بد کارکردن مثانه

اختلال کار مثانه Bladder dysfunction نسبتاً شایع است. طبق یک آمار، سی درصد به آن مبتلا هستند. در هر سنی، از نوجوانی تا پیری دراشکال و درجات مختلف رخ می‌دهد که در افراد مسن شایع‌تر است. زنان نیز دچار آن هستند.
در یک مقاله، مبتلایان زنان را بیشتر ذکر کرده است ولی در مردان چون پروستات نیز نقشی در آن دارد، باید شایع‌تر باشد. برای بررسی و درک بهتر آن باید انواع آن و همچنین مکانیزم نگهداشتن و تخلیه‌ی مثانه که مکانیزم پیچیده‌یی دارد، توضیح داد. شاید بتوان گفت از نظر کار مثانه به دو قسمت تقسیم می‌شود. یکی بدنه‌ی آن که از محل ورود سوراخ حالب و لبه‌ی خلفی Trigon تا سقف آن که تحت تأثیر Beta-androgenic است. دیگری کف مثانه که عبارت است از Trigon، گردن و اسفنگتر داخلی که همان سوراخ خروج ادرار است و تحت تأثیر Alfa-androgenic می‌باشد. نگهداری و تخلیه‌ی آن وسیله‌یPones - Cortex نخاع و اعصاب محیطی تنظیم می‌شود.
● انواع ناراحتی‌های مثانه:
۱) Stress incontinence. نشت یا خروج چند قطره ادرار هنگام سرفه، عطسه یا هر حرکتی که فشار داخل مثانه را افزایش دهد. این بیماری در خانمها شایع است. چون فشار داخلی مجاز ادرار باید همیشه بالاتر از فشار داخلی مثانه باشد. مثلاً در هر حرکتی که فشار داخلی افزایش می‌یابد، باید فشار داخل پیشابراه نیز افزایش یابد چون طول مجرای ادرار زنان کوتاهتر از مردان است، این عارضه به آنها دست می‌دهد. مجرای ادرار داخل پروستات نقش مهمی دراین راستا دارد که آن را به دو قسمت اول و دوم تقسیم می‌کنند. قسمت ابتدایی که از دهانه‌ی مثانه تا Verum montanum است، دنباله‌ی عضلات مثانه مانند آستینی آن را احاطه کرده که هنگام انزال، انقباض پیدا کرده و انزال به جلو رانده می‌شود. این عضلات غیر ارادی هستند. درکسانی‌که TUR می‌شوند، انزال آنها به داخل مثانه وارد می‌شود.قسمت دوم از Vm تا اسفنگتر خارجی است که آن را هم غلافی مانند آستین عضلات اسفنگتر خارجی که ارادی هستند احاطه کرده است، در نتیجه طول این مجرای داخل پروستات که در افراد به خاطر متفاوت بودن اندازه‌ی پروستات یکسان نیست، موجب می‌شود تا Stress incontinence در آنها رخ ندهد.
۲) Urge incontinence احساس دفع ادرار که فرد باید فوراً آن را تخلیه کند.
۳) ممکن است هردو ناهنجاری فوق توام باشد.
۴) Overflow incontinence علل متعددی دارد مانند فلج مثانه یا انسداد مجرا.
۵) عدم هماهنگی مثانه با اسفنگترها
۶) اختلالات عصبی
۷) التهاب، مثانه،مجرای ادرار و پروستات (شکل ۱).
اختلالات فوق چنان بیماران را ناراحت می‌کند که تشخیص علل آن مشکل است. بیماری پس از رادیکال پروستکتاتومی می‌گفت هرساعت یک بار باید تخلیه کنم و شبی ده بار بیدار شوم. دیگری می‌گفت، نمی توانم سوار مترو شوم چون ادرار به من امان نمی‌دهد. جوانی می‌گفت تا احساس ادرار می‌کنم، تخلیه می‌شود و شلوار خود را خیس می‌کنم که در مطب خود من رخ داد، چگونه می‌توانم شغلی داشته باشم. خانمی می‌گفت در خواب هر وقت به طرفی می‌چرخم ادرارم خارج می‌شود. دختر جوانی غیر ارادی خود را خیس می‌کند.
تمام اینها و موارد متعدد دیگری که به من مراجعه می‌کنند، تشخیص و چاره‌جویی می‌خواهند و می‌گویند تا جواب نگیریم شما را ترک نمی‌کنیم. این مشکلات مرا بر این داشت تا این مقاله را بنویسم شاید همکاران که استاد من هستند، مرا یاری دهند. برای درک این مشکلات ابتدا مکانیزم نگهداری و تخلیه‌ی ادرار را باید بررسی کرد تا روشن شود چه عواملی درآن نقش دارند ومشکل در کجاست.
Physiology مثانه و اسفنگترها باید هماهنگ کار کنند تا جمع شدن تخلیه صورت گیرد، هنگام جمع شدن مثانه باید فشارداخلی آن کم باشد تا اجازه‌ی ورود ادرار و ماندن آن را بدهد. اسفنگترها در حال انقباض بوده تا ادرار خارج نشود. فشار مثانه باید کمتر از فشار مجرا باشد. این کار به عهده‌ی سلسله اعصاب سمپاتیک است.
سمپاتیک در این مرحله مانع کار پاراسمپاتیک می‌شود که موجب شل شدن جدارمثانه و انقباض عضلات Detrusor می‌شود و دهانه‌ی مثانه را می‌بندد. در هنگام جمع شدن ادرار سمپاتیک فعال می‌ماند. پس از آن مثانه پر شده عصب Pudental تحریک می‌شود که این عصب موجب انقباض دهانه‌ی مثانه و اسفنگتر خارجی می‌شود و فشار مجرا را بالاتر از مثانه نگه می‌دارد. این عمل نگهداری Continence mechanism نامیده می‌شود. در تخلیه‌ی مثانه نخاع و سلسله اعصاب مرکزی وارد عمل می‌شوند که باید کار مثانه و مجرا را هماهنگ کنند. مغز حاکم تمام کار است. مرکز کنترل ادرار کردن در کورتکس لب فرونتال قرار دارد. از این محل دستور می‌رسد که تخلیه تا هنگامی که فرد در محل مناسب برای آن نباشد، انقباض عضلات مثانه متوقف می‌ماند.
در اینجاست که در کودکان که مغز آنها رشد کافی نکرده، در سکته‌ی مغزی، سرطان و فراموشی سنی قادر به کنترل ادرار خود نیستند. فرمان تخلیه ابتدا به Pons و بعد به نخاع منتقل می‌شود. Pons مسوول هماهنگ کردن عضلات مثانه و اسفنگترهاست (Synergy) و Pontine micturition center (PNC) نامیده می‌شود و فرمان رها شدن کار اسفنگترها و انقباض عضلات مثانه را می‌دهد. این مرکز ممکن است تحت تأثیر هیجان یا ترس کمی کنترل را از دست بدهد و افرادی هستند که در این هنگام چند قطره ادرار از آنها خارج می‌شود.
مغز کنترلی روی این مرکز از بدو تولد تا سن ۳ تا ۴ سالگی ندارد و از آن به بعد است که کنترل شروع می‌شود و کودک می‌تواند طبیعی ادرار کند . مثانه که پر شد اتساع آن از راه نخاع به Pons و مغز منتقل می‌شود و فرد می‌تواند خود را کنترل کند. دراین مرحله Pons از کار می‌افتد و به فرد مهلت می‌دهد تا به محل مناسب برسد. این کار ممکن است چند بار تکرار شود. نخاع هم فرمان پری مثانه را از پایین به بالا منتقل می‌کند و هم فرمان تخلیه را از بالا به پایین. در نتیجه یک رابط بسیار مهمی است که ضایعات متعدد آن کار مثانه را خراب می‌کند و ممکن است سبب زیاد شدن دفعات ادرار، عدم نگهداری و خروج بدون کنترل و عدم تخلیه‌ی کامل مثانه شود. فعالیت بیش از حد عضلات مثانه و اسفنگترها تواماً عدم هماهنگی مثانه و اسفنگتر و تمام آنها. انتهای نخاع در ساکروم، مرکز انقباض مثانه است که موجب تخلیه‌ی مثانه می‌شود.
اعصاب سمپاتیک و پاراسمپاتیک که خارج از سلسله اعصاب مرکزی قرار دارند، سمپاتیک ادرار را در مثانه نگه می‌دارد و اسفنگترها را به کار می‌گیرد و مانع کار پاراسمپاتیک می‌شود. پاراسمپاتیک عکس آن کار می‌کند و موجب انقباض عضله‌ی مثانه و از کار افتادن سمپاتیک و اسفنگترها می‌شود در نتیجه تخلیه صورت می‌گیرد. عصب Pudental از هسته ی که Onuf جدا می شود، موجب انقباض اسفنگتر خارجی و عضلات کف لگن می‌شود، از کار می‌افتد در نتیجه‌ اسفنگتر خارجی کار خود را رها می‌کند. زایمان طبیعی که به سختی صورت گیرد، موجب صدمه به این عصب می‌شود. در نتیجه کارش کم و ضعیف شده و ایجاد Stress incintinence می‌شود. فعالیت زیاد این عصب در نتیجه‌‌ی صدمه در نخاع موجب احتباس ادرار می‌شود. برای تخلیه‌ی مثانه با ۲۰۰ تا ۲۵۰ سی‌سی احساس ادرار می‌شود. ۴۵۰ سی‌سی ادرار احساس فشار و عدم تحمل است. در نتیجه این احساس از راه نخاع به Pons و کورتکس و پس از تصمیم‌گیری از کورتکس به Pons و نخاع و اعصاب سمپاتیک وپاراسمپاتیک و عصب Pudental که کار آنها توضیح داده شد، می‌شود.
اختلالات ادراری درضایعات مغز، Pons، نخاع، قسمت ساکروم نخاع و اعصاب محیطی به وجود می‌آید. احتباس حاد ادرار یا مثانه بیش فعالDetrusor overactive ‌ نتیجه ی آن است. همچنین بیماریهایی مانند CVA، تورم های مغز، پارکینسون، Shy, drager syndrome، بیماری نادر و دجنراتیو MS ، دیابت Herpoes zoster ,Tabesdorsalis در رفتگی دیسک و جراحیهای لگن، در زنان Prolapse برداشتن رحم، اختلالات هورمونی، عدم حس پری مثانه، مصرف بعضی داروها مانند پایین آورنده‌های فشارخون ممکن است ناراحتی‌های فوق را به وجود آورد. در معاینه باید جدار قدامی واژن، التهاب مجرا، آتروفی واژن، اسکار درآن را بررسی کرد. از بین رفتن زاویه‌ی مثانه و مجرا که در نتیجه‌ی افتادگی مثانه به وجود می‌آید از عوارض شایع و بسیارمهم است. بررسی مثانه پس از تخلیه‌ی ادرار ضروری است.
حال به چند عارضه که عامل مراجعه‌ی بیشتر مبتلایان به اینجانب است ذکر می‌شود.
Stress incontinence همگی در نتیجه‌ی پایین بودن منطقه‌ی فشار ادرار است و در دختری که بدون کنترل، ادرار آن خارج می‌شود، باید Pons که مرکز کنترل ادرار است، مورد بررسی قرارگیرد.
Urge incontinece در نتیجه‌ی Detrusor overactive است که درجات مختلفی دارد و در جوانها خیلی شایع است که دفعات دفع ادرار آنها زیاد است. تحمل ادرار را ندارد.
جوانی که ذکر شد قبل از رسیدن به محل مناسب، ادرارش خارج می‌شود، اختلال عصبی اسفنگتر دارد. در این جوان Pons کارش را درست انجام نمی‌دهد. بعضی بیماران می‌گویند تخلیه می‌کنند ولی هنوز احساس ادرار دارند. در آنها مثانه خالی شده ولی عضلات مثانه هنوز انقباضش پایان نیافته، ادامه دارد. در حالی که باید قطع باشد. مثانه‌ی منقبض، فیبروز جدار مثانه، Interstitial در مردان التهاب مزمن پروستات BPH، سرطان، سنگ مثانه و خراب شدن اعصاب مثانه و ضعف عضلات مثانه را باید ذکر کرد.
بیماری که بعد از رادیکال پروستاتکتومی ساعتی یکبار ناچار به تخلیه‌ی مثانه می‌شد. سونوگرافی ترانس رکتال در نمای ساجیتال شد که فقط وسیله‌ی‌ آن در تهران در دو مرکز قرار دارد. بعد از اینگونه عمل طول نسجی که از مجرا تا اسفنگتر خارجی می‌ماند، خیلی اهمیت دارد. این مقدار به دهانه‌ی مثانه دوخته می‌شود که دهانه‌ی مثانه طبق معمول باید بسته باشد.
در حال ییاستراحت باید کمتر از ۱۸ میلیمتر نباشد و در ضمن کوشش یا زور زدن کمتر از ۱۳ میلیمتر. در غیر این صورت چنانچه کمتر باشد، بیمار قادر به کنترل ادرار نیست و یا لااقل در حالاتی ادرار او خارج می‌شود ولی در بیمار مورد بحث دهانه‌ی مثانه باز بود و مقداری از مجرا مانند U باز که درآن ادرار و جود داشت. چون مجرا در اینجا از عضلات مخطط احاطه شده به اسفنگتر خارجی نزدیک است. پر شدن شکاف و عدم وجود اسفنگتر داخلی، اسفنگتر خارجی را تحریک و بازمی‌کند و در نتیجه این بیمار ناچار به تخلیه می شود.
بحث درمان در تخصص اینجانب نیست و وارد آن نمی شوم.

دکتر فائض فیضی
رادیولوژیست

منبع : هفته نامه پزشکی امروز