انتظارات متقابل؛ الگوهای متفاوت

فرمول حاكم بر روابط ایران و كشورهای منطقه نه از الگوی متعارف روابط كشور توانمند صنعتی، اقتصادی و نظامی با كشور فاقد آن پیروی می‌كند و نه از مدل روابط طرف استعمارگر با استعمارزده؛ بلكه هركدام از دو طرف معادله به جایگاهی تعلق دارند كه تنها رابط آنها ارتباط تاریخی، جغرافیایی و مذهبی است.
طرفین معادله حتی به لحاظ اقتصادی هم مكمل یكدیگر محسوب نمی‌شوند چون زیرساخت‌های اقتصادی آنها مشابه هم است، با این ویژگی كه ایران ممكن است در برخی حوزه‌های اقتصادی برتری داشته و علا‌وه بر پایه نفت از پایه‌های اقتصادی دیگری نیز بهره‌مند باشد. اما همچنان نقش پایه‌ای نفت در اقتصاد ایران و همسایگانش یكسان است و بر این مبنا ظرفیت‌های اقتصادی هریك نمی‌تواند مكمل دیگری باشد مگر اینكه تعریف جدیدی از تكامل اقتصادی مطرح شده و ارزش‌های افزوده هركدام برای دیگری قابل اتكا باشد. واقعیت امر آن است كه در این منطقه ایران به پایگاهی تعلق دارد كه به عنوان كشوری بزرگ و قدرتمند و ویژگی عدم تعهد به كشورهای دیگر با لا‌یه‌ای از نیاز به كشورهای غربی به تحكیم جایگاه خود پرداخته است و طرف دوم معادله اصولا‌ جایگاه خود را در ارتباط با نظام بین‌الملل تعریف كرده و همین اختلا‌ف پایگاه خود موجب بروز مشكلا‌تی می‌شود كه نیازمند یافتن روش‌های حل آن است.
تعریفی كه اغلب كشورهای منطقه برای خود قائل هستند بر اساس قدرت و نیاز به كشورهایی است كه به عنوان مكمل ۷۰ الی ۸۰ درصدی اقتصاد خود عمل كنند و از همین منظر در پناه رابطه با كشورهای غربی امنیت اقتصادی و نظامی - سیاسی خود را تامین می‌كنند. در همین چارچوب است كه در صورت وقوع رخدادی چون حمله عراق به كویت مجموعه این كشورها برای دفع خطر به جای توسل به كشورهای پیرامونی و همسایه به قدرت‌های فرامنطقه‌ای روی می‌آورند. اما ایران علا‌وه بر اجتناب از قرار گرفتن در نظام تهدید بین‌الملل و امتناع از ایفای نقش اخلا‌لگر در روابط و توانمندی های اقتصادی درصدد تامین امنیت منطقه به وسیله كشورهای عضو آن است. اختلا‌ف نظر در اینجا است كه كشورهای منطقه‌ای تامین امنیت خود را در قرار گرفتن زیر چتر قدرت‌های فرا منطقه‌ای می‌دانند اما ایران از منظر منافع ملی و مصالح استراتژیك خود این چتر امنیتی خارجی را به‌سان تهدیدی می‌نگرد كه طی ۳ دهه حضورش در منطقه خلیج فارس از ایفای نقش حفاظت امنیت و ثبات نیز عاجز بوده است.
حمله عراق به ایران، عراق به كویت، آمریكا به عراق و اشغال آن تحت خشونت و تهدید از دلا‌یل ناكارآمدی حضور نیروهای نظامی خارجی در تامین امنیت منطقه‌ای است. در عین حال الگوی خود اتكایی كشورهای عرب بدون ایران نه تنها مثمرثمر نیست بلكه تلا‌ش آنان بالا‌خص اعضای شورای همكاری خلیج فارس در تامین امنیت خود با روند فزاینده خریدهای تسلیحاتی شكاف‌های عمیق در الگوهای گسترش امنیت را تشدید می‌كند؛ چرا كه علا‌وه بر اشباع كشورهای منطقه از تسلیحات غربی و تجارت عظیم جنگ‌افزار، مسابقه تسلیحاتی نگران‌كننده‌ای كلید می‌خورد كه خود در كنترل امنیت ناتوان می‌نماید.
الگوی پیشنهادی ایران باید به دو تهدید عمده اقتصادی و نظامی علیه نظام بین‌الملل پاسخگو باشد. اگر انگیزه حضور نیروهای خارجی را تسلط قدرت‌های فرامنطقه‌ای بر شریان‌های عظیم نفتی درنظر بگیریم، انتقال مطمئن نفت خود دغدغه‌ای جلوه‌گر می‌شود كه بر همین اساس آمریكا حتی با رویكردهای مستقل در سطح دولت‌های منطقه هم به مخالفت برمی‌خیزد تا روند تامین سوخت غرب با اخلا‌ل مواجه نشود. بر همین مبنا ایران می‌تواند با ارسال علا‌ئم اعتمادساز، به بازار جهانی اطمینان دهد كه خواهان انقطاع در روند انتقال نفت نیست و خود به‌عنوان بخشی از نظام اقتصادی بین‌المللی درصدد برقراری عدالت بیشتری در آن است. در این چارچوب می‌توان به تنظیم فرمولی مرضی‌الطرفین برای تامین امنیت انتقال انرژی از منطقه نیز اندیشید كه بر مبنای آن كشورهای منطقه بر اساس مصالح عمومی خود می‌توانند فرمول مناسبی را پیشنهاد و به مرحله اجرا بگذارند. جایگزین‌های نفت و سوخت‌های فسیلی تا ۳ الی ۴ دهه آینده قابل پیش‌بینی است و هیچیك از جایگزین‌ها نخواهند توانست به قیمت پایین‌تر از نفت بازار انرژی را تحت سلطه خود آورند. نفت همچنان سیادت خود را بر بازار انرژی حفظ خواهد كرد؛ همین امر تهدیدی خواهد بود كه با پایان نفت، اقتصاد منطقه دچار اخلا‌ل خواهد شد. مجموعه این عناصر لزوم تدوین فرمولی اعتمادساز را ضرورت می‌‌بخشد كه بر مبنای آن مراحل پلكانی ایجاد سازوكارهای همكاری اقتصادی، در مرحله دوم همكاری‌های امنیت دسته‌جمعی و در گام نهایی همكاری‌های نظامی طراحی می‌شود كه طرفین نگرانی‌های خود را با گام‌های اطمینان‌بخش مرتفع سازند. ایران از هرگونه پیام‌های نگران‌كننده اجتناب ورزد و تعهد خود را به حفظ امنیت اقتصادی و نظامی اثبات كند و در مقابل كشورهای منطقه از در اختیار گذاشتن خاك خود جهت بهره‌برداری قدرت‌های خارجی برای اعمال فشار نظامی علیه ایران ممانعت ورزند و وجهه‌ای اعتمادبخش از خود ارائه دهند.

صباح زنگنه

منبع : روزنامه اعتماد ملی