محاسن و مکارم اخلاق

● محاسن و مكارم اخلاق
در یك تقسیم بندی كلی می توان دستورات اخلاقی را به دو گروه تقسیم كرد:
محاسن اخلاق و مكارم اخلاق. آن دسته از دستورات اخلاقی كه مربوط به روابط اجتماعی و جلب منافع مادی و چگونگی معاشرت با دیگران است و موجب بهبود زندگی دنیوی می شود، در گروه محاسن اخلاق قرار می گیرد. اخلاقیاتی كه معیار انسانیت است و از بزرگواری و طبع بالا و تعالی روحی و معنوی انسان حكایت می كند، در زمره مكارم اخلاق قرار می گیرد. به عبارت دیگر، از تقابل بین حسن خلق با سوء خلق و محاسن اخلاق با مكارم اخلاق در روایات چنین برمی آید كه در مواردی كه اولیای الهی خواسته اند پیرامون اخلاق خوب به معنای جامع و كامل آن سخن بگویند و اهمیت و ارزش آن را در مجموع بیان نمایند، از كلمه «حسن خلق» استفاده كرده اند و آن را با «سوء خلق» می سنجیدند و بدینوسیله، ما را بر ملكات حمیده و سجایای اخلاقی پسندیده تشویق و ترغیب می كنند و از صفات ناپسند بازمی دارند و به موازات ذكر فواید مادی و معنوی حسن خلق، از زیان های دنیوی و اخروی سوء خلق نیز سخن به میان می آورند. برای مثال، پیامبراكرم(صلی الله علیه وآله)در این كلام گهربار خود می فرمایند:
«من سعادهٔ الرجل حسن الخلق و من شقاوته سوء الخلق.»۲
اما در مواردی كه اولیای دین خواسته اند از تعالی معنوی و كمال روحانی سخن بگویند و افراد جامعه را به ارزش های عالی انسانی متوجه كنند، از مكارم اخلاق نام برده اند و آن را در كنار محاسن اخلاق آورده اند و گام نهایی هدف انبیا و اولیای الهی شمرده اند. اولیای دین به پیروان خود می فهماندند كه هدف عالی رهبران ادیان الهی، از جمله اسلام، تنها این نیست كه مردم را با اخلاق خوب اجتماعی آشنا سازند و تربیت كنند، بلكه علاوه بر آن می خواهند آنان را با سجایای عالی انسانی پرورش دهند و از مزایای كرامت و انسانیت برخوردارشان نمایند. به همین دلیل رسول اكرم(صلی الله علیه وآله) می فرمایند:
«بعثت لاتمّم مكارم اخلاق»;۳ یعنی به منظور رسیدن به مكارم اخلاق، به پیامبری مبعوث شدم. چگونگی رسیدن به این مقام رفیع و بلند را می توان در كلام امیرالمؤمنین(علیه السلام) جستوجو كرد، آن جا كه می فرمایند:
«ذلّلوا اخلاقكم بالمحاسن و قودوها الی المكارم»;۴یعنی اخلاق خود را در آغاز با صفات حمیده و محاسن اخلاق رام كنید و سپس آن را به سوی مكارم اخلاق و سجایای عالی و ملكات نفسانی انسانی سوق دهید.
بنابراین، گام اول در اخلاق رعایت محاسن اخلاقی است. برای دست یابی به گام دوم، یعنی مكارم اخلاق، باید گام اول را با موفقیت سپری كرد. محاسن اخلاق مایه بهزیستی و موجب تحكیم روابط اجتماعی است. محاسن اخلاق مردم را به ادب و احترام متقابل وامی دارد و در جامعه مهر و محبت ایجاد می كند. دست یابی به محاسن اخلاق كم و بیش برای همه افراد میسّر است و همه می توانند با تمرین و مراقبت های لازم، دیر یا زود خویشتن را به اخلاق خوب اجتماعی متخلّق سازند، با مردم به گرمی برخورد كنند، وظایف خویش را به شایستگی انجام دهند و از نتایج مفید و ثمربخش آن بهره مند گردند. مكارم اخلاق آن دسته از صفاتی است كه در مرتبه بالاتری قرار دارد و به انسان تعالی معنوی عطا می كند و تمایلات عالی انسان را از قوه به فعلیت درمی آورد. تنها كسانی می توانند به كرایم اخلاق متخلّق شوند كه از محاسن اخلاقی عبور، و بر هوای نفس خود غلبه كرده، به خواهش های غیرانسانی خویش پشت پا زده و خویشتن را از اسارت آزاد نموده باشند. پس، محاسن اخلاق برای تأمین حیات بشری و زندگی مادی است و مكارم اخلاق برای احیای جنبه انسانی و تكمیل جهات معنوی.
● محاسن اخلاق و بهداشت روانی
روان شناسی رشته ای است در حوزه علوم انسانی كه به بررسی و شناخت ابعاد روانی و درونی انسان در جهت تكوین و تكمیل آن می پردازد و در راستای انجام این مسؤولیت مهم، نظریه های ارائه شده در این حوزه، هر روز كارآمدتر و كاربردی تر از گذشته می شود; فرایندی كه آدمی را به شناسایی ابعاد پیچیده تر خویش رهنمون می كند و در پی آن، راهبردهای سازنده تر برای حفظ تعادل انسانی ارائه می دهد. اما نكته حایز اهمیت این است كه هرچند این راهبردها در قرن اخیر و به ویژه در چند دهه گذشته كامل تر شده است، اما با این وجود، با نگرش ژرف تر به ادیان و مذاهب الهی، به ویژه اسلام، درمی یابیم كه قرن ها پیش و به شیوه ای رسا و قابل فهم، همه مطالب به دست آمده جدید، دست كم در حوزه روان شناسی بیان شده است. بر همین اساس است كه روان شناسان، بخصوص روان شناسان سلامت، نقش دین و مذاهب را در زمینه های مختلف مورد بررسی قرار داده اند،۵ به گونه ای كه امروزه روان شناسان ارتباط میان بهداشت و سلامت جسمانی و روانی انسان با اعتقادات و باورها و رفتارهای دینی و اخلاقی را غیرقابل انكار می دانند. در سال های اخیر، استفاده از مذهب و اعتقادات دینی مورد توجه سیاست گذاران و تدوین كنندگان استراتژی های بهداشت جامعه نگر در سازمان جهانی بهداشت (WHO) نیز قرار گرفته و این سازمان بخشی از انتشارات خود را از سال ۱۹۹۲ به آموزش بهداشت از طریق مذهب به عنوان راه كار زندگی سالم اختصاص داده است و كتاب ها و جزوات زیادی را تحت عناوین دینی نظیر: بهداشت از دیدگاه اسلامی، ارتقای سطح بهداشت از طریق سبك زندگی اسلامی ( Health promotinthrough Islamic life style) و نیز نقش مذهب و اخلاق در پیش گیری و كنترل بعضی بیماری ها منتشر نموده است.۶
بسیاری از روان شناسان نظیر یونگ، فرانكل، تیلیچ و آلپورت معتقدند كه یك نظام ارزشی دینی، نقش مهمی در سلامت روانی ایفا می كند. در نوشته های یونگ (Yong) چنین می خوانیم: «تمام مراجعان ۳۵ ساله من به خاطر فقدان ثبات و معنی دهی به زندگی، كه دین می تواند به انسان عطا كند، دچار بیماری شده بودند.»۷
فرانكل (Frankl) نیز می نویسد:
«دین سهم زیاد و غیرقابل اندازه گیری در سلامت روانی دارد.»۸
تیلیچ (Tillich)، كه خود یك كشیش مسیحی است نیز می نویسد:
«ایمان به خدا به تمام ابعاد انسان و به تمام شخصیت وی عمق، جهت و وحدت می بخشد. قدرت وحدت شخصیت انسان به ایمان فرد به خداوند بستگی دارد.»۹
بر اساس دیدگاه مشهور كارشناسان علوم اسلامی، معارف دین به سه بخش عمده اصول عقاید، اخلاق و احكام تقسیم می شود. اخلاق شامل ویژگی ها و خصلت هایی است كه هر فرد در راه دستیابی به كمال باید خویشتن را به آن بیاراید و از اضداد آن دوری كند. با دستورالعمل های این بخش است كه افراد می توانند رفتارهای فردی و اجتماعی و چگونگی روابط اجتماعی خود را شكل دهند و به اهداف واسطه ای یا نهایی دین دست یابند. یكی از دستورالعمل های دین در بخش اخلاقی چگونگی ارتباط افراد با یكدیگر است. در اندیشه دینی و اخلاقی ما، حفظ، توسعه و تعمیق روابط دوستانه و ارتباط صمیمانه با دیگر افراد از آن چنان اهمیتی برخوردار است كه هركس در جرگه دین قرار گرفت به عنوان «برادر» از او یاد می شود و رعایت حسن خلق، نشانه دین داری فرد است. پیامبراكرم(صلی الله علیه وآله)می فرمایند:
«حسن الخلق نصف الدین»;۱۱ داشتن اخلاق نیكو در روابط اجتماعی نیمی از دین محسوب می شود.
امیرالمؤمنین(علیه السلام) نیز حسن خلق را رابطه بین خداوند و بندگانش قرار داده است، آن جا كه می فرماید:
«ان الله عزوجل جعل محاسن الاخلاق وصلهٔ بینه و بین عباده.»۱۲
امام صادق(علیه السلام) نیز حسن خلق را مایه توسعه رزق می دانند و می فرمایند:
«حسن الخلق من الدین و هو یزید فی الرزق.»۱۳
درباره اهمیت محاسن اخلاق، نقش و پیامدهای آن در سلامت و آرامش روحی و بهداشت روانی انسان از منظر آموزه های دینی همین بس كه ملاقات و ارتباط انسان ها مایه سكون و آرامش قلوب مؤمنین است.۱۴

۱ـ علی اسلامی نسب، روان شناسی سازگاری، ص ۳۳.
۲ـ مستدرك الوسایل، ج ۲، ص ۸۳.
۳و۴ـ فیض كاشانی، محجهٔ البیضاء، ج ۴، ص ۱۲۱/ ص ۱۲۲.
۵و۶ـ ر.ك.به: مجموعه مقالات و پژوهش هایی كه در اولین همایش نقش دین در بهداشت روانی ۱۳۷۶ گردآوری شده است.
۷ـ فوردهایم، مقدمه ای بر روان شناسی یونگ، ترجمه مسعود میربها، ص ۱۴۵.
۸ـ فرانكل، انسان در جستوجوی معنا، ص ۹۴.
۹ـ جیمز ویلیام، دین و روان، ترجمه مهدی قائنی، ص ۳۲.
۱۰ـ سید محمدحسین جلالی تهرانی، بهداشت روان، (جزوه درسی)، ص ۳۹.
۱۱ـ محمدباقر مجلسی، بحارالانوار، ج ۶۸، ص ۳۹۳.
۱۲ـ مستدرك الوسایل، ج ۱۱، ص ۱۹۳.
۱۳ـ بحارالانوار، ج ۷۵، ص ۲۵۷
۱۴ـ فان الرحم اذا مسّ الرحم سكنت. محمدباقر مجلسی، بحارالانوار، ج ۷۳، باب ۱۳۲، حدیث ۹.
گردآوری ذبیحی

منبع : سازمان آموزش و پرورش استان خراسان