خانواده مجازی!

یک رایانه شخصی، یک خط تلفن، یک کارت اینترنت، دستی که روی «ماوس» قرار می گیرد و انگشتانی که روی دکمه های صفحه کلید قرار دارند، کلماتی که تایپ می شود و چشمهای جستجوگری که به نمایشگر دوخته شده، این تمام ابزار و مهارتهای لازم برای ورود به دنیای جدید است. دنیایی که مفهوم دیگری برای آزادیهای فردی پدید آورده است. نحوه تفکر انسان را تغییر داده و جهان را در عین وسعت چنان محدود کرده که انسان با ورود به اینترنت آن را در کف خود می بیند و حس عجیبی از آزادی نصیبش می شود. به این معنی که با چند ساعت گشت و گذار در اینترنت به هر کجا که می خواهد برود، بخواند، ببیند و با آدمها ارتباط برقرار کند.
فناوری رایانه ای نه تنها دروازه های ورود به شاهراه های اطلاعاتی را در فضای مجازی گشوده است، بلکه فضا و بازاری را نیز برای سرگرمی مهیا کرده که به سرعت و به طور مداوم رو به رشد است. اینترنت از جمله مظاهر مدرن عرصه سرگرمی است که به رغم استفاده های بسیار خالی از مشکل نیست.
● اینترنت و تجربه های مردمی
مینا ۲۸ ساله، مجرد، دانشجو می گوید: تقریباً از ۷ سال قبل همزمان با خرید رایانه با اینترنت و البته چت آشنا شدم. فرزند آخر یک خانواده متمول بودم و حداقل ۱۰ سال با دیگر فرزندان تفاوت سنی داشتم و به دلیل اختلافات خانوادگی میان پدر و مادرم، اینترنت و چت بهترین همدم من شد. و کمکم بیشتر و بیشتر از خانواده ام جدا گردم و به سمت اینترنت که در ۲۴ ساعت هر وقت می خواستم در دسترس بود، کشیده شوم.
مریم ۲۵ ساله، کارشناس رایانه نیز می افزاید: تقریباً همزمان با قبولی در دانشگاه با اینترنت هم آشنا شدم. بیشتر برای جستجوی مقالات علمی و اطلاعات مورد نیاز از اینترنت کمک می گرفتم. چت هم می کردم، ولی بیشتر برای تبادل اطلاعات و رفع مشکلات درسی و گاهی هم با افرادی در کشورهای مختلف برای تقویت زبان انگلیسی.
مهین ۵۳ ساله، خانه دار در این باره می گوید: اطلاعات زیادی از اینترنت ندارم، فقط گاهی برای دیدن فیلم یا شنیدن موسیقی از رایانه استفاده می کنم. فرزندانم همیشه از اینترنت استفاده می کنند، ولی به دلیل عدم آگاهی نمی توانم هیچ گونه نظارتی بر کارشان داشته باشم و اگر هم از آنان در این مورد سؤال کنم می گویند شما متوجه نمی شوید!
● تاریخچه اینترنت
پیدایش اینترنت به دهه ۱۹۶۰میلادی باز می گردد؛ زمانی که دولت ایالات متحده آمریکا بر اساس طرحی موسوم به «آرپا» (ARPA) که در آن زمان برای کارکردهای دفاعی به وجود آمده بود، این طرح را اجرا نمود. طرح این بود که رایانه های موجود در شهرهای مختلف که هر کدام اطلاعات خاص خود را در آن ذخیره داشتند، بتوانند در صورت نیاز با یکدیگر اتصال برقرار نموده و اطلاعات را به یکدیگر منتقل نمایند و یا در صورت ایجاد بستر مناسب، اطلاعات را در حالت اشتراک قرار دهند.
در همان دوران سیستم هایی به وجود آمده بودند که امکان ارتباط بین رایانه های یک سازمان را از طریق شبکه مختص همان سازمان فراهم می نمودند به طوری که رایانه های موجود در بخشها یا طبقات مختلف با یکدیگر تبادل اطلاعات نموده و امکان ارسال نامه بین بخشهای مختلف سازمان را فراهم می کردند که اکنون به این سیستم ارسال نامه «پست الکترونیک» می گویند.
بعدها در سال ۱۹۹۳میلادی نام «اینترنت» روی این شبکه بزرگ گذاشته شد.
«اینترنت» به عنوان یک پدیده نو و تا حدودی ناشناخته برای عموم، برای طیفهای مختلف جامعه جذاب است. افراد در سنین مختلف و با نیازمندیهای متفاوت به سمت این فناوری سوق پیدا می کنند و با توجه به گستردگی این دنیای مجازی، به فراخور دانش و نیاز خود پاسخی می یابند.
«چت» در واژه به معنای گپ زدن و دوستانه سخن گفتن است. در محیط اینترنت نیز در مفهومی مشابه، برای گفتگو در اتاقهای خصوصی و یا عمومی که به صورت مجازی شکل گرفته اند، کاربرد دارد. در این محیط انتظار گفتگوی تخصصی بین افراد نیست، اما بسیاری از آنها هم کارشناسانه و در مباحث علمی، فرهنگی، سیاسی و... بوده، امکان بهره برداری تخصصی از آن وجود دارد. البته سایتهایی هم وجود دارند که به صورت انجمنهای مجازی، دارای اتاقهای گفتگو هستند. اما تفاوت این اتاقها با چت روم ها این است که در اتاقهای چت، فعل و انفعالات محو می شود و به صورت آنلاین است، ولی در انجمنهای گفتگو، سابقه گفتگوها برای مدت طولانی باقی می ماند و اصولاً کاربرد هر یک متفاوت است.
البته در دنیای اینترنت، شرکتهای معروف رایانه ای در سطح دنیا، با ارایه سرویسهای جدید امکان برقراری ارتباط متنی، صوتی و تصویری افراد را در شبکه مجازی فراهم آوردند که یاهو مسنجر، گوگل تاک، «آ.او.ال آنلاین» (AOL online) از جمله نرم افزارهای ارایه شده در این زمینه هستند.
با توجه به اینکه کار با این نرم افزارها آسان بوده و نیازمند دانش خاص و سطح زبان انگلیسی بالایی نیست، تقریباً اولین موضوعی است که فرد در دنیای مجازی با آن آشنا می شود و مورد استفاده قرار می دهد. با گذشت زمان نیز، گاهی با وجود افزایش دانش رایانه ای و آگاهی فرد از سایر کاربریهای مفید اینترنت، جدا شدن از این پدیده جذاب مشکل به نظر می رسد. گاهی هم وابستگی شدید به چت، حتی مانع از پیشرفت دانش اینترنتی و آگاهی فرد از دیگر مزایای اینترنت می شود.
● دیدگاه کارشناسان
دکتر ایرج وثوق، روانپزشک، بشر امروز را ناگزیر از تعامل با این سیستم اطلاعاتی گسترده می داند؛ زیرا این فناوری آمده است تا زندگی او را راحت کند.
وی معتقد است: نگاه به بحث فناوری و پیشرفتهای علمی نباید نگاه قضاوتی باشد. هیچ چیز فی نفسه بد یا خوب نیست، بلکه نوع نگرش و نوع استفاده ماست که بد یا خوب بودن آن را تداعی می کند؛ مثل چاقو که یک وسیله برای پوست کندن است، اما می بینیم که با آن ممکن است انسانی کشته شود. فناوری جدید و دستاوردهای آن نظیر اینترنت و دستاوردی مانند چت نیز مشابه آن است.
دکتر وثوق خاطرنشان می کند: همان طور که برای تحقیق درباره یک موضوع، هزاران سند در اینترنت وجود دارد و ما می توانیم از آن استفاده کنیم، باید به جنبه های مخرب و منفی آن نیز توجه داشته باشیم.
یکی از این موارد زمانی است که «کاربر» اطلاعات کافی برای استفاده از یک وسیله را نداشته باشد؛ این مسأله درست مانند سفر کردن به جایی است که نمی دانیم کجاست. در اینترنت نیز چون به تمام دنیا از طریق یک وسیله سفر می کنیم، اگر هدف مشخص نباشد، پرسه زدنهای نامشخص علاوه بر تلف کردن وقت و انرژی، ممکن است شخص را با مسایلی مواجه کند که نمی خواهد، ولی ناخودآگاه و به مرور زمان روی او تأثیرگذار می گذارد. ضمن اینکه همین امر ممکن است موجب کسب اطلاعاتی ناقص از موضوعی شود که نیاز به مطالعات عمیق تری دارد و آن اطلاعات ناقص سبب به وجود آمدن مشکلات بیشتری برای فرد بشود.
● آمارها چه می گویند؟
طبق گزارش مرکز آمار اینترنت جهان، در فوریه ۲۰۰۵، تعداد کاربران اینترنت در ایران چهار میلیون ۸۰۰ هزار نفر ذکر شده که ۴۷ درصد این رقم را زنان و دختران ایرانی تشکیل می دادند.
بر اساس این گزارش، بیشترین مدت استفاده زنان ایرانی از اینترنت به ترتیب چت کردن، استفاده از پست الکترونیکی، دسترسی به سایتهای گوناگون، تفریح و سرگرمی و مطالعه و پژوهش بوده است.
به گزارش ایونا، طی نتایج به دست آمده از یک تحقیق بر روی کاربران ۱۶ تا ۴۸ ساله، که اکثراً مجرد و دانشجو بودند، مشخص شد ۶۸ درصد به میزان ۱۰ تا ۳۰ ساعت در هفته آنلاین بوده و ۶۲ درصد هر روز چت می کردند.
طی این مطالعه انگیزه کاربران از چت کردن به ترتیب دوستیابی (۸۲ درصد)، سرگرمی و تفریح (۷۴ درصد)، ازدواج (۴۱ درصد)، فرار از مشکلات (۳۳ درصد) و کنجکاوی نسبت به جنس مخالف (۳۱ درصد) عنوان شده است.
این تحقیق همچنین نشان می دهد ۶۲ درصد دختران ایرانی به طور متوسط ۱۱ ساعت و ۳۰ درصدشان ۲۰ ساعت در هفته مشغول چت کردن و دوستیابی هستند.
این آمار بیانگر این حقیقت است که در کشور ما به دلیل حضور فرهنگی مردانه، چت به عنوان جایگزین و جبرانی برای کمبودها در احساس حقارتها و نقصها توسط زنان انتخاب شده و در حال گسترش است. زنان و دخترانی که به چت روم ها روی می آورند، در مقایسه با مادر و مادربزرگهایشان برونگراتر شده و بی آنکه نگران طرز تلقی و تفکر دیگران باشند، درباره خود و زندگی خصوصی شان حرف می زنند.
همه این زنان یک حرف مشترک دارند و آن، این است که می خواهند خود را به بقیه بشناسانند، لحظه هایشان را برای دیگران قابل لمس کنند و در فضایی کوچک، دغدغه ها و زندگی خود را بدون هیچ قضاوتی به تصویر بکشند.
بنابراین، اولین فرصتی که چت روم برای فرد فراهم می آورد این است که خودش نباشد یا به عنوان کسی که دوست دارد معرفی شود و همین امر برای مدتی او را از نظر روانی تخلیه می کند. در نتیجه فرد از پرسه زدن در اینترنت لذت زیادی می برد و به آن معتاد می شود. این امر موجب می شود تا در حاشیه این فرصت، تهدیدهایی جدی نیز دیده شود. معرفی های دروغین، وابستگی های عاطفی، ابراز عشق های فریب آمیز، ارسال پیامهای مبتذل و گاه غیراخلاقی، فرو رفتن در دنیای خیالی و رؤیایی، کاهش ساعات خواب و استراحت و گسترش روابط مجازی از جمله پیامدهای منفی این فناوری است.
● مراقب باشید
دکتر وثوق از جمله خطرهای اینترنت را تأثیرگذاری این فناوری بر تعاملات فردی می داند. چه بسا ساعتها مادر و یا فرزند در منزل حضور فیزیکی دارند، ولی حضور وجودی ندارند، فرد رو به نمایشگر رایانه و پشت به اعضای خانواده مشغول کار با آن است. این موضوع باعث کاهش تعاملات افراد با یکدیگر شده و احساس مسؤولیت و دلبستگی بین اعضای یک خانواده را کمرنگ می کند. در حالی که با هم بودن و حضور افراد در کنار یکدیگر موجب همبستگی و پیوستگی یک خانواده می شود.
وی ضمن اینکه ماهیت چت را در صورتی که برای تبادل اطلاعات استفاده شود، مفید می داند، بیان مشکلات خصوصی را با افرادی دارای هویتهای مجازی که از سطح دانش و انگیزه و هدف آنها اطلاع درستی در دست نیست، امری نادرست و حتی خطرناک عنوان کرده و توصیه می کند، افراد مسایل خصوصی زندگی خود را وارد این فضا نکرده و در صورت نیاز از مشاورانی که در دنیای واقعی قادرند به آنان کمک کنند، یاری بگیرند.
این روانپزشک یکی دیگر از خطرهای دنیای مجازی را وابستگی به اینترنت می داند و معتقد است، مانند هر اعتیاد دیگری ترک آن نیز مشکل است. این امر در بین کسانی که ساعتهای طولانی با اینترنت کار می کنند، از جمله برنامه نویسان و کاربران حرفه ای اینترنت بیشتر دیده می شود. در این حالت فرد پس از کار زیاد با اینترنت دچار سوزش و قرمزی چشم، خلق و خوی نامناسب و درگیری ذهنی و وابستگی به اینترنت در زمان دوری از رایانه و... می شود. از این رو وقتی فردی به اینترنت معتاد شد، فرصت تعامل با دیگران بویژه خانواده را از دست می دهد که همین امر موجب تشکیل یک چرخه معیوب می شود.
● دنیای حقیقی یا مجازی
مهندس مدرس زاده، کارشناس رایانه به مزایا و تبعات مثبت چت بیش از معایب آن اشاره دارد و معتقد است: چون ما سالیان متمادی در دنیای حقیقی زندگی کرده ایم، ورود به دنیای مجازی را سخت می انگاریم، ولی در عین حال نمی توانیم خود را از این فناوری رو به گسترش محروم کنیم. با توجه به پیشرفت فناوری در عصر حاضر، ابزارهای ارتباطی نیز تغییر یافته است که یکی از معمول ترین این ابزار در میان جوانان چت در اتاقهای مجازی است.
این کارشناس، از جمله مزایای این اتاقهای گفتگو را در نظامهای خدماتی می داند. یکی از این موارد استفاده در نظام آموزشی است: اگر آموزش و پرورش ، طوری برنامه ریزی کند که برخی از معلمان در ساعاتی غیر از ساعات مدرسه، در منزل خود با چت، مشکلات درسی دانش آموزان را برطرف کنند و با هر یک از آنان در فضایی مجازی و در عین حال خصوصی، ارتباط برقرار کنند، نظام آموزشی را به حالت غیررسمی نیز درآورده و در جهت پیشرفت دانش آموزان مؤثر خواهد بود.
همچنین در ادارات نیز می توان از طریق چت، ارتباطات نوشتاری انجام داد و بسیاری از نامه نگاریها از طریق همان چت صورت گیرد که به راحتی هم در رایانه ضبط شود و ضمیمه پرونده گردد (همان طور که هم اکنون در برخی از ادارات شاهد اجرای آن هستیم).
یکی دیگر از مهمترین جنبه های مثبت این محیط ها، بحث گفتگوی تمدنهاست. یک جوان با وارد شدن به اتاقهای گفتگویی که اتباع خارجی هم حضور دارند، می تواند با فرهنگ یک کشور خارجی آشنا شود و یا حتی میان اتباع یک کشور که در نقاط مختلف جهان پراکنده هستند، یک نوع ارتباط را به وجود آورند. چه بسا ایرانیان در اقصی نقاط جهان با چنین امکاناتی، از اوضاع متقابل زندگی هم اطلاع پیدا می کنند.
مهندس مدرس زاده اضافه می کند: در صورت آموزش از طریق رسانه های جمعی و مدارس و همچنین اطلاع رسانی صحیح نسبت به «چت» به عموم مردم، می توانیم امیدوار باشیم آمار استفاده کاربران بویژه جوانان از چت برای وقت گذرانی و دوستیابی کاهش یافته و در جهت مصالح عمومی تر و افزایش آگاهی که نفع اکثریت جامعه را نیز در بر بگیرد، پیش برود.
وی در ادامه می گوید: آنچه در برخورد با یک پدیده جدید مهم است، قبول نکردن یک دفعه و بدون فکر آن است. تجربه ثابت کرده است ورود به هر عرصه ارتباطی در ایران، ابتدا با جنبه سرگرمی همراه بوده، پس بهتر است ابتدا با فرهنگ سازی، بتدریج با علم و آگاهی و به طور منطقی با فناوری جدید آشنا شویم و به مرور آن را گسترش دهیم. بهتر است به جای بازدارندگی، از طریق فیلترگذاری و یا سیستم های سخت افزاری و نرم افزاری، راه حلهای منطقی تری پیدا کنیم که متناسب با شرایط جامعه و منطق باشد.
به اعتقاد این کارشناس، در وجه منفی، سرگرمی های مجازی، علاقه جوانان به مشارکت اجتماعی و فعالیتهای مدنی را با انگیزه های مختلف تحت تأثیر خود قرار می دهد و ممکن است بر مهارتهای اجتماعی آنان در ایجاد فراغتهای گروهی و تفریحات و بازیهای غیرمجازی تأثیر منفی بگذارد. همچنین مجاورت طولانی با فضای مجازی می تواند به فرهنگ پذیری یک طرفه و تأثیرپذیری افراطی از هنجارها و ارزشها در عرصه های مختلف ارتباطی و اجتماعی بینجامد و تعلقات ملی و سنتی کاربران را تحت تأثیر قراردهد.
شایان ذکر است، قشر عامی جامعه نیز به دلیل برخی محدودیتها و یا کمبود امکانات تفریحی و سرگرمی، به این پدیده روی آورده و با کمترین هزینه می توانند در این فضای مجازی، به بحث، تبادل نظر و دوستیابی بپردازند. لذا فارغ از بحث ارزشگذاری، نمی توانیم این مسأله را انکار کنیم که برخی محدودیتهای شدید اجتماعی در جامعه موجب هجوم به سمت اتاقهای گفتگوی مجازی شده است.
همین کارشناس رایانه معتقد است در سالهای آینده با افزایش آگاهی مردم نسبت به امکانات اینترنت، اهداف استفاده از چت از سرگرمی و دوستیابی بیشتر به سمت موضوعات کاربردی و سودآور مانند تجارت الکترونیک سوق خواهد یافت.
● جایگاه اینترنت و رایانه در بین زنان
در این میان نقش زنان به دلیل جایگاه ویژه ای که در خانواده دارند بسیار حایز اهمیت می باشد. آموزش برای زنان که به عنوان هسته مرکزی خانواده نقش محوری را در تربیت نسلهای آینده بر عهده دارند در خلق الگوهای صحیح رفتاری و حرکت کشور به سوی توسعه پایدار نقش مؤثری دارد.
طبق بررسیهای صورت گرفته استفاده زنان از اینترنت بیشتر در چهار زمینه خلاصه می شود و در این میان دختران جوان دریافت و ارسال پست الکترونیکی، خرید کالا و سرگرمی را بیش از پسران ترجیح می دهند. گروهی دیگر از زنان هم از طریق «وبلاگ نویسی»، به دنیای مجازی وارد می شوند. در سالهای اخیر، افزایش وبلاگ نویسی توسط زنان، میل روزافزون آنان به استفاده از اینترنت، به عنوان زبانی گویا برای انتقال ، نقطه نظرها و حرفهایشان نشان می دهد.
برخی دیگر از زنان نیز، در طراحی «وب» فعالیت می کنند که تعداد کمی از کاربران را تشکیل می دهند و تعدادی نیز از اینترنت به منظور تجارت استفاده می کنند و یا در شرایطی دست به کارآفرینی می زنند.
به طور کلی کاربران زن این وسیله ارتباطی را قشر شاغل، تحصیلکرده و جوان تشکیل می دهد و زنان خانه دار و غیرشاغل کاربر حرفه ای و مستمر اینترنت محسوب نمی شوند. با این حال طبق گزارش ایونا، ۱۲ درصد از چت کنندگان، زنان خانه دار متأهل بودند که علت روی آوردن به این فناوری را نارضایتی از همسر، انتقام از وی و نیز سرگرمی ذکر کردند.
دکتر وثوق در این خصوص چنین می گوید: بعضی افراد برای جبران نیازهای عاطفی و خلاهایی که در روابط بین فردی خود دارند و به دلیل عدم وجود روابط معنادار در خانواده، به جستجوی این رابطه در بیرون از خانواده هستند. به طوری که با هویتی جعلی بتوانند این نیاز را برطرف کنند. اما ضمن آنکه، این راه برای بر طرف کردن نیازهای عاطفی اشتباه است، مشکل فرد را هم دوچندان خواهد کرد؛ چون مسأله باید به صورت ریشه ای در زندگی خود شخص حل شود.
وی معتقد است: اگر شخص خود آگاهی و شناخت نسبت به نیازها و خلاهای خود نداشته باشد، نه اینترنت که هر جا و هر دامی که به صورت کاذب این نیاز را برطرف کند، سبب آسیب رساندن به فرد خواهد شد. چت نیز یکی از این مکانهاست؛ زیرا با توجه به ماهیت سیال احساسات، هنگامی که احساس به جایی نفوذ کند، کم کم در رگ و پوست ریشه دوانده و زمانی می رسد که ناخودآگاه تا حدی پیشرفت می کند که خود فرد نیز غافل از آن است. بنابراین، باید متوجه این آسیب و این خطر نیز بخصوص در مورد افرادی که دچار کمبودهایی در روابط بین فردی هستند، باشیم.
● نقش جامعه
دکتر ایرج وثوق، جامعه و مدیران را در قبال اطلاع رسانی درباره این موضوع مسؤول می داند و ایجاد امکانات و فضای با هم بودن اعضای خانواده را امری اجتناب ناپذیر برای پیشگیری از به وجود آمدن چنین بحرانهایی بیان می کند. رسانه های گروهی نیز با بیان اهمیت با هم بودن و کیفیت تأثیرگذاری این مسایل می توانند در استحکام خانواده مؤثر باشند. همچنین با آموزش از دوران دبیرستان می توان اهمیت صحبت درباره نیازهای فردی به جای سرکوب آن را در ذهن فرد تثبیت کرد.
به نظر می رسد نقش جامعه در کنار ارایه یک فناوری، بیان آسیبها و شیوه های استفاده صحیح از آن به صورت برچسب بر روی وسیله ارایه شده، می باشد.
● ترویج فرهنگ استفاده صحیح از اینترنت
امروزه اینترنت به خاطر صرفه جویی در هزینه، زمان، رفت و آمدها و... در بیشتر کاربردها نظیر تجارت، ارتباطات، آموزش و... جایگاه ویژه ای پیدا کرده است، به طوری که استفاده از آن در بیشتر کاربردها امری اجتناب ناپذیر می نماید.
ممکن است سرگرمی اولین محرک برای برخی از کاربران اینترنت باشد، اما در هر صورت این کاربران به مرور در می یابند که به راحتی می توانند از این دستاورد بشری استفاده های علمی و فرهنگی بسیاری ببرند.
نکته اساسی این است که نباید نقش خانواده در این میان نادیده گرفته شود. متأسفانه نوعی شکاف بین نسلی میان والدین و فرزندان وجود دارد؛ زیرا وقتی فرزندان استفاده از رایانه و اینترنت را فرا گرفتند، اما والدین به آن مسلط نبودند، مشخص است خانواده نمی تواند هیچ گونه تسلطی بر عملکرد فرزندان در اینترنت داشته باشد. بنابراین اگر بخواهیم فرهنگ استفاده از فناوری را در کشور گسترش دهیم، چاره ای نداریم جز اینکه خانواده ها هم به این نوع آموزشها مجهز شوند تا بتوانند کنترل داشته باشند.
چت تا زمانی که مهار شود مشکلی ایجاد نمی کند، اما وقتی به لایه های ضداخلاقی و ضداجتماعی برود، از هم گسیختگی روابط خانوادگی را در پی خواهد داشت. در این میان هرچه گسستگی روابط خانوادگی بیشتر باشد، این فناوری رواج بیشتری یافته، اوضاع روحی و روانی شخص را تحت تأثیر قرار می دهد و هرچه اعضای خانواده روابط گرمتری داشته باشند، جایگاه چت کمرنگتر می شود و فرد فرصت می یابد از جنبه های مثبت اینترنت نیز بهره ببرد.

میترا رحمانپور

منبع : روزنامه قدس