای نكا را رتردام كوچك می‌نامند!»
●رویكرد جدید به خزر
پس از آن كه حاشیه‌نشینان خزر پی بردند دود آتش نبود وحدت رویه تنها به چشم خودشان می‌رود، تصمیم جدیدی گرفتند. نمایندگان ایران، روسیه، جمهوری آذربایجان، قزاقستان و تركیه در ژنو اعلامیه‌ای را امضا كردند كه در آن بر ضرورت سرمایه‌گذاری‌ چند میلیارد دلاری در توسعه بخش انرژی منطقه دریای خزر تاكید شده است و این سرمایه‌گذاری‌ها امكان می‌دهد صادرات نفت و گاز به كشورهای اروپایی، جمهوری‌های شوروی سابق، آمریكا و دیگر كشورهای عضو كمیسیون اقتصادی اروپایی افزایش یابد. در این اعلامیه آمده است: كشورهای ذی‌نفع با یكدیگر و شركای خود در زمینه توسعه امكان حمل نفت و گاز، ایجاد كریدورهای جدید حمل و نقل و سیستم‌های جدید تولیدی همكاری می‌كنند. كشورهای منطقه خزر با اشاره به ایجاد و حفظ محیطی مناسب برای سرمایه‌گذاری در منطقه، ضرورت تأمین قابل دسترس بدون محدودیت ذخایر انرژی را برای بازارهای اروپایی مورد تأكید قرار دادند.
●آغاز به كار اكتشاف و توسعه دریای خزر
پس از آن كه پروژه‌های نفتی میدان‌های البرز، بابل و بوستان در خزر در سال‌های ۱۳۷۷ و ۱۳۷۸به دلیل وجود مناقشه بین ایران و آذربایجان ناتمام ماند و مسوولان صلاح دیدند كه كار این میادین را متوقف كنند، ایران پیشنهاد داد كه كار اكتشاف و توسعه این میادین از طریق بیع‌متقابل انجام شود و تعیین سهم هر كشور به بعد از به نتیجه رسیدن و نهایی شدن رژیم حقوقی دریای خزر موكول شود. بر همین اساس قرار شد كه شركت‌های روسی تا تابستان امسال علاقه‌مندی خود را در این خصوص اعلام كنند، كه باز هم این گونه نشد و سرانجام پس از مدت‌ها، انجام عملیات حفاری دو حلقه چاه اكتشافی در آب‌های عمیق دریای خزر با امضای قراردادی به شركت حفاری شمال واگذار شد. براساس این قرارداد كه بین مدیرعاملان شركت‌های حفاری شمال و نفت خزر امضا شد، برای نخستین‌بار عملیات حفاری در آب‌های عمیق دریای خزر و تجربه نوین در صنعت نفت كشور محقق شد. حفاری چاه‌های مذكور پس از راه‌اندازی دستگاه حفاری فوق سنگین و نیمه شناور ایران البرز صورت خواهد گرفت كه در حال حاضر این دستگاه مراحل پایانی عملیات ساخت خود را می‌گذراند و بر اساس پیش‌بینی‌های به عمل آمده تا پایان امسال مهیای ورود به حوزه عملیاتی خواهد شد. محمدنژاد ـ معاون اسبق وزیر نفت در امور نفت و گاز خزر و معاون فعلی امور مهندسی وزارت نفت ـ در این باره گفت‌: شرایط خاص منطقه جنوبی خزر كه دارای ۸۰۰ تا هزار متر عمق است، مستلزم به‌كارگیری فناوری و تجهیزات بسیار پیشرفته‌ای است كه با اتمام عملیات ساخت دستگاه حفاری ایران البرز و به‌كارگیری آن امیدواریم این عملیات مهم و بی‌سابقه توسط شركت حفاری شمال به انجام رسد. بهمنی - مدیرعامل شركت‌های حفاری شمال - نیز به‌عنوان شركت مجری این قرارداد عنوان كرد: تاكنون صنعت حفاری كشور در آب‌های خلیج‌فارس با اعماق زیر ۱۰۰ متر مواجه بوده است و انجام عملیات حفاری در آب‌های عمیق دریای خزر كه گاه تا هزار متر نیز می‌رسد، در نوع خود یك اقدام عملیاتی و فنی بی‌سابقه و بسیار پراهمیت تلقی می‌شود. در این رابطه معاون امور نفت و گاز خزر وزارت نفت، آخرین مرحله مقدماتی كار حفاری اكتشافی را، برگزاری مناقصه از سوی شركت حفاری شمال عنوان كرد و افزود: تاكنون مذاكرات بین دو شركت چینی و نروژی ادامه دارد و نمایندگان دو شركت به همراه كارشناس معاونت نفت و گاز خزر برای بازدید از امكانات و مذاكرات به دو كشور چین و نروژ سفری خواهند داشت و پس از آن همكار خارجی خود را معرفی خواهند كرد. به دلیل این كه حفاری در آب‌های عمیق دریای خزر برای اولین بار صورت می‌گیرد مشاركت شركت‌های حفاری با تجربه در این زمینه لازم است. صالحی فروز تاكید كرد: پس از انتخاب همكار خارجی شركت حفاری شمال و آماده شدن دكل حفاری، همه چیز برای شروع حفاری چاه‌های آزمایشی و پس از آن حفر دو حلقه چاه برنامه‌ریزی شده، آماده خواهد بود. پس از آن نیز شركت چینی كاسل با حدود ۳۰ سال سابقه در بخش دریا به عنوان شریك شركت حفاری شمال برای انجام حفاری اكتشافی دریای خزر انتخاب و قراردادی به ارزش ۳۳ میلیون دلار نیز با این شركت چینی امضا شد. مدیرعامل شركت حفاری شمال، در این باره گفت: برای حفاری اكتشافی در دریای خزر مناقصه‌ای بین‌المللی در سه مرحله و با حضور شركت‌های خارجی برگزار شده و دو شركت چینی و نروژی به مرحله نهایی مناقصه رسیدند كه در نهایت شركت چینی كاسل انتخاب شد. بهمنی تصریح كرد: مسئولیت آماده‌سازی دكل حفاری البرز بر عهده شركت نفت خزر است و آنها نیز وعده ۱۲ بهمن ماه امسال را داده‌اند تا شركت حفاری شمال عملیات حفاری اكتشافی در دریای خزر را آغاز كند. وی با اظهار امیدواری نسبت به عدم تاخیر در تحویل دكل گفت: ما آماده تحویل‌گیری دكل و حفاری در خزر هستیم. معاون امور نفت و گاز خزر وزارت نفت نیز پیش از این تصریح كرده بود كه پس از انتخاب همكار خارجی توسط شركت حفاری شمال و آماده شدن دكل حفاری، همه چیز برای شروع حفاری چاه‌های آزمایشی و پس از آن حفر دو حلقه چاه برنامه‌ریزی شده در اردیبهشت ماه سال ۸۵ آماده خواهد بود. اینها شروعی برای اعلام موجودیت كشورمان در خزر و حفاری در این دریاست كه تا سال آینده آغاز خواهد ‌شد. ضمن این كه این امر بر تعیین سهم ایران در رژیم حقوقی دریای خزر نیز تاثیرگذار است. باید توجه داشت كه حفاری در خلیج فارس بسیار متفاوت با خزر است. حفاری در خلیج فارس نهایتا تا ۸۰ متر عمق دارد، ولی عمق آب در محلی كه اولین چاه اكتشافی در دریای خزر حفر می‌شود ۸۰۰ متر است و خود چاه نیز تا عمق شش هزار متری حفاری خواهد شد. با توجه به نیمه رسیدن عمر میادین مهم نفتی در جنوب كشور، ایران برای حفظ سهم ۷/۱۴ درصدی در اوپك و ۶/۵ درصدی در تامین نفت دنیا، نیازمند آن است كه علاوه بر افزایش تولید از میادین جدید و قدیمی در جنوب كشور برای دستیابی به سطح تولید ۶/۸ میلیون بشكه نفت در روز تا سال ۲۰۲۵ میلادی برنامه‌های تولید و توسعه بلوك‌های نفت و گاز در دریای خزر بویژه در بلوك مشترك البرز را هرچه سریع‌تر و با جذب سرمایه‌گذاری و تكنولوژی نوین ویژه تولید نفت از میادین نفتی در اعماق زیاد دریای خزر به سرانجام رساند. امید است این اقدامات، بارقه‌ای باشد برای تداوم حضور در این منطقه و بهره‌مند شدن از منابع آن، تا در آینده همانند وضعیت خلیج فارس افسوس نخوریم كه چرا آنقدر دیر به فكر برداشت از مخازن مشترك افتاده‌ایم؛ همان موضوعی كه امروزه دغدغه اصلی ماست.
حسین غلامی

منبع : مجله گسترش صنعت