پنجشنبه, ۹ فروردین, ۱۴۰۳ / 28 March, 2024
مجله ویستا

قوانین مجلس شورای اسلامی


قوانین مجلس شورای اسلامی
● كلیات
الف) فصل اول: تشكیل و افتتاح مجلس
۱) مبحث اول: تشكیل و افتتاح مجلس
▪ تشكیل مجلس
ـ ماده ۱
محل مجلس شورای اسلامی ایران محل تشكیل اولین مجلس خبرگان است كه قانون اساسی ایران در آن به تصویب رسیده است و هیچ محل دیگری برای تشكیل جلسات عمومی رسمیت ندارد مگر با تصویب دو سوم نمایندگان حاضر در مجلس.
تبصره- در مواقع اضطراری كه اجتماع و تشكیل جلسات در محل رسمی ممكن نباشد، محل جدید تشكیل جلسات باید رسما از طرف هیات رئیسه به اطلاع نمایندگان برسد.
▪ افتتاح مجلس
ـ ماده ۲
نخستین جلسه هر دوره مجلس شورای اسلامی طبق اصل شصت و پنجم (۶۵) قانون اساسی با حضور حداقل دو سوم مجموع نمایندگان رسمیت می‌یابد. در آغاز جلسه آیات (۳۵) تا (۴۲) سوره شوری تلاوت می‌شود.
پس از قرائت پیام مقام معظم رهبری مراسم سوگند انجام و در پایان جلسه، نمایندگان به منظور بزرگداشت بنیانگذار جمهوری اسلامی ایران حضرت امام خمینی (ره) و شهیدان انقلاب اسلامی و ادای احترام و تجدید عهد بر آنان در مرقد مطهر آن حضرت و بهشت زهرا حضور خواهند یافت.
▪ تشریفات سوگند
ـ ماده ۳
نمایندگان حاضر در مجلس طبق اصل شصت و هفتم (۶۷) قانون اساسی سوگند یاد می‌كنند. متن سوگندنامه توسط رئیس قرائت می‌شود و نمایندگان به حالت اجتماع در حال قیام آن را تكرار و پس از انجام مراسم تحلیف، سوگندنامه را امضاء می‌كنند.
نمایندگان اقلیت‌های دینی این سوگند را با ذكر كتاب آسمانی خود یاد خواهند كرد.
نمایندگانی كه در جلسه نخست شركت ندارند باید در اولین جلسه رسمی كه حضور پیدا می‌كنند سوگند را بجا آورند و ذیل سوگندنامه را امضاء كنند.
▪ جایگاهها
ـ ماده ۴
جایگاه نمایندگان، پس از ارائه اعتبارنامه نمایندگان به مجلس به حكم قرعه تعیین می‌شود و در دفتر مخصوص ثبت خواهد شد. قرعه‌كشی هر شش ماه یك مرتبه تجدید می‌شود. نمایندگانی كه در قرعه قبل در قسمت جلو مجلس بوده‌اند به حكم قرعه در قسمت دوم مجلس استقرار خواهند یافت. در دو ردیف اول رئیس جمهور، معاونان و مشاوران او، اعضای شورای نگهبان و هیات وزیران و معاونان امور مجلس و دیگر افراد مجاز طبق این آیین‌نامه خواهند نشست و افراد مذكور به هیچ وجه مجاز به نشستن در صندلی نمایندگان و یا تردد در محل استقرار نمایندگان نمی‌باشند.
ـ ماده ۵
خبرنگاران و تماشاچیان با داشتن كارت مخصوص همان جلسه و نیز مامورین انتظامات مجلس در محل‌های مخصوص، حق حضور خواهند داشت و باید در تمام مدت جلسه ساكت باشند و از هرگونه بی‌نظمی خودداری كنند. در غیر این صورت با دستور رئیس، تالار جلسه را ترك می‌نمایند. در صورتی كه عمل آنان مستوجب تعقیبات كیفری بشود فرد خاطی با رعایت مقررات توسط مامورین انتظامات مجلس توقیف و به مراجع صالحه تسلیم خواهند شد.
تبصره ۱-هر یك از نمایندگان می‌تواند در هر جلسه برای حداكثر سه نفر كه به آنها اعتماد دارد، درخواست صدور كارت ورود به محل تماشاچیان را بنماید. انتظامات مجلس موظف به صدور كارت برای آنان می‌باشد.
تبصره ۲- سازمان اداری مجلس، با رعایت موازین تعیین شده از طرف هیات رئیسه، برای خبرنگاران جرائد داخلی كه طبق قانون مطبوعات اجازه انتشار دارند و برای خبرنگاران خارجی با معرفی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی كارت موقت غیرقابل انتقال صادر می‌نماید.
پنجم- انتظام مجلس
ـ ماده ۶
حفظ انتظام و امنیت محوطه مجلس به عهده رئیس مجلس در غیاب او به عهده رئیس مجلس و در غیاب او به عهده نواب رئیس است. هیچ مقام و قوه‌ای بدون اجازه رئیس، حق مداخله در محوطه و امور مجلس را ندارد.
ـ ماده ۷
رئیس جمهور و معاونان او، وزیران به اجتماع یا به انفراد حق شركت در جلسات علنی مجلس را دارند و می‌توانند مشاوران خود را نیز همراه داشته باشند و رئیس قوه قضائیه برای شركت در مراسم تحلیف رئیس جمهور در مجلس شركت می‌كند و همچنین اعضای شورای نگهبان حق حضور در كلیه جلسات رسمی مجلس را دارند و چنانچه طرح یا لایحه‌ای با قید دو یا سه فوریت در دستور مجلس قرار گیرد اعضاء شورای نگهبان باید در آن جلسه شركت نمایند.
تبصره ۱- در صورتی كه مسوولین اجرائی یا قضایی از طرف رئیس مجلس برای دفاع و توضیح طرح و یا لایحه دعوت شده باشند شركت آنان در جلسات مربوط به آن طرح و لایحه بلامانع است.
تبصره ۲- رئیس و دادستان دیوان محاسبات و معاونان امور مجلس، وزراء و سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی كشور و آن عده از كاركنان و مستخدمین مجلس كه حضور آنان در تالار جلسه ضروری باشد با اجازه هیات رئیسه حق حضور در جلسات را دارند.
ـ ماده ۸
حمل هر نوع اسلحه برای كسانی كه وارد ساختمان اصلی مجلس می‌شوند مطلقا ممنوع است.
۲) مبحث دوم: تشكیلات قانونگذاری در مجلس
▪ هیات‌های رئیسه مجلس
۱) هیات رئیسه سنی
ـ ماده ۹
مسن‌ترین فرد از نمایندگان حاضر به عنوان رئیس سنی و فرد بعدی به عنوان نایب رئیس و دو نفر از جوان‌ترین نمایندگان حاضر به سمت منشی معین می‌شوند و در جایگاه هیات رئیسه قرار می‌گیرند. در صورت تساوی سن، هیات رئیسه سنی با قید قرعه از بین مسن‌ترین و جوان‌ترین نمایندگان حاضر تعیین خواهد شد.
اعلام هیات رئیسه سنی با اداره كل قوانین مجلس است.
ـ ماده ۱۰
وظایف هیات رئیسه سنی، اداره جلسه افتتاحیه، انجام مراسم تحلیف، اقتراع شعب و اجرای انتخابات هیات رئیسه موقت است.
۲) هیات رئیسه موقت
ـ ماده ۱۱
انتخاب هیات رئیسه موقت در دومین جلسه علنی مجلس انجام خواهد شد. تركیب و طرز انتخاب آن مانند هیات رئیسه دائم است، به جز این كه اكثریت نسبی در انتخاب رئیس كافی خواهد بود.
هیات رئیسه موقت بلافاصله پس از انتخاب، با متن سوگندنامه هیات رئیسه دائم مراسم تحلیف را بجای خواهد آورد.
ـ ماده ۱۲
وظایف هیات رئیسه موقت اداره جلسات مجلس تا زمان تایید اعتبارنامه دو سوم نمایندگان و اجرای انتخابات هیات رئیسه دائم و تمشیت امور اداری مجلس است.
۳) هیات رئیسه دائم
ـ ماده ۱۳
پس از تصویب اعتبارنامه حداقل دو سوم مجموع نمایندگان، هیات رئیسه موقت اقدام به انتخاب هیات رئیسه دائم می‌كند، اعضای هیات رئیسه دائم برای یك سال انتخاب می‌شوند. مبنای تجدید انتخابات سالیانه، سالروز انتخابات هیات رئیسه قبلی بوده و در صورتی كه با تعطیلات مصادف گردد. در جلسه قبل از آن انجام می‌گردد و مسولیت هیات رئیسه جدید از سالروز انتخابات قبل تفویض خواهد گردید.
مـ اده ۱۴
هیات رئیسه دائم مركب از رئیس، دو نایب رئیس، شش منشی و سه كارپرداز می‌باشد.
ـ ماده ۱۵
انتخاب رئیس در نوبت اول با اكثریت مطلق آراء نمایندگان صاحب رای است و انتخاب نواب رئیس، منشی‌ها و كارپردازان هر كدام جداگانه و با اكثریت نسبی و رای مخفی و با ورقه خواهد بود. در صورتی كه در انتخاب رئیس در نوبت اول اكثریت مطلق حاصل نشود، در نوبت دوم اكثریت نسبی كافی خواهد بود.
تبصره ۱- چنانچه آراء برای رئیس، نواب رئیس، منشی‌ها، كارپردازان با یكدیگر برابر باشد، حسب مورد به قید قرعه تعیین می‌شوند.
تبصره ۲- در صورتی به فرد غایب در جلسه می‌توان رای داد كه قبل از تشكیل جلسه مربوط به انتخاب هیات رئیسه، كتبا نامزدی خود را به اداره كل قوانین اعلام كره باشد.
ـ ماده ۱۶
قبل از اخذ رای برای هیات رئیسه، اسامی داوطلبان به ترتیب وصول به هیات رئیسه بدون بحث در جلسه علنی اعلام خواهد شد.
ـ ماده ۱۷
اعضاء هیات رئیسه دائم، پس از انتخاب، در حضور نمایندگان به ترتیب زیر سوگند یاد می‌كنند و موظف به رعایت دقیق مفاد آن می‌باشند.
بسم‌الله الرحمن الرحیم
«من به عنوان عضو هیات رئیسه مجلس شورای اسلامی در برابر قرآن مجید به خداوند قادر متعال سوگند یاد می‌كنم كه حداكثر توان خود را برای اجراء آیین‌نامه داخلی مجلس شورای اسلامی با مراعات بی‌طرفی كامل در انجام وظایف بكار گیرم و از هرگونه اقدام مخالف آیین‌نامه اجتناب نمایم.»
ـ ماده ۱۸
نواب رئیس به ترتیب تعداد آراء به عنوان نایب رئیس اول و نایب رئیس دوم و در صورت تساوی آراء با قید قرعه انتخاب می‌شوند و در غیاب رئیس مجلس شورای اسلامی به ترتیب، وظایف و اختیارات او را بر عهده خواهند داشت.
تبصره- رئیس مجلس می‌تواند حتی هنگام حضور خود، اداره جلسه رسمی را به ترتیب به عهده نواب رئیس بگذارد.
ـ ماده ۱۹
اگر رئیس مجلس شورای اسلامی پیش از انقضای مدت از ریاست استعفاء دهد یا فوت شود نواب رئیس به ترتیب تقدم، جلسه را منعقد می‌سازند و متن استعفاءنامه را قرائت یا فوت را اعلام می‌دارند. در مورد فوت به احترام متوفی جلسه ختم می‌شود و در هر صورت در جلسه بعد نایب رئیس جلسه را تشكیل می‌دهد و رئیس جدید طبق آیین‌نامه داخلی مجلس انتخاب می‌شود.
در مورد استعفاء بعد از اعلام و قرائت متن استعفاءنامه در مجلس و استماع توضیحات رئیس مستعفی و مذاكراتی كه نمایندگان لازم بدانند، چنانچه استعفاء پس گرفته نشود، انتخاب رئیس جدید در جلسه بعد به عمل می‌آید، حداكثر توضیحات رئیس و مذاكرات نمایندگان یك ساعت خواهد بود.
تبصره ۱- در مورد فوت یا استعفا، سایر اعضای هیات رئیسه نیز باید بدون تشریفات در جلسه بعد انتخاب فرد یا افراد جدید به عمل آید.
تبصره ۲- انتخاب رئیس و هر یك از اعضای هیات رئیسه جدید برای مدت باقیمانده از یك سال خواهد بود.
ماده ۲۰- هیچ یك از اعضاء هیات رئیسه مجلس نمی‌تواند به عضویت كمیسیون برنامه و بودجه و محاسبات مجلس انتخاب شود و در صورتی كه هر یك از اعضاء این كمیسیون به عضویت هیات رئیسه انتخاب گردند از كمیسیون مستعفی شناخته شده و مطابق مراتب منظور در این آیین‌نامه نسبت به تعیین كمیسیون جدید اقدام خواهند نمود و همچنین نمی‌توانند به عنوان رئیس یا مخبر كمیسیون‌های مجلس انتخاب گردند و در صورتی كه رئیس یا مخبر كمیسیون‌ها به عضویت هیات رئیسه انتخاب گردند از سمت خود در كمیسیون مستعفی شناخته می‌شوند.
ـ ماده ۲۱
وظایف و اختیارات رئیس مجلس عبارتند از:
۱) اداره جلسات مجلس به شرح مواد این آیین‌نامه.
۲) نظارت بر كلیه امور اداری، مالی، استخدامی و سازمانی مجلس.
۳) امضای كلیه احكام استخدامی براساس آیین‌نامه استخدامی كاركنان مجلس و سایر قوانین و مقررات.
۴) امضای كلیه نامه‌های مربوط به امور قانون‌گذاری و پارلمانی مجلس.
۵) حضور در نهادهای قانونی كه رئیس مجلس شورای اسلامی عضو آنها است.
۶) ارائه گزارش كامل از تصمیمات و اقدامات هیات رئیسه در رابطه با مسائل مختلف مربوط به مجلس و واحدهای تابعه آن هر سه ماه یكبار به نمایندگان.
۷) سایر موارد مذكور د قانون اساسی و دیگر مقررات.
ـ ماده ۲۲
وظایف منشیان عبارتند از:
۱ـ مراقبت در ضبط و تحریر صورت مذاكرات و چاپ و توزیع آنها.
۲) قرائت طرح‌ها و لوایح، پیشنهادها، نوشته‌ها و مطالبی كه باید به اطلاع مجلس برسد.
۳) تنظیم پیشنهادهای واصله از طرف نمایندگان به ترتیب وصول با قید شماره.
۴) ترتیب اجازاتی كه نمایندگان در جلسه برای نطق می‌خواهند، با رعایت حق تقدم و قید شماره ترتیب.
ـ ماده ۲۳
وظایف و اختیارات هیات رئیسه عبارتند از:
۱) مسوولیت كلیه امور اداری، مالی، استخدامی و سازمانی مجلس.
۲) تصویب بودجه پیشنهادی سالیانه مجلس و ارجاع آن به كمیسیون برنامه و بودجه و محاسبات مجلس جهت طی مراحل قانونی.
۳) مشاركت در تصویب حقوق مالی نمایندگان طبق این آیین‌نامه.
۴) انتظام و حفظ انضباط جلسات مجلس.
۵) نظارت بر انجام امور مربوط به گزارش‌ها و چاپ و توزیع آنها.
۶) تهیه و تنظیم برنامه هفتگی مجلس.
۷) مسوولیت و نظارت بر رعایت اوقات و مهلت‌های قانونی مذكور در این آیین‌نامه.
۸) دعوت از وزیران و مسوولان اجرایی و قضائی به مجلس.
۹) اعلام مراتب رد اعتبارنامه یا استعفای نمایندگان به وزارت كشور.
۱۰) بررسی و حل و فصل مسائل و مشكلات كمیسیون‌ها و شعب.
۱۱) حفظ شان و منزلت و اقتدار مجلس و دفاع از حقوق و جایگاه قانونی نمایندگان.
۱۲) نظارت بر عملكرد نمایندگان منتخب مجلس در هیات‌ها و مجامع و شوراها و دریافت گزارش آنان.
تبصره- جلسات هیات رئیسه با حضور حداقل دو سوم اعضاء كه رئیس یا یكی از نواب رئیس جزء آنان باشد رسمیت می‌یابد و مصوبات آن با رای اكثریت مطلق عده حاضر معتبر خواهد بود.
۴) مسوولیت مشترك هیات رئیسه در برابر مجلس
ـ ماده ۲۴
رئیس مجلس و سایر اعضای هیات رئیسه در مورد انجام وظایف محوله در این آیین‌نامه در برابر مجلس مسوولیت مشترك دارند.
ـ ماده ۲۵هرگاه نمایندگان به كیفیت اداره جلسات یا سایر امور مجلس و نحوه ایفای وظایف رئیس یا سایر اعضای هیات رئیسه معترض باشند، می‌توانند طی تقاضای كتبی با امضای حداقل بیست و پنج نفر و یا به درخواست كمیسیون تدوین آیین‌نامه داخلی مجلس از هیات رئیسه، تشكیل هیات رسیدگی به اعتراضات، مركب از روسای كمیسیون‌های تخصصی و هیات رئیسه و اعضاء كمیسیون تدوین آیین‌نامه داخلی مجلس را درخواست نمایند. هیات رئیسه مكلف است ظرف مدت سه روز نسبت به تشكیل هیات رسیدگی به اعتراضات، اقدام نماید. هیات اخیر مكلف است ظرف ده روز با حضور سه نفر از منتخبین، معترضین، به موضوع رسیدگی نماید. در صورتی كه اكثریت اعضاء هیات رای بر عدم صلاحیت فرد مورد اعتراض دادند عضویت وی در هیات رئیسه تعلیق می‌گردد. گزارش هیات در این باره در جلسه غیرعلنی مورد بررسی قرار می‌گیرد و در اولین جلسه علنی مجلس بدون بحث به رای‌گیری گذاشته می‌شود. در صورت رد عدم صلاحیت، عضو مزبور به كار خود ادامه خواهد داد و در غیر این صورت از سمت خود مستعفی شناخته می‌شود و حق شركت در انتخابات مجدد آن دوره را ندارد.
تبصره ۱- هیات رسیدگی كننده به اعتراض، در ابتدای نخستین جلسه خود هیات رئیسه را وفق مقررات مربوط به انتخاب هیات رئیسه كمیسیون‌ها، انتخاب می‌نمایند. جلسات هیات با حضور سه چهارم اعضاء رسمیت می‌یابد و مناط اعتبار تصمیمات آن، رای اكثریت مطلق حاضرین می‌باشد.
تبصره ۲- نمایندگان معترض و اعضاء مورد اعتراض هیات رئیسه مجلس، حق رای در جلسه هیات رسیدگی كننده به اعتراضات را ندارند.
تبصره ۳- رسیدگی فوق مانع از انجام وظایف قانونی كمیسیون اصل نودم (۹۰) قانون اساسی نسبت به طرز كار مجلس نخواهد بود و نمایندگان می‌توانند از آن طریق نیز نسبت به عملكرد هیات رئیسه نظارت و پیگیری نمایند.
۲) شعب و كمیسیون‌ها
▪ شعب
ـ ماده ۲۶
پس از انجام مراسم تحلیف، نمایندگان به حكم قرعه به طور مساوی به پانزده شعبه تقسیم می‌شوند و افراد باقیمانده به ترتیب از شعبه اول به بعد، یك یك به شعب افزوده می‌شوند. نمایندگانی كه بعدا سوگند یاد می‌كنند به حكم قرعه به عضویت شعبی كه كسری دارند پذیرفته می‌شوند.
هر شعبه دارای یك رئیس، دو نایب رئیس، یك مخبر و دو منشی خواهد بود كه جداگانه با رای مخفی با ورقه و با اكثریت نسبی بیش از یك سوم كل اعضا، شعبه، انتخاب می‌شوند و در صورت تساوی به حكم قرعه خواهد شد.
نتیجه انتخابات با ذكر آراء طی گزارشی به وسیله مخبر به اطلاع مجلس می‌رسد. مناط اعتبار برای رسمیت جلسات شعب، حضور حداقل دو سوم اعضاء می‌باشد و تصمیمات شعب، به جز در مورد انتخاب افراد، با اكثریت مطلق آراء عده حاضر خواهد بود.
ـ ماده ۲۷
هر یك از شعب برای تمام دوره نمایندگی رسمیت دارند و وظایف و اختیارات آنها عبارتند از:
۱) رسیدگی به اعتبارنامه‌ها.
۲) تعیین اعضای كمیسیون تحقیق
۳) تعیین اعضای كمیسیون تدوین آیین‌نامه داخلی مجلس.
۴) بررسی و تشخیص صلاحیت نامزدهای عضویت در كمیسیون‌های تخصصی مجلس.
ـ ماده۲۸
هر یك از شعب موظفند صورتجلسات خود را با قید اسامی حاضرین و غایبین و تاخیركنندگان به وسیله دبیر شعبه تنظیم و تقدیم هیات رئیسه مجلس نمایند.
▪ كمیسیون‌ها
ـ ماده ۲۹
مجلس دارای كمیسیون‌های خاص شامل كمیسیون‌ تحقیق، تدوین آیین‌نامه داخلی مجلس، اصل نودم (۹۰) و كمیسیون تخصصی با محدوده وظایف مشخص به شرح مواد این آیین‌نامه خواهد بود. تعداد اعضاء كمیسیون تحقیق و كمیسیون تدوین آیین‌نامه داخلی مجلس هر كدام پانزده نفر و سایر كمیسیون‌ها خاص و تخصصی بنا به تشخیص هیات رئیسه و روسای شعب دارای حداقل نوزده و حداكثر بیست و سه نفر عضو خواهند بود.
كمیسیون‌های خاص
۱) كمیسیون تحقیق
ـ ماده ۳۰
به منظور بررسی اعتبارنامه‌هایی كه توسط شعب مورد تایید قرار نگرفته و یا از سوی نمایندگان مورد اعتراض واقع شده است هر یك از شعب موظفند پس از تعیین هیات رئیسه خود، بلافاصله دو نفر از اعضای خود را به آگاهی بیشتری به مسائل حقوقی داشته و از صلاحیت لازم برخوردار باشند به عنوان اعضای اصلی و علی‌البدل كمیسیون تحقیق انتخاب نمایند و نتیجه را به هیات رئیسه گزارش تا در جلسه علنی قرائت گردد.
۲) كمیسیون تدوین آیین‌نامه داخلی مجلس
ـ ماده ۳۱
هر شعبه یك نفر دیگر از اعضاء خود را كه واجد صلاحیت باشد برای تشكیل كمیسیون تدوین آیین‌نامه داخلی مجلس معین و نتیجه را به مجلس گزارش خواهد كرد. این كمیسیون طرح‌های مربوط به مواد آیین‌نامه داخلی مجلس را رسیدگی كرده و نظر خود را به مجلس گزارش می‌نماید تا مطابق آیین‌نامه مورد بررسی قرار گیرد.
۳) كمیسیون اصل نودم (۹۰) قانون اساسی
ـ ماده ۳۲
به منظور اجرای اصل نودم (۹۰) قانون اساسی كمیسیونی بنام كمیسیون اصل نودم (۹۰) قانون اساسی تشكیل می‌گردد تا طبق قوانین مصوب مربوط به خود اداره و انجام وظیفه نماید.
۴) كمیسیون‌های تخصصی
ـ ماده ۳۳
هر یك از كمیسیون‌های تخصصی مجلس كه مطابق این آیین‌نامه تشكیل می‌گردند در محدوده تخصصی خود دارای وظایف و اختیاراتی به شرح زیر می‌باشند:
۱ـ بررسی، اصلاح و تكمیل طرح‌ها و لوایح قانونی و ارائه گزارش به مجلس شورای اسلامی.
۲) رسیدگی به طرح‌های تحقیق و تفحص و انجام آن پس از تصویب مجلس شورای اسلامی.
۳) رسیدگی به لوایح بودجه سالیانه كل كشور.
۴) بررسی و اظهارنظر در مورد لوایح برنامه‌های توسعه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی كشور.
۵) بررسی چگونگی اجرا و نتایج حاصله از اجرای قوانین مصوب و تبصره‌ها در ردیف‌های برنامه‌های توسعه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی و بودجه‌های سالیانه كل كشور و تهیه گزارش و تقدیم آن به مجلس شورای اسلامی.
۶) كسب اطلاع از كم و كیف اداره امور كشور، دریافت و بررسی گزارش‌های عملكردی و نظارتی از دستگاههای مختلف ذی‌ربط به نمایندگی از سوی مجلس شورای اسلامی و تهیه گزارش جامع سالیانه كه در برگیرنده مسیر تحولات و پیشرفت‌ها و عملكرد بخش‌های تخصصی كشور و گویای وضع اعمال حاكمیت و مدیریت در هر بخش باشد و ارائه آنها به مجلس شورای اسلامی.
این گزارش‌ها در دستور كار مجلس قرار گرفته و قرائت می‌گردد.
۷) بررسی و تصویب آزمایشی طرح‌ها و لوایح و همچنین تصویب دائمی اساسنامه سازمان‌ها، شركت‌ها و موسسات دولتی یا وابسته به دولت كه طبق اصل هشتاد و پنجم (۸۵) قانون اساسی به آنها محول گردد.
تبصره ۱- پاسخ دولت راجع به گزارش‌های كمیسیون‌های تخصصی در دستور كار مجلس قرار گرفته و قرائت خواهد شد. پس از آن حسب درخواست كمیسیون‌های تخصصی، موضوع گزارش‌های یاد شده جهت بررسی به كمیسیون اصل نودم (۹۰) ارسال و كمیسیون مذكور نتایج بررسی خود را به مجلس ارائه خواهد كرد.
تبصره ۲- كمیسیون‌های تخصصی مجلس می‌توانند به تعداد كافی مشاور ذی‌صلاح از طریق هیات رئیسه به خدمت بگیرند.
مـ اده ۳۴
كمیسیون آموزش و تحقیقات برای انجام وظایف محوله در محدوده آموزش و پرورش عمومی، آموزش فنی و حرفه‌ای، آموزش عالی، تحقیقات و فن‌آوری، مطابق ضوابط این آیین‌نامه تشكیل می‌شود.
ـ ماده ۳۵
كمیسیون اجتماعی برای انجام وظایف محوله در محدوده امور اداری و استخدامی، كار، اشتغال، روابط كار و تعاون مطابق ضوابط این آیین‌نامه تشكیل می‌شود.
ـ ماده ۳۶
كمیسیون اقتصادی برای انجام وظایف محوله در محدوده اقتصاد و دارایی، بازرگانی داخلی، بازرگانی خارجی مطابق ضوابط این آیین‌نامه تشكیل می‌شود.
ـ ماده ۳۷
كمیسیون امنیت ملی و سیاست خارجی برای انجام وظایف محوله در محدوده سیاست و روابط خارجی، سیاست داخلی، شوراها، شهرداریها، اطلاعات و امنیت داخلی، دفاع و امنیت خارجی و ثبت احوال مطابق ضوابط این آیین‌نامه تشكیل می‌شود.
ـ ماده ۳۸
كمیسیون انرژی برای انجام وظایف محوله در محدوده نفت، گاز، برق، سدها و نیروگاههای آبی و برقی، انرژی اتمی و انرژی‌های نو مطابق ضوابط این آیین‌نامه تشكیل می‌شود.
ـ ماده ۳۹
كمیسیون برنامه و بودجه و محاسبات برای انجام وظایف محوله در محدوده برنامه، بودجه، نظارت برنامه و بودجه و دیوان محاسبات و امور مالی مجلس و آمار و خدمات عمومی فنی مطابق ضوابط این آیین‌نامه تشكیل می‌شود.
تبصره- كمیسیون برنامه و بودجه و محاسبات علاوه بر انجام وظایف تخصصی در ماده (۳۳) و این ماده موظف است نسبت به امور زیر اقدام نماید:
۱) نظارت و مراقبت بر اجرای مقررات بودجه و امور مالی مجلس و نحوه هزینه كردن آن.
۲) رسیدگی به عملكرد بودجه سالیانه مجلس و ارائه گزارش آن حداكثر تا پایان شهریور ماه سال بعد. این گزارش جهت اطلاع نمایندگان چاپ می‌گردد.
۳) بازرسی و رسیدگی دقیق و نظارت در مورد كلیه اموال و اشیاء منقول و غیرمنقول مجلس شورای اسلامی و ارائه گزارش سالیانه جهت چاپ و توزیع بین نمایندگان.
ـ ماده ۴۰
كمیسیون بهداشت و درمان برای انجام وظایف محوله در محدوده بهداشت، درمان، امداد، بهزیستی، تامین اجتماعی و بیمه‌های اجتماعی و هلال‌احمر مطابق ضوابط این آیین‌نامه تشكیل می‌شود.
ـ ماده ۴۱
كمیسیون صنایع و معادن برای انجام وظایف محوله در محدوده صنایع، پست، مخابرات، معادن، پتروشیمی، صنایع هوافضا و ارتباطات مطابق ضوابط این آیین‌نامه تشكیل می‌شود.
ـ ماده ۴۲
كمیسیون عمران برای انجام وظایف محوله در محدوده راه و ترابری، مسكن، عمران شهری و عمران روستایی مطابق ضوابط این آیین‌نامه تشكیل می‌شود.
ـ ماده ۴۳
كمیسیون فرهنگی برای انجام وظایف محوله در محدوده فرهنگ و هنر، ارشاد و تبلیغات، صدا و سیما و ارتباطات جمعی، تربیت بدنی و جوانان و زنان خانواده مطابق ضوابط این آیین‌نامه تشكیل می‌شود.
ـ ماده ۴۴
كمیسیون قضائی و حقوقی برای انجام وظایف محوله در محدوده قضایی و حقوقی مطابق ضوابط این آیین‌نامه تشكیل می‌شود.
ـ ماده ۴۵
كمیسیون كشاورزی، آب و منابع طبیعی برای انجام وظایف محوله در محدوده كشاورزی، منابع آب، دام و طیور، شیلات، محیط زیست و هواشناسی مطابق ضوابط این آیین‌نامه تشكیل می‌شود.
۵) مقررات مشترك كمیسیون‌ها
ـ ماده ۴۶
به منظور آشنایی نمایندگان با سوابق تحصیلی و كاری یكدیگر اداره كل قوانین موظف است قبل از تشكیل شعب برای تعیین اعضای كمیسیون‌ها، اسامی نمایندگان به همراه تحصیلات (مستند) و تجربه و سابقه عضویت در كمیسیون‌ها (در صورتی كه سابقه نمایندگی داشته باشند) را تكثیر و در اختیار نمایندگان قرار دهد. تشخیص صلاحیت اعضاء هر شعبه برای عضویت در كمیسیون‌های مجلس براساس پیشنهاد نماینده و رای اكثریت نسبی اعضاء شعبه خواهد بود. هر نمایند ملزم است برای عضویت در یك كمیسیون، حداقل دو كمیسیون را به ترتیب اول و دوم پیشنهاد دهد.
ـ ماده ۴۷
هیات رئیسه پس از دریافت گزارش بدوی شعب درباره نامزدهای كمیسیون‌های مجلس این گزارش را تكثیر و در میان نمایندگان توزیع می‌نماید. چهل و هشت ساعت پس از این توزیع، شعب مجددا تشكیل جلسه می‌دهند و با توجه به گزارش منتشر شده و بررسی همه اولویت‌ها، دوباره نامزدهای خود را برای هر كمیسیون انتخاب و به هیات رئیسه گزارش می‌دهند. در صورتی كه تعداد افراد معرفی شده از طرف شعب برای هر كمیسیون بیش از تعداد لازم باشد مجموع افراد معرفی شده برای هر كمیسیون با دعوت یكی از نواب رئیس تشكیل جلسه می‌دهند تا در مورد افراد مورد نیاز در كمیسیون به توافق برسند.
در صورتی كه توافق لازم به عمل نیاید افراد مورد نیاز هر كمیسیون در جلسه‌ای با دعوت یكی از نواب رئیس با حق رای و شركت روسای شعب با رعایت اولویت‌هایی مانند تخصص، تجربه و سابقه عضویت در آن كمیسیون و با رای مخفی تعیین خواهند شد.
تبصره ۱- نمایندگان مذكور حق شركت در جلسه فوق جهت دفاع از پیشنهاد خود را دارند اما رای‌گیری بدون حضور آنان صورت می‌گیرد. مفاد این تبصره شامل روسای شعب نیز می‌باشد.
تبصره ۲- بین افرادی كه رای مساوی آورده و احتساب آنان به عنوان عضو یك كمیسیون باعث افزایش سقف آن كمیسیون می‌شود قرعه‌كشی انجام می‌گیرد.
تبصره ۳- افرادی كه طبق این ماده برای كمیسیون اول مورد نظر خود انتخاب نشوند در كمیسیون دوم مورد تقاضای خود، در صورتی كه از متقاضیان اولویت درجه اول تكمیل نشده باشد، قرار داده خواهند شد. اگر در این مرحله نیز تعداد افراد بیش از تعداد مورد نیاز كمیسیون باشد مجددا با رعایت اولویت‌های فوق‌الذكر و با رای اكثریت هیات رئیسه و روسای شعب برای كمیسیون دوم انتخاب می‌شوند و كسانی كه در این مرحله نیز برای كمیسیون دوم مورد تقاضای خود انتخاب نشوند به تشخیص اكثریت اعضاء جلسه مشترك فوق‌الذكر برای یكی از كمیسیون‌های دیگر مجلس تعیین می‌گردند.
ـ ماده ۴۸
هر یك از كمیسیون‌های تخصصی مجلس موظف است از میان اعضای خود كمیته و یا كمیته های فرعی متناسب با موضوعات مربوط تشكیل دهد. كمیته‌های فرعی دارای یك رئیس، یك نایب رئیس و یك منشی خواهند بود كه توسط اعضای همان كمیته انتخاب می‌گردند. مصوبات كمیته‌های فرعی بعد از تصویب در كمیسیون رسمیت خواهد داشت.
ـ ماده ۴۹
پس از انتخاب اعضای كمیسیون‌ها، هر كمیسیون به ریاست مسن‌ترین عضو و با حضور حداقل دو سوم اعضاء خود منعقد و فورا یك رئیس، دو نایب رئیس، یك مخبر و دو منشی با رای مخفی با ورقه با اكثریت نسبی به مدت یكسال انتخاب می‌نماید.
تبصره- اداره كل قوانین موظف است در شروع كار هر دوره مجلس سوابق كاری و میزان تحصیلات اعضای هر كمیسیون را قبل از انتخاب هیات رئیسه آن كمیسیون در اختیار اعضاء قرار دهد.ـ ماده ۵۰
مناط اعتبار برای رسمیت جلسه كمیسیون‌ها حضور حداقل دو سوم اعضاء می‌باشد. مصوبات كمیسیون با اكثریت مطلق آراء عده حاضر خواهد بود.
ـ ماده ۵۱
هر نماینده هر شش ماه می‌تواند پس از گذشت شش ماه از آغاز كار هر دوره مجلس از طریق هیات رئیسه تقاضای تغییر كمیسیون را بنماید. این تغییر و انتقال با موافقت اكثریت اعضاء كمیسیون‌های ذی‌ربط انجام می‌پذیرد.
ـ ماده ۵۲
هیات رئیسه مجلس حداقل یك نفر از كارشناسان با تجربه و مناسب مجلس را به عنوان دبیر در اختیار هر كمیسیون قرار می‌دهد تا نسبت به امور كارشناسی و اداری مربوطه از قبیل ارتباط با هیات رئیسه و ادارات مجلس و كمیسیون‌ها و تنظیم و توزیع مراسلات، ضبط مذاكرات، بایگانی اوراق و پرونده‌ها، تسریع جریان امور دفتری و تهیه صورتجلسات و سایر امور اداری اقدام نماید.
ـ ماده ۵۳
گزارش عملكرد كمیسیون‌ها بایستی هر ماه یك بار به هیات رئیسه مجلس داده شود تا به نحو مقتضی به اطلاع نمایندگان برسد.
ـ ماده ۵۴
در صورتی كه نمایندگان از طرف كمیسیون برای ادای توضیح در زمینه سوال و یا پیشنهاد خود دعوت شوند موظف به شركت خواهند بود و عدم شركت بدون عذر موجه به منزله انصراف از طرح سوال و یا پیشنهاد خواهد بود.
ـ ماده ۵۵
تمام اسناد و اوراق مربوط به اموری كه باید در كمیسیون‌ها بررسی شود از طرف هیات رئیسه به آن كمیسیون ارجاع می‌شود. نمایندگان می‌توانند آن اسناد را ملاحظه كنند، اسناد مزبور نباید از كمیسیون خارج گردد. این اسناد به انضمام اسناد مذاكرات و اقدامات جاری كمیسیون در محل كمیسیون بایگانی و در پایان هر دوره به بایگانی مجلس منتقل می‌شود.
ـ ماده ۵۶
پس از آن كه مجلس درباره طرح یا لایحه‌ای رای نهایی داد، اسناد و اوراق و صورتجلسات مربوط به آن، در اداره كل قوانین مجلس بایگانی می‌شود.
۶) سایر مقررات
ـ ماده ۵۷
هر نماینده به جز رئیس مجلس شورای اسلامی، ملزم است عضویت یكی از كمیسیون‌های تخصصی را بپذیرد و در صورت تمایل می‌تواند در كمیسیون‌های دیگر مجلس، با حق اظهارنظر و بدون حق رای شركت كند.
تبصره- عضویت در كمیسیون‌های تحقیق و تدوین آیین‌نامه داخلی مجلس مانع از عضویت در كمیسیون دیگر نخواهد بود.
۷) كمیسیون مشترك
ـ ماده ۵۸
در مورد طرح‌ها و لوایحی كه به تشخیص هیات رئیسه به دو یا چند كمیسیون ارتباط اساسی داشته باشند، كمیسیون مشترك تشكیل می‌گردد. تعداد اعضاء كمیسیون مشترك بیست و سه نفر می‌باشد. تعیین سهم هر كمیسیون به وسیله هیات رئیسه مجلس و انتخاب آنان توسط كمیسیون ذی‌ربط می‌باشد.
كمیسیون مشترك در انتخاب هیات رئیسه و ارائه گزارش و سایر مقررات مانند دیگر كمیسیون‌ها اقدام می‌نماید.
۸) كمیسیون ویژه
ـ ماده ۵۹
در مسائل مهم و استثنایی كه برای كشور پیش می‌آید و در این خصوص تشكیل كمیسیون ویژه‌ای برای رسیدگی و تهیه گزارش ضرورت پیدا می‌كند، به پیشنهاد حداقل پانزده نفر از نمایندگان و تصویب مجلس، این كمیسیون تشكیل می‌شود. اعضای كمیسیون ویژه كه هفت تا پانزده نفر بنا به نظر پیشنهاددهندگان خواهند بود، مستقیما در جلسه علنی توسط نمایندگان با رای مخفی و اكثریت نسبی انتخاب خواهند شد.
هیات رئیسه كمیسیون ویژه همانند دیگر كمیسیون‌ها انتخاب خواهد شد.
۳) مبحث سوم: تشكیلات اداری و پشتیبانی مجلس
امور اداری، مالی و خدماتی مجلس
ـ ماده ۶۰
كلیه امور اداری مجلس اعم از مالی، استخدامی، سازمانی، خدماتی و سایر امور اجرایی به عهده هیات رئیسه است كه بر طبق قوانین خاص مصوب مجلس توسط رئیس سازمان اداری تحت نظر رئیس مجلس شورای اسلامی اداره می‌شود.
تبصره- رئیس سازمان اداری به وسیله كارپردازان پیشنهاد و پس از تصویب هیات رئیسه با ابلاغ رئیس مجلس تعیین می‌گردد.
ـ ماده ۶۱
وظایف كارپردازان عبارتند از:
۱) تنظیم برنامه‌ها و سیاست‌های مالی، استخدامی، خدماتی، تبلیغی و انتظامات مجلس و ارائه آن به رئیس مجلس شورای اسلامی جهت طی مراحل بعدی.
۲) نظارت بر عملكرد رئیس سازمان و نحوه اجرای مصوبات هیات رئیسه.
۳) نظارت بر روند تهیه و پیشنهاد بودجه سالیانه مجلس و پیگیری مراحل بعدی آن.
۴) نظارت بر حفظ اداره و ثبت ابنیه و اموال و موسسات مجلس.
۵) نظارت بر عملكرد مركز پژوهش‌ها، مركز اسناد، كتابخانه و موزه مجلس كه طبق قوانین مربوط به خود تشكیل گردیده‌اند.
۶) پیگیری مشكلات نمایندگان و ارائه‌ راه‌حل مناسب به هیات رئیسه.
۷) نظارت بر سایر امور اداری و مالی و خدماتی مجلس.
ـ ماده ۶۲
سازمان اداری مجلس همه ساله بودجه سال بعد مجلس را در مهلت قانونی تهیه و پس از طی مراحل اظهارنظر و تصویب هیات رئیسه و كمیسیون برنامه و بودجه و محاسبات مجلس شورای اسلامی از طریق رئیس مجلس جهت طی مراحل قانونی برای دولت ارسال می‌دارد.
ـ ماده ۶۳
به منظور برقراری امكان ملاقات و ارتباطات مردم با نمایندگان در مركز و حوزه‌های انتخابیه، هیات رئیسه مجلس شورای اسلامی موظف است با استفاده از ساختمان‌ها و امكانات موجود و اعتبارات مصوب، زمینه رابطه مردم با نمایندگان را فراهم سازد.
مبحث چهارم: حضور اعضای قوه مجریه و شورای نگهبان در مجلس
ماده ۶۴- در صورتی كه نمایندگان لازم بدانند بنا به پیشنهاد رئیس مجلس شورای اسلامی و یا پانزده نفر از نمایندگان و تصویب مجلس شورای اسلامی، وزراء مكلف به حضور در مجلس می‌باشند و هرگاه تقاضا كنند و مطلبی داشته باشند، مطالب آنان استماع می‌شود.
ب) فصل دوم
۱) مبحث اول: رسیدگی به اعتبارنامه نمایندگان
ـ ماده ۶۵
شعب به موجب جدول حوزه‌های انتخابی مجلس شورای اسلامی كه براساس حروف الفبا از طرف اداره كل قوانین مجلس با نظارت هیات رئیسه تنظیم و توزیع می‌شود، رسیدگی به اعتبارنامه‌ها را شروع و نسبت به مداركی كه در شورای نگهبان مورد رسیدگی قرار نگرفته و یا پس از رسیدگی شورای نگهبان بدست آمده است اتخاذ تصمیم خواهد نمود و گزارش تصویب یا رد آن را از طریق هیات رئیسه به مجلس تقدیم می‌دارند. هر شعبه برای تسریع در كار می‌تواند یك یا چند شعبه فرعی تعیین كند كه اعضای آن با قید قرعه از بین منتخبین آن شعبه تعیین می‌شوند، ولی رسیدگی نهایی در شعبه اصلی به عمل می‌آید و گزارش آن توسط مخبر شعبه طبق دستور جلسه به مجلس داده خواهد شد و در صورت غیبت مخبر و همچنین در صورتی كه مخبر شعبه در جلسه باشد، لیكن نخواهد درباره اعتبارنامه صحبت كند به ترتیب یكی از دو نایب رئیس یا منشیان وظیفه او را انجام خواهد داد.
ـ ماده ۶۶
هیات رئیسه موظف است فهرست اعتبارنامه‌های ارجاعی به شعب را تكثیر و در اختیار نمایندگان قرار دهد. چنانچه نماینده‌ای به هر یك از اعتبارنامه‌ها معترض باشد، حداكثر ظرف مدت سه روز از تاریخ انتشار فهرست فوق‌الذكر اعتراض خود را كتاب به شعبه مربوطه تقدیم می‌دارد. شعبه موظف است حداقل بیست و چهار ساعت قبل از بررسی هر اعتبارنامه از معترضین جهت توضیح اعتراض خود دعوت به عمل آورد.
تبصره- در صورت عدم حضور معترض یا معترضین در شعبه، حق طرح اعتراض در جلسه علنی را نخواهد داشت مگر آن كه عدم حضور آنان به تشخیص هیات رئیسه با عذر موجه بوده باشد و همچنین در صورتی كه شعبه در موعد مقرر از معترض یا معترضین دعوت به عمل نیاورد، آنان می‌توانند در جلسه علنی اعتراض نمایند.
ـ ماده ۶۷
هیچ شعبه‌ای نمی‌تواند تقدیم گزارش خود را بیش از دوازده روز از تاریخ دریافت پرونده به تعویق اندازد. در صورتی كه تاخیر به حكم ضرورت پیش آمده باشد، رئیس و در غیاب او نایب رئیس شعبه مكلف است هیات رئیسه مجلس را مطلع سازد. هرگاه هیات رئیسه علت را موجه دانست، موضوع را دوباره به همان شعبه و در غیر این صورت به شعبه بعد ارجاع می‌نماید كه ظرف ده روز پس از دریافت پرونده گزارش دهد.
ماده ۶۸
گزارش هر یك از شعب درباره تایید یا رد اعتبارنامه‌ها بدون ذكر دلیل در مجلس قرائت می‌شود در صورتی كه گزارش شعبه مبنی بر رد اعتبارنامه باشد و یا اینكه معترضین بر اعتراض خود باقی باشند، اعتبارنامه به كمیسیون تحقیق ارجاع خواهد شد.
در غیر این صورت اعتبارنامه مصوب تلقی گردیده و رئیس مجلس شورای اسلامی تصویب آن را اعلام می‌نماید.
ـ ماده ۶۹
كمیسیون تحقیق ظرف حداكثر پانزده روز به دلایل و توضیحات كتبی شعب و معترضین (كه باید ظرف پنج روز از تاریخ ارجاع اعتبارنامه به كمیسیون، به آن كمیسیون فرستاده باشند) رسیدگی می‌كند و پس از استماع و بررسی توضیحات شفاهی معترضین و مدافعات كتبی یا حضوری نماینده مورد اعتراض، نظر خود را به مجلس ارسال می‌دارد.
در صورت عدم حضور عمدی نماینده مورد اعتراض در كمیسیون و یا عدم ارسال مدافعات كتبی كمیسیون می‌تواند بدون استماع مدافعات وی نظر خود را به مجلس ارسال دارد.
ـ ماده ۷۰
چنانچه اعتبارنامه نماینده‌ای از طرف شعبه یا نماینده‌ای مورد اعتراض قرار گرفته و به كمیسیون تحقیق احاله شده باشد نظر كمیسیون مذكور در مجلس قرائت می‌شود. اگر گزارش كمیسیون تحقیق مبنی بر رد اعتبارنامه باشد. مخبر كمیسیون ادله رد اعتبارنامه را توضیح می‌دهد. در صورتی كه گزارش مبنی بر تایید صحت اعتبارنامه باشد و یا در موعد مقرر گزارش ندهد، ابتدا مخبر شعبه معترض، ادله رد اعتبارنامه را توضیح می‌دهد و نماینده معترض حداكثر به مدت نیم ساعت در رد اعتبارنامه صحبت می‌كند و در صورتی كه معترضان متعدد باشند حداكثر تا سه نفر با توافق بقیه و در صورت عدم توافق با قید قرعه انتخاب می‌شوند و هر یك حداكثر به مدت نیم ساعت در رد اعتبارنامه صحبت می‌كنند. نماینده‌ای كه اعتبار نامه‌اش مورد اعتراض قرار گرفته به مدت دو برابر وقت مخالفین می‌تواند صحبت كند و می‌تواند قسمتی از وقت خود را حداكثر به دو نفر از نمایندگان واگذار نماید.
ـ ماده ۷۱
چنانچه نماینده بدون عذر موجه (به تشخیص هیات رئیسه) تا ده روز پس از ابلاغ به وی برای دفاع از صحت اعتبارنامه خود در جلسه حاضر نشود، مجلس با استماع گزارش كمیسیون تحقیق و صحبت معترض وارد رای‌گیری می‌شود.
تبصره- در صورتی كه نماینده یا نمایندگان معترض به دلایل موجه در جلسه حضور نداشته باشند می‌توانند با اطلاع قبلی هیات رئیسه، دلایل اعتراض خود را كتبا به نماینده دیگری تحویل تا توسط او در مجلس قرائت گردد.
ـ ماده ۷۲
اگر كمیسیون تحقیق ظرف پانزده روز نظر خود را به مجلس اعلام نكرد، نماینده‌ای كه اعتبارنامه‌اش مورد اعتراض واقع گردیده، می‌تواند طرح اعتبارنامه خود را همراه با ارائه دلایل عدم گزارش كمیسیون تحقیق، از مجلس درخواست بنماید. همچنین پانزده نفر از نمایندگان هم می‌توانند چنین تقاضایی را از مجلس بنمایند. هیات رئیسه موظف است در اولین فرصت این درخواست را در مجلس مطرح نماید. پس از استماع توضیح كمیسیون، مجلس در این مورد تصمیم می‌گیرد. در صورت موجه بودن علت تاخیر، مجلس می‌تواند مهلت را تا پانزده روز دیگر تمدید نماید. در غیر این صورت، اعتبارنامه در جلسه بعد مجلس مطرح می‌گردد و نماینده معترض و در صورت نبودن معترض مخبر شعبه مربوطه دلایل عدم تایید صحت اعتبارنامه از طرف شعبه را در جلسه بیان می‌كند. پس از دفاع نماینده صاحب اعتبارنامه، مجلس وارد رای‌گیری می‌شود.
ـ ماده ۷۳
اخذ رای نسبت به اعتبارنامه مورد اعتراض مخفی و با ورقه مخصوص خواهد بود.
ـ ماده ۷۴
نمایندگانی كه هنوز اعتبارنامه آنان به تصویب نرسیده حق دادن رای به جز در مورد اعتبارنامه نمایندگان و همچنین حق حضور در شعبه یا كمیسیون تحقیق، هنگام رسیدگی به اعتبارنامه خود را ندارند. در صورتی كه از طرف شعبه یا كمیسیون یا با تقاضای خود برای ادای توضیحات دعوت شوند، حق رای نخواهند داشت ولی حق اظهارنظر دارند.
۲) مبحث دوم: حقوق و تعهدات نمایندگان
▪ مصونیت نمایندگان
ـ ماده ۷۵
بر طبق اصل هشتاد و ششم (۸۶) قانون اساسی نمایندگان مجلس در مقام ایفای وظایف نمایندگی در اظهارنظر خود كاملا آزادند و نمی‌توان آنها را به سبب نظراتی كه در مجلس اظهار كرده‌اند یا آرائی كه در مقام ایفای وظایف خود داده‌اند تعقیب یا توقیف كرد و یا از حقوق اجتماعی محروم نمود.
تبصره- وظایف نمایندگی شامل نطق قبل از دستور، بحث‌های داخل دستور، بحث‌های جلسات كمیسیون‌ها، اظهار نظراتی كه برای اعمال اصل هشتاد و چهارم (۸۴) قانون اساسی انجام می‌شود و سایر موارد نظارتی و قانونی است.
ـ ماده ۷۶
چنانچه به تشخیص هیات رئیسه نماینده‌ای در سخنان خود در جلسه علنی به كسی نسبت ناروا داده و یا هتك حرمت نماید، فرد مزبور می‌تواند در دفاع از خود، به صورت مكتوب به اتهام وارده پاسخ گوید. پاسخ ارسالی در صورتی كه بیش از دو برابر اصل مطلب اظهار شده نبوده و متضمن توهین و افترا نباشد، در اولین فرصت در جلسه علنی قرائت خواهد شد.
ـ ماده ۷۷
اگر در ضمن مذاكره صریحا یا تلویحا نسبت سوئی به یكی از نمایندگان داده شود یا عقیده و اظهار او را برخلاف جوله دهند و نماینده مذكور برای رد آن نسبت به رفع اشتباه در همان جلسه یا در جلسه بعد اجازه نطق بخواهد بدون رعایت نوبت تا ده دقیقه اجازه نطق داده می‌شود.
▪ تعهدات نمایندگان
ـ ماده
۷۸نمایندگان براساس مسوولیت نمایندگی، متعهد و ملتزم به حفظ حیثیات مجلس و نمایندگان و رعایت نظم و نوبت و اجراء آیین‌نامه داخلی می‌باشند.در مواردی كه نماینده‌ای رعایت تعهدات فوق را ننماید اقدامات ذیل به ترتیب از طرف رئیس به عمل خواهد آمد:
۱) تذكر شفاهی در جلسه علنی.
۲) اخطار در جلسه علنی.
۳) اخطار و توبیخ مختلف در جلسه هیات رئیسه.
ـ ماده ۷۹
رئیس جلسه نسبت به نمایندگانی كه از موضوع مذاكره خارج می‌شوند و یا بدون اجازه صحبت می‌كنند و همچنین نسبت به نمایندگانی كه به واسطه عدم رعایت آیین‌نامه داخلی یا به انحاء دیگر رعایت نظامات مجلس را نمی‌نمایند تذكر می‌دهد.
ـ ماده ۸۰
در صورتی كه رئیس به یكی از نمایندگان دوبار تذكر داد و نماینده مجددا از حدود نظم خارج گردید، رئیس به او اخطار می‌كند.
ـ ماده ۸۱
توبیخ كه سبب درج در پرونده و گزارش در مجلس می‌شود در موارد ذیل اجراء می‌گردد:
۱) در صورتی كه نماینده‌ای پس از اخطار در همان جلسه از حدود نظم خارج شود.
۲) در صورتی كه نماینده‌ای ظرف مدت یك ماه چهار مرتبه در جلسات متوالی یا شش مرتبه در مجموع مورد تذكر واقع شده باشد.
۳) كسانی كه بیش از سه جلسه متوالی یا در مجموع پنج جلسه در یك ماه تاخیر غیرمجاز داشته باشند.
▪ حقوق نمایندگان
ـ ماده ۸۲
مقرری نمایندگان براساس قانون نظام هماهنگ پرداخت كاركنان دولت و مخارج سمت نمایندگی با پیشنهاد هیات رئیسه و تصویب جلسه مشترك هیات رئیسه و كمیسیون برنامه و بودجه و محاسبات مجلس برای هر سال تعیین و جهت درج در بودجه سالیانه كشور به دولت ابلاغ می‌گردد. قبل از تصمیم مجدد در هر دوره مطابق مصوبه دوره قبل عمل خواهد شد.
▪ ماموریت‌ها
ـ ماده ۸۳
ماموریت‌های رسمی فردی و جمعی نمایندگان برای شركت در سمینارها، اجلاس‌ها و بازدیدهای فنی و تخصصی در داخل و یا خارج از كشور با تصویب كمیسیون ذی‌ربط و تایید هیات رئیسه انجام خواهد شد نتایج حاصل از ماموریت به آن كمیسیون و هیات رئیسه مجلس تسلیم می‌گردد.
▪ تعطیلات و مرخصی‌ها
ـ ماده ۸۴
تعطیلات تابستانی مجلس در هر سال سی روز است كه زمان آن با تشخیص مجلس تعیین می‌شود. هیات رئیسه می‌تواند در تنظیم برنامه جلسات علنی و كمیسیون‌ها به گونه‌ای عمل كند كه نمایندگان در هر ماه یك هفته كاری هم برای رسیدگی به وظایف نمایندگی فرصت داشته باشند.
تبصره- در صورت ضرورت، رئیس مجلس می‌تواند با تقاضای حداقل پنجاه نفر از نمایندگان و یا درخواست دولت، با ذكر دلیل، در اوقات تعطیل، مجلس را به طور فوق‌العاده دعوت به انعقاد نماید.
ـ ماده ۸۵
نمایندگان یك ماه در هر سال حق استفاده از مرخصی با حقوق را دارند. استفاده از مرخصی ضروری بدون حقوق نیز، با موافقت هیات رئیسه، حداكثر یك ماه در سال خواهد بود و در صورت عدم استفاده می‌توانند در سال‌های بعد استفاده نمایند.
ـ ماده ۸۶
اجازه مرخصی تمام مدت یك جلسه یا قسمتی از جلسات مجلس با موافقت هیات رئیسه مجلس و در كمیسیون‌ها و شعب با روسای كمیسیون‌ها و شعب خواهد بود.
ـ ماده ۸۷
هیچ یك از نمایندگان قبل از تحصیل مرخصی نمی‌تواند غیبت نماید مگر با عذر موجه از قبیل بیماری یا حوادث غیرمترقبه.
▪ غیبت نمایندگان
ـ ماده ۸۸
نماینده‌ای كه بیش از یكصد ساعت متوالی یا دویست و پنجاه ساعت غیر متوالی از اوقات رسمی جلسات مجلس و كمیسیون را بدون عذر موجه در یك سال غیبت نماید، مستعفی شناخته خواهد شد. همچنین نماینده‌ای كه به علت ناتوانی جسمی و یا بیماری بیش از چهار ما در یك سال غیبت موجه داشته باشد بنا به درخواست سی نفر از نمایندگان و تصویب دو سوم نمایندگان حاضر مبنی بر عجز وی از ایفای وظایف نمایندگی، سمت نمایندگی خود را از دست می‌دهد.
تبصره ۱- تا یك هفته پس از اعلام رسمی مستعفی شناخته شدن نماینده، در صورتی كه خود وی یا نماینده دیگر به غیر موجه بودن غیبت اعتراض كند و آن را تسلیم هیات رئیسه نماید، این اعتراض در اولین فرصت در مجلس مطرح می‌شود و پس از صحبت حداكثر دو مخالف و دو موافق (هر یك به مدت پانزده دقیقه) در صورتی كه مجلس به موجه بودن غیبت نماینده مورد بحث رای داد، غیبت موجه شناخته خواهد شد.
یك نفر از هیات رئیسه به عنوان موافق و نماینده مورد بحث به عنوان مخالف برای صحبت، حق تقدم خواهند داشت.
تبصره ۲- در صورتی كه نماینده مستعفی شناخته شده به غیر موجه بودن غیبت خود اعتراض كرده باشد ولی در موقع طرح نتواند و یا نخواهد در مجلس حضور یابد، می‌تواند لایحه دفاعیه خود را برای طرح در مجلس حداكثر تا موقع طرح، تحویل مجلس نماید. در این صورت این لایحه با حق تقدم در فرصت مقرر برای صحبت مخالفین توسط یكی از منشی‌ها قرائت خواهد شد. مدت قرائت لایحه حداكثر نیم ساعت خواهد بود.
ـ ماد ۸۹
به غیبت و تاخیر غیر موجه حقوق تعلق نمی‌گیرد.
ـ ماده ۹۰
محاسبه ساعات غیبت در كمیسیون‌ها با روسای كمیسیون‌ها و در جلسات رسمی مجلس با هیات رئیسه می‌باشد و در هر دو صورت، اعلان رسمی غیبت با هیات رئیسه مجلس خواهد بود. هیات رئیسه موظف است غیبت و تاخیر غیر موجه نمایندگان در كمیسیون‌ها را هر ماه به اطلاع نمایندگان برساند.
ـ ماده ۹۱
غیبت، تاخیر غیر موجه نمایندگان پیش از پایان جلسه مجلس اعلان و در صورت مذاكرات مجلس ثبت خواهد شد.
تبصره- غیبت غیر موجه از دو جلسه كمیسیون در حكم غیبت از یك جلسه رسمی مجلس می‌باشد.
▪ استعفاء نماینده و نحوه بررسی آن
ـ ماده ۹۲
هر نماینده كه اعتبارنامه او به تصویب رسیده است می‌تواند از مقام نمایندگی استعفاء دهد. پذیرش استعفاء موكول به تصویب مجلس است.
ـ ماده ۹۳
نماینده تقاضای استعفاء مدلل خود را به عنوان رئیس مجلس شورای اسلامی می‌نویسد و رئیس مجلس آن را در اولین جلسه علنی و بدون قرائت متن، اعلام و در دستور كار هفته بعد می‌گذارد. نماینده می‌تواند قبل از شروع بررسی در مجلس تقاضای استعفاء خویش را مسترد دارد.
ـ ماده ۹۴
بررسی تقاضای استعفاء بدین ترتیب خواهد بود كه ابتدا تقاضای استعفاء قرائت شده و سپس شخص متقاضی استعفاء یا نماینده دیگر به تعیین او تقاضای دفاع خواهد نمود. مدت قرائت تقاضای استعفاء و توضیح نماینده متقاضی استعفاء حداكثر نیم ساعت است. مخالف یا مخالفین نیز حداكثر نیم ساعت می‌توانند صحبت كنند و پس از آن رای‌گیری به عمل می‌آید.
در صورت تصویب تقاضای استعفاء مراتب از طریق هیات رئیسه به وزارت كشور اعلام می‌شود تا طبق قانون انتخابات اقدام نماید.
تبصره- هرگاه نماینده متقاضی استعفاء برای طرح تقاضای استعفای خود در مجلس حاضر نشود و كسی را هم برای دفاع از خود تعیین ننماید متن تقاضای استعفاء قرائت و در صورت وجود مخالف حداكثر به مدت پانزده دقیقه صحبت خواهد كرد و سپس رای‌گیری به عمل می‌آید.
ـ ماده ۹۵
هر گاه تقاضای استعفاء تعدادی از نمایندگان به نحوی باشد كه مانع از تشكیل جلسه رسمی گردد قابل طرح در مجلس نیست.
ج) گردش كار مجلس
۱) جلسات مجلس
ـ ماده ۹۶
انعقاد رسمی جلسات و اعتبار اخذ رای منوط به حضور حداقل دو سوم مجموع نمایندگان می‌باشد. اكثریت مطلق وقتی حاصل می‌شود كه بیش از نصف نمایندگان حاضر، رای مثبت دهند، مگر در مواردی كه قانون اساسی و یا در این آیین‌نامه نصاب دیگری تعیین شده باشد.
تبصره ۱- برای ادامه مذاكراتی كه منجر به اتخاذ تصمیم و یا اخذ رای نمی‌شود حضور حداقل نصف نمایندگان كافی است.
تبصره ۲- جلسات رسمی با تلاوت آیاتی چند از قرآن مجید به تشخیص هیات رئیسه كه حتی‌الامكان متناسب با جلسه آن روز باشد آغاز خواهد شد.
ـ ماده ۹۷
نمایندگان باید در روزی كه قبلا برای تشكیل جلسه رسمی معین می‌شود در مجلس حاضر شوند. در صورت تاخیر بدون عذر موجه از طرف هیات رئیسه توبیخ خواهند شد. همچنین، هر یك از نمایندگان كه در موقع اخذ رای با اعلام قبلی رئیس مجلس شورای اسلامی مبنی بر منع خروج از جلسه بدون عذر موجه خارج شود، مستحق توبیخ خواهد بود و در صورت تكرار تاخیر و غیبت، مقررات آیین‌نامه از طرف هیات رئیسه درباره او اجرا خواهد شد. اسامی نمایندگانی كه سه بار غیبت غیر موجه در یك ماه داشته باشند در روزنامه‌ها درج خواهد شد.
ـ ماده ۹۸
تشخیص عده حضار با استفاده از تابلو است كه در اول هر جلسه و قبل از اخذ آراء به وسیله رئیس جلسه باید اعلام شود.
تبصره- در صورتی كه تابلو خراب شود، حداكثر تا پایان همان جلسه تشخیص عده حاضر با منشیان خواهد بود و هیات رئیسه موظف است قبل از انعقاد جلسه بعد به تعمیر و اصلاح تابلو اقدام نماید.
ـ ماده ۹۹
حداكثر مدت برای هر جلسه رسمی چهار ساعت است كه یكسره و یا با فاصله تنفس می‌باشد، مگر در موارد ضروری كه به تشخیص رئیس و تصویب مجلس خواهد رسید. غایبین بعد از تنفس نیز مشمول مقررات مربوط به غیبت و تاخیر خواهند بود.
تبصره- وقت دستور جلسات رسمی مجلس چنان تنظیم خواهد شد كه جز در موارد اضطراری با اول وقت ادای نماز برخورد نداشته باشد.
ـ ماده ۱۰۰
اعضای هیات رئیسه مجلس باید در ساعتی كه قبلا برای تشكیل جلسات تعیین می‌شود، حاضر شوند و در صورت تاخیر یا غیبت بدون عذر موجه با تشخیص رئیس بر طبق این آیین‌نامه جریمه می‌شوند.
ـ ماده ۱۰۱
تشكیل جلسات و رعایت ترتیب مذاكرات و اجرای آیین‌نامه و حفظ نظم جلسه طبق این آیین‌نامه به عهده رئیس جلسه است.
ـ ماده ۱۰۲
دستور هفتگی مجلس باید به ترتیب وصول طرح‌ها و لوایح از كمیسیون‌ها توسط هیات رئیسه مجلس تهیه و پس از چاپ و توزیع بر تابلو مخصوص نصب شود. رعایت ترتیب مذكور الزامی است. طرح‌ها و لوایحی كه دارای اولویت باشند ممكن است بنا به تقاضای دولت و یا پانزده نفر از نمایندگان و با موافقت هیات رئیسه خارج از ترتیب وصول، در دستور هفتگی مجلس قرار گیرد. این دستور، به شرط پیشنهاد دولت و یا پانزده نفر از نمایندگان و تصویب مجلس، فقط یكبار دیگر قابل تغییر خواهد بود.
تبصره- در صورتی كه پنجاه نفر از نمایندگان برای طرح یا لایحه‌ای تقاضای اولویت‌كنند هیات رئیسه موظف است آن را در دستور هفتگی مجلس قرار دهد.
ـ ماده ۱۰۳
در صورت اضطرار كه رعایت امنیت كشور ایجاب كند، به تقاضای كتبی رئیس جمهور یا یكی از وزراء یا ده نفر از نمایندگان، جلسه غیر علنی تشكیل می‌شود. در این صورت، تقاضاكنندگان ادله خویش را مبنی بر وجود شرایط اضطرار و اقتضای امنیت كشور و در نتیجه لزوم برگزاری غیر علنی جلسه رسمی مجلس، حداكثر تا مدت پانزده دقیقه، متوالیا و یا متناوبا در دو نوبت، ارائه و سپس یك نفر به عنوان مخالف حداكثر تا پانزده دقیقه صحبت می‌كند، در صورت تصویب دو سوم حاضران، كار رسیدگی در جلسه غیر علنی ادامه می‌یابد، در غیر این صورت جلسه به حالت علنی بازگشته و به روال عادی عمل خواهد كرد.
تبصره ۱- مصوبات مجلس غیر علنی در صورتی معتبر است كه با حضور شورای نگهبان به تصویب سه چهارم مجموع نمایندگان برسد.
تبصره ۲- تشخیص رفع شرایط اضطراری برای انتشار مذاكرات و مصوبات جلسات غیر علنی برای اطلاع عموم با مجلس است كه با پیشنهاد حداقل ده نفر از نمایندگان و مذاكره به نحو مقرر در همین ماده، در جلسه غیر علنی و تصویب اكثریت حاضرین در مجلس عملی می‌گردد.
ـ ماده ۱۰۴
رئیس هر جلسه قبل از ختم هر جلسه، روز و ساعت تشكیل و دستور جلسه بعد را اعلام می‌كند كه در صورت مذاكرات درج شود، مگر در موارد اضطراری (به تشخیص هیات رئیسه) كه حداقل بیست و چهار ساعت قبل از تشكیل جلسه، باید به طور رسمی اعلام شود.
ـ ماده ۱۰۵
در صورتی كه در مجلس بی‌نظمی و تشنج بوجود آید كه مانع ادامه كار مجلس باشد و رئیس نتواند از آن جلوگیری كند، در جای خود قیام می‌نماید. هرگاه برخاستن رئیس موجب آرامش نشود جلسه را به مدت پانزده دقیقه به عنوان تنفس تعطیل می‌كند و نمایندگان از جلسه خارج می‌شوند و پس از انقضای پانزده دقیقه مجددا جلسه تشكیل می‌شود. هرگاه بی‌نظمی و تشنج تجدید شود، رئیس جلسه را ختم و آن را به روز دیگری موكول می‌نماید.
۲) نطق‌ها و مذاكرات
▪ نطق‌ها
ـ ماده ۱۰۶
در هر جلسه رسمی دو نفر از نمایندگان می‌توانند به نوبت و طبق فهرستی كه قبلا به قید قرعه تنظیم شده است، حداكثر به مدت ده دقیقه نطق قبل از دستور نمایند. هر نماینده می‌تواند تمام یا حداقل سه دقیقه از وقت خود را به دیگری واگذار نماید. همچنین نماینده‌ای كه نطق قبل از دستور دارد می‌تواند علاوه بر وقت خود، حداكثر ده دقیقه از وقت دیگر ناطقین همان جلسه استفاده نماید. دو نفر دیگر از نمایندگانی كه به جهت مسائل فوری و اضطراری حداكثر تا یك ساعت قبل از شروع جلسه (تا هفت صبح) متقاضی نطق قبل از دستور باشند و در لوحه مخصوص ثبت‌نام كرده باشند، حداكثر به مدت پنج دقیقه می‌توانند نطق نمایند. در صورتی كه بیش از دو نفر از نمایندگان متقاضی وقت اضطراری باشند، هیات رئیسه به قید قرعه به دو نفر وقت خواهد داد.
هیچ یك از نمایندگان نمی‌توانند ظرف مدت دو ماه بیش از یك بار از وقت اضطراری استفاده نمایند.
ـ ماده ۱۰۷
در هر جلسه قبل از ورود در دستور، رئیس مجلس می‌تواند در مورد گزارش حوادث مهم و مسائل فوری روز مطالبی را كه آگاهی مجلس از آن ضروری باشد به اطلاع نمایندگان برساند. حداكثر مدت برای این مطالب پانزده دقیقه خواهد بود.ـ ماده ۱۰۸
ترتیب و مدت نطق‌ها بدین شرح است:
الف) مدت نطق در جلسه علنی به شرح زیر خواهد بود:
۱) برای استیضاح یك وزیر دو ساعت و برای استیضاح دولت یا بیش از یك وزیر چهار ساعت. استیضاح‌كنندگان می‌توانند از بین خود یك یا چند نفر را برای بحث در موضوع استیضاح معرفی نمایند، ولی در هر حال مجموع نطق‌های استیضاح‌كنندگان نباید از مدت فوق تجاوز نماید.
۲) برای اظهارات مجموع مخالفین و نیز مجموع موافقین در مورد اصل هر طرح و لایحه در شور اول و نیز برای توجیه طرح‌ها و لوایح قانونی و توضیحات مخبر و یا نماینده دولت كه از لایحه دفاع می‌نماید چهل و پنج دقیقه. در مورد لوایح مفصل می‌توان اوقات فوق را با پیشنهاد رئیس و یا ده نفر از نمایندگان و تصویب مجلس تا دو برابر افزایش داد.
تبصره- در اصل طرح‌ها و لوایح كه موافقین و یا مخالفین ثبت‌نام كرده‌اند، هر كدام حداكثر در موافقت یا در مخالفت، ده دقیقه صحبت خواهد كرد.
۳) برای هر یك از موافقان و مخالفان در برنامه و معرفی اعضاء دولت حداكثر نیم ساعت.
۴) سوال از وزیر و همچنین توضیحات تكمیلی در مورد استیضاح، حداكثر پانزده دقیقه.
تبصره- نماینده می‌تواند در توضیح مسائل خود پنج دقیقه و پس از ارائه تمام یا قسمتی از پاسخ وزیر، ده دقیقه صحبت نماید. جواب وزیر كه باید مربوط به موضوع سوال باشد جمعا نباید از بیست دقیقه تجاوز نماید. وزیر می‌تواند استفاده از قسمتی از وقت خود را به بعد از صحبت نهایی سوال كننده موكول نماید.
۵) برای موارد ذیل هر یك پنج دقیقه:
- دفاع از توهین و تحریف نطق.
- مخالفت و موافقت نسبت به هر یك از مواد طرح‌ها و لوایح.
- توضیح پیشنهاد اصلاحی نسبت به مواد طرح‌ها و لوایح اعم از فردی و جمعی.
- توجیه پیشنهاد كفایت مذاكرات و یا مخالفت با آن.
- توضیح پیشنهاد فوریت و عدم فوریت.
- پیشنهاد مسكوت ماندن طرح و یا لایحه و مخالفت با آن.
- پیشنهاد تنفس.
- پیشنهاد اخذ رای مخفی.
- تذكر آیین‌نامه‌ای و یا اخطار قانون اساسی.
- پیشنهاد انواع رای در مورد استیضاح.
ب) در تمام موارد مذكور در بند (الف)، در صورتی كه ضرورت اقتضاء كند ممكن است استثنائا بدون مذاكره و با پیشنهاد رئیس یا ده نفر از نمایندگان و تصویب مجلس، مدت نطق و شور اضافه شود.
ج-) مذاكره در باب كلیات لایحه بودجه سالانه كشور ده ساعت و برای هر نطق بیست دقیقه و برای متمم بودجه و یك دوازدهم یا دو دوازدهم پنج ساعت و برای هر ناطق پانزده دقیقه خواهد بود.
د) مدت نطق برای مسائل مهم مربوط به سیاست خارجی از قبیل عهدنامه‌ها و مقاوله‌نامه و موافقتنامه‌های بین‌المللی حداكثر سه ساعت و برای هر ناطق حداكثر پانزده دقیقه خواهد بود.
ـ ماده ۱۰۹
ناطق نباید از موضوع مورد بحث خارج شود.
هرگاه رئیس تشخیص دهد كه ناطق از موضوع خارج شده و در ضمن یك نطق، دو نوبت به وی تذكر خروج از موضوع را بدهد و باز ادامه دهد، دفعه سوم می‌‌تواند وی را از ادامه نطق در آن موضوع در تمام جلسه منع نماید، مگر این كه مجلس ادامه صحبت را تایید كند.
ـ ماده ۱۱۰
قطع كلام ناطق و عدم مراعات سكوت از طرف نمایندگان و هرگونه تهمت و توهین و ایرادگیری‌های شخصی و حركات و تظاهراتی كه موجب بی‌نظمی مجلس باشد ممنوع است و مرتكب مشمول مجازات‌های مندرج در این آیین‌نامه خواهد گردید. رئیس مجلس شورای اسلامی مسوول جلوگیری از این تخلفات است.
۲) مذاكرات
ـ ماده ۱۱۱
موضوعاتی كه طبق دستور در مجلس مطرح می‌شود باید یك ساعت قبل از موقع انعقاد جلسه در ورقه مخصوصی كه خارج از جلسه نصب می‌گردد، ثبت شود تا مخالف و موافق، در صورت تمایل، با تفكیك كلیات و هر یك از مواد، در آن ورقه در ستون مخصوص، شخصا ثبت‌نام نمایند. حق تقدم نطق با كسانی است كه ثبت‌نام كرده باشند كه در این صورت، یك مخالف و یك موافق به ترتیب نطق خواهند كرد. در صورتی كه مخالف یا موافقی ثبت‌نام نكرده باشد، نمایندگان مخالف و موافق در مجلس می‌توانند كتبا نوبت بگیرند و به تناوب صحبت كنند.
اگر هیچ موافقی وجود نداشته باشد، مخالفان می‌توانند به نوبت صحبت كنند و اگر مخالفی موجود نباشد غیر از نماینده دولت و یا مخبر به عنوان موافق كسی صحبت نخواهد كرد.
تبصره- در صورتی كه موضوعی در دستور كار مجلس قرار گیرد و به دلایلی مطرح نشود و همان موضوع در جلسه بعد مجلس مطرح شود برگ ثبت‌نام مخالف و موافق اولیه معتبر است.
ـ ماده ۱۱۲
مذاكرات كامل هر جلسه همراه با مصوبات ضبط و ثبت و حداكثر چهل و هشت ساعت پس از آن، بین نمایندگان توزیع می‌شود. نماینده‌ای كه در صورت مشروح مذاكرات مطلبی برخلاف اظهارات او ثبت شده باشد، بطور اختصار می‌تواند فقط نسب به همان مورد در جلسه رسمی تذكر دهد و بعدا اصلاح آن قسمت از مذاكرات، در مجموعه مذاكرات مجلس درج می‌شود. صورت مذاكرات جلسات باید به امضای رئیس یا نایب رئیس مجلس شورای اسلامی كه آن جلسه را اداره نموده است برسد.
ـ ماد ۱۱۳
هرگاه هنگام بحث درباره طرح‌ها و لوایح، رئیس جمهور و معاونان او، وزیران و معاونان آنان و همچنین مخبرین كمیسیون‌های مربوطه لازم بدانند در موضوع مورد بحث با رعایت مواد طرح شده صحبت كنند، برابر مدت تعیین شده در آیین‌نامه به آنان اجازه داده خواهد شد.
ـ ماده ۱۱۴
به جز مذاكرات مربوط به استیضاح و لایحه بودجه، در صورتی كه حداقل دو مخالف و در صورت وجود، دو موافق نسبت به طرح یا لایحه‌ای صحبت كرده باشند، هر یك از نمایندگان می‌توانند كتبا كفایت مذاكرات را پیشنهاد كنند. اولین نماینده پیشنهاددهنده دلایل خود را به عنوان موافق اظهار می‌دارد و اگر مخالفی باشد علل مخالفت خود را بیان می‌كند و آنگاه رای گرفته می‌شود. در صورتی كه پیشنهاد كفایت مذاكرات به تصویب نرسید و در ادامه مذاكرات برای بار دوم پیشنهاد كفایت مذاكرات داد شد بدون توضیح رای گرفته می‌شود. پس از رای به كفایت مذاكرات و اعلام ختم آن از طرف رئیس، به دیگر نمایندگان موافق و مخالف در آن باب اجازه نطق داده نمی‌شود.
ـ ماده ۱۱۵
هرگاه نمایندگان در رابطه با مسائل مهم مملكتی و یا بین‌المللی و مناسبت‌های خاص لازم بدانند می‌توانند بیانیه صادر كنند و هیات رئیسه موظف است چنانچه بیانیه صادره به امضاء حداقل نصف به علاوه یك مجموع نمایندگان رسیده باشد آن را در پایان جلسه علنی مجلس قرائت كند.
ـ ماده۱۱۶
گزارش نهایی كمیسیون اصل نودم (۹۰) قانون اساسی پس از ارائه به هیات رئیسه مجلس، در صورتی كه مربوط به عموم باشد، بدون رعایت نوبت در دستور كار قرار می‌گیرد و در اولین جلسه علنی قرائت خواهد شد.
ـ ماد ۱۱۷
روسای جمهور، نخست‌وزیران، روسای مجلس و مقامات عالی‌رتبه كشورهای دیگر كه به دعوت مقامات جمهوری اسلامی ایران به ایران می‌آیند و بنا به صلاحدید همتای آنان و تصویب هیات رئیسه مجلس حضورشان در جلسه رسمی و علنی به مصلحت باشد می‌توانند در جلسه حاضر و عنداللزوم سخنرانی نمایند.
۳) آراء
▪ كمیت آراء
ـ ماده ۱۱۸
مصوبات مجلس با رای موافق اكثریت مطلق حاضرین معتبر است، مگر در مواردی كه در قانون اساسی و یا این آیین‌نامه نصاب دیگری معین شده باشد.
ـ ماده ۱۱۹
كلیه انتخاباتی كه در مجلس و كمیسیون‌ها و شعب به عمل می‌آید، اعم از این كه فردی یا جمعی باشد به استثناء انتخاب رئیس، اعضاء حقوقدان شورای نگهبان كه با اكثریت مطلق عده حاضر انتخاب می‌شوند و موارد دیگری كه در این آیین‌نامه حد و نصاب دیگری برای آن تعیین شده است با رای اكثریت نسبی است و در صورت تساوی آراء، به تعداد مورد نیاز از منتخبین به حكم قرعه تعیین می‌شود. اسامی كلیه نامزدها با تعداد آراء آنان توسط رئیس جلسه اعلام می‌شود.
ـ ماده ۱۲۰
رای‌گیری نسبت به موارد زیر با اكثریت خاص و به ترتیب ذیل خواهد بود:
الف) اكثریت دوسوم حاضران:
۱) تصویب آیین‌نامه داخلی مجلس و تفسیر آن.
۲) تصویب تشكیل جلسه غیرعلنی مجلس.
۳) تصویب تقاضای دو و سه فوریت طرح‌ها و لوایح.
ب) اكثریت دوسوم مجموع نمایندگان:
۱) تصویب درخواست مراجعه به آراء عمومی.
۲) تصویب عدم كفایت رئیس جمهور.
▪ كیفیت آراء
ـ ماده ۱۲۱
رای‌گیری در مجلس به یكی از روش‌های ذیل انجام می‌گیرد:
۱) با دستگاه الكترونیكی.
۲) علنی با ورقه.
۳) مخفی با ورقه.
ـ ماده ۱۲۲
هیات رئیسه مجلس موظف است مجلس را به وسایل پیشرفته الكترونیكی مجهز نماید تا شمارش عده حاضران در مجلس و اعلام رای مخالف، موافق و ممتنع با وسایل مذكور ممكن و میسر گردد و نتیجه آراء را در معرض دید نمایندگان قرار دهد. در موارد نقص فنی دستگاه‌ها حداكثر برای یك هفته رای‌گیری با قیام و قعود یا طرق دیگر انجام خواهد شد. تمدید این مهلت با تصویب مجلس خواهد بود.
ـ ماده ۱۲۳
در مورد ذیل اخذ رای علنی با ورقه خواهد بود:
هرگاه حداقل ده نفر از نمایندگان به جای استفاده از دستگاه الكترونیكی و یا قیام و قعود رای علنی با ورقه را تقاضا نمایند، ابتدائا بدون بحث نسبت به درخواست، رای‌گیری به عمل می‌آی و در صورت تصویب درخواست، اصل موضوع با ورقه و به طور علنی به رای گذاشته می‌شود.
ـ ماده ۱۲۴
در رای علنی با ورقه، هر نماینده دارای سه نوع كارت سفید، كبود و زرد است كه اسم آن نماینده روی كارت‌ها چاپ شده است، كارت سفید علامت قبول، كارت كبود علامت رد و كارت زرد علامت امتناع است. هنگام اخذ رای علنی با ورقه، نمایندگان كارت سفید یا كبود یا زرد خودشان را با نظارت منشیان در گلدان‌ها می‌ریزند. نمایندگانی كه رای ندهند و یا بعد از اعلام اخذ رای از تالار جلسه خارج شوند، ممتنع محسوب می‌شون.
تبصره- اسامی موافقین، مخالفین و ممتنعین و كسانی كه در رای‌گیری شركت نكرده و یا بعد از اعلام اخذ رای از تالار خارج شده‌اند، بدون این كه در جلسه قرائت شود، در صورت مشروح مذاكرات مجلس ثبت می‌گردد.
ـ ماده ۱۲۵
در موارد ذیل اخذ رای مخفی با ورقه الزامی است:
۱) انتخاب اعضای هیات رئیسه، حقوقدانان شورای نگهبان، نمایندگان مجلس در نهادها و هیات‌ها، مجامع و شوراها و سایر انتخابات راجع به اشخاص.
۲) انتخابات داخلی شعب و كمیسیون‌ها.
۳) رای اعتماد و عدم اعتماد به وزیران و هیات وزیران و رای عدم كفایت به رئیس جمهور.
۴) رای نسبت به اعتبارنامه نمایندگان.
تبصره- هیات رئیسه موظف است كارت‌های مخصوصی برای رای‌گیری مخفی تهیه و در اختیار نمایندگان قرار دهد. رای‌‌گیری به وسیله هرگونه ورقه و كارتی غیر از این اوراق معتبر نخواهد بود.
ـ ماده ۱۲۶
در مواردی كه نتیجه اخذ رای با قیام و قعود بلافاصله توسط دو نفر از منشیان هیات رئیسه و یا ظرف مدت پانزده دقیقه بعد از اعلام رای مذكور توسط بیست و پنج نفر از نمایندگان حاضر در مجلس مورد تردید باشد بدون بحث با ورقه نسبت به تردید به عمل آمده رای‌گیری خواهد شد. در صورتی كه درخواست تردیدكنندگان به تصویب نصف به علاوه یك نمایندگان حاضر در جلسه برسد نتیجه آن ملاك عمل قرار خواهد گرفت. چنانچه تردید در پانزده دقیقه آخر جلسه باشد می‌توان در جلسه بعد نسبت به تردید رای‌گیری نمود.
تبصره ۱- تردیدكنندگان باید اسامی خود را شخصا در برگ مخصوصی در جایگاه هیات رئیسه ثبت و امضاء نمایند.
تبصره ۲- تردیدكنندگان پس از گذشت مدت پانزده دقیقه از زمان رای‌گیری نمی‌توانند از درخواست خود انصراف بدهند.
▪ اعلام نتیجه رای
ـ ماده ۱۲۷
به مجرد اعلام اخذ رای، توسط رئیس جلسه تعداد نمایندگان حاضر در جلسه به استناد دستگاه شمارش‌گر اعلام و بلافاصله اخذ رای به عمل می‌آید. در موارد نقض فنی دستگاه شمارش‌گر عده حاضران مستند به شمارش اكثریت منشیان خواهد بود.
ـ ماده ۱۲۸
در كلیه موارد، نتیجه رای مجلس باید صریحا به وسیله رئیس اعلام گردد.
ـ ماده ۱۲۹
اسامی كلیه تقاضاكنندگان رای مخفی یا رای علنی با ورقه در صورت مشروح مذاكرات مجلس ثبت خواهد شد.
● آیین نامه داخلی مجلس شورای اسلامی
۲) وظایف و اختیارات مجلس شورای اسلامی
الف) قانونگذاری
۱) طرح‌ها و لوایح قانونی
▪ طرح‌های قانونی
ـ ماده ۱۳۰
طرح‌های قانونی با امضاء و ذكر نام حداقل پانزده نفر از نمایندگان در مجلس به رئیس تسلیم می‌شود و پس از اعلام وصول و قرائت عنوان آن توسط رئیس مجلس شورای اسلامی یا یكی از منشیان، در همان جلسه به كمیسیون‌های مربوط ارجاع می‌شود. این طرح‌ها پس از ارجاع به كمیسیون‌های ذی‌ربط چاپ و توزیع و نسخه‌ای از آن توسط رئیس برای وزیر یا وزیران مربوط ارسال می‌گردد. طرح‌ها نیز همانند لوایح، باید دارای موضوع و عنوان مشخص باشند و دلایل لزوم تهیه و پیشنهاد آن در مقدمه به وضوح درج شود و همچنین دارای موادی متناسب با اصل موضوع و عنوان طرح نیز باشد.
ـ ماده ۱۳۱
امضاء‌كنندگان طرح‌های قانونی حق دارند در كمیسیون مربوط كه طرح آنها مطرح است، برای ادای توضیح حاضر شوند و كمیسیون تاریخ بحث پیرامون طرح را كتبا به آنان اعلام می‌نماید.
ـ ماده ۱۳۲
پس از اعلام وصول طرح قانونی، چنانچه جمعی از امضاءكنندگان تقاضای كتبی استرداد آن را بنمایند به طوری كه امضاء كنندگان باقی مانده كمتر از پانزده نفر گردند، در صورتی كه تقاضای استرداد قبل از تصویب طرح در شور اول باشد طرح مسترد و گزارش آن به مجلس داده خواهد شد و در صورتی كه طرح در شور اول به تصویب رسیده باشد پس از توضیح یك نفر از تقاضاكنندگان و صحبت یك نفر مخالف، با رای مجلس، طرح قابل استرداد می‌باشد.
ـ ماده ۱۳۳
اگر طرحی مورد تصویب مجلس یا كمیسیون‌های موضوع اصل هشتاد و پنجم (۸۵) قانون اساسی واقع نشد بدون تغییر اساسی تا شش ماه دیگر نمی‌توان آن را مجددا به مجلس پیشنهاد نمود مگر با تقاضای كتبی پنجاه نفر نماینده و تصویب مجلس.▪ لوایح قانونی
ـ ماده ۱۳۴
لوایح قانونی كه از طرف دولت به مجلس پیشنهاد می‌شود، باید:
۱) دارای موضوع و عنوان مشخص باشد.
۲) دلایل لزوم تهیه و پیشنهاد آن در مقدمه لایحه به وضوح درج شود.
۳) دارای موادی متناسب با اصل موضوع و عنوان لایحه باشد.
ـ ماد ۱۳۵
طبق اصل هفتاد و چهارم (۷۴) قانون اساسی كلیه لوایح قانونی تقدیمی به مجلس باید به امضاء رئیس جمهور و وزیر یا وزراء مسوول رسیده باشد. در صورت نداشتن وزیر مسوول، امضاء رئیس جمهور كافی است.
ـ ماده ۱۳۶
لوایح قانونی با رعایت اصل هفتاد و چهارم (۷۴) قانون اساسی باید در جلسه علنی مجلس توسط وزیر مربوط و یا نماینده دولت تقدیم گردد و در موقع طرح آن نیز باید وزیر مربوط یا یكی از وزراء به تناسب موضوع حاضر باشد.
معاونان امور مجلس رئیس جمهور و وزراء و سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی كشور، رئیس یا رابط امور مجلس شورای عالی استان‌ها كه رسما به مجلس معرفی شده باشند، می‌توانند به جای رئیس جمهور و وزراء در جلسات مجلس و كمیسیون‌ها برای توضیح و دفاع لازم حضور یابند.
ـ ماده ۱۳۷
استرداد لوایح قانونی با تصویب هیات وزیران به ترتیب ذیل امكان‌پذیر خواهد بود:
۱) در صورتی كه استرداد پیش از تصویب كلیات لایحه در شور اول مجلس باشد رئیس جمهور یا وزیر مربوط كتبا با ذكر دلیل آن را مسترد می‌نماید و گزارش آن در جلسه علنی اعلام می‌شود.
۲) در صورتی كه استرداد پس از تصویب كلیات لایحه و در هر مرحله تا پیش از تصویب نهایی باشد، وزیر مربوط یا نماینده امور مجلس دولت می‌تواند با ذكر دلیل در جلسه علنی مجلس و صحبت یك نفر مخالف هر یك به مدت ده دقیقه و تصویب مجلس آن را مسترد نماید.
ـ ماده ۱۳۸
لوایح قانونی پس از تقدیم به مجلس، در جلسه علنی از طرف رئیس مجلس شورای اسلامی به كمیسیون‌های مربوط ارجاع و سپس در اختیار نمایندگان قرار می‌گیرد.
مـ اده ۱۳۹
یك نسخه از كلیه طرح‌ها و لوایحی كه تقدیم مجلس می‌شود پس از اعلام وصول آن در اختیار مطبوعات قرار می‌گیرد.
▪ طرح‌های شورای عالی استان‌ها
ـ ماده ۱۴۰
طرح‌های مصوب شورای عالی استان‌ها كه باید دارای عنوان و مقدمه توجیهی مشخص و مواد متناسب باشد، مستقیما یا توسط دولت به مجلس تقدیم می‌شود. وصول این طرح‌ها توسط رئیس اعلام و برای بررسی به كمیسیون ذی‌ربط ارجاع و سپس چاپ و بین نمایندگان توزیع و نسخه‌ای از آن نیز برای هیات وزیران به منظور حضور و دفاع از مواضع خود ارسال می‌شود.
تبصره- نحوه رسیدگی به این طرح‌ها و نیز تقاضای استرداد آنها مشابه لوایح دولت خواهد بود.
▪ مقررات مشترك طرح‌ها و لوایح
ـ ماده ۱۴۱
در ابتدای هر دوره قانونگذاری، هیات رئیسه صورتی از طرح‌ها و لوایحی را كه معوق مانده به وسیله اداره كل قوانین تهیه می‌كند و در اختیار نمایندگان می‌گذارد و صورتی نیز برای دولت ارسال می‌دارد. هر یك از طرح‌ها و لوایح معوقه كه لزوم رسیدگی به آن به وسیله بیست و پنج نفر از نمایندگان یا از طرف دولت تقاضا شود، طبق آیین‌نامه به كمیسیون‌های مربوطه ارجاع می‌شود و كمیسیون‌ها رسیدگی را به ترتیب مندرج در این آیین‌نامه انجام می‌دهند. هرگاه شور اول آن طرح‌ها یا لوایح قبلا خاتمه یافته باشد رسیدگی به طرح یا لایحه با پیشنهاد كمیسیون و تصویب مجلس یك شور انجام خواهد شد. در صورت تغییر دولت، چنانچه دولت جدید رسما استرداد لوایحی را اعلام كرده باشد، آن لوایح از جریان خارج خواهد شد.
ـ ماده ۱۴۲
نمایندگان مجلس و دولت نمی‌توانند یك طرح یا لایحه قانونی را كه بیش از یك موضوع دارد به عنوان ماده واحده پیشنهاد و تقاضای تصویب نمایند. در صورتی كه طرح یا لایحه مشتمل بر بیش از یك موضوع باشد، باید مواد و تبصره‌ها جزء به جزء طرح و مورد شور قرار گیرد. هیات رئیسه موظف است قبل از اعلام وصول طرح‌ها و لوایح مفاد این ماده را رعایت نماید.
۲) مراحل بررسی و تصویب طرح‌ها و لوایح عادی
ـ ماده ۱۴۳
بررسی و تصویب تمام طرح‌ها و لوایح، به استثنای مواردی كه در این آیین‌نامه برای شور در آنها ترتیب خاص دیگری معین شده باشد، به ترتیب ذیل دو شوری خواهد بود:
۱) شور اول
ـ ماده ۱۴۴
رئیس جلسه مكلف است وصول كلیه طرح‌ها و لوایح عادی را كه به مجلس تقدیم می‌شود با رعایت اصل هفتاد و پنجم (۷۵) قانون اساسی در همان جلسه و یا حداكثر دو جلسه بعد مجلس اعلام و همزمان به كمیسیون‌های مربوطه ارجاع نماید و به دستور وی فورا تكثیر و در اختیار نمایندگان قرار گیرد.
الف) بررسی طرح‌ها و لوایح در كمیسیون‌ها
ـ ماده ۱۴۵
طرح‌ها و لوایحی كه جنبه‌های مختلف داشته و علاوه بر كمیسیون اصلی به كمیسیون دیگری هم ارتباط پیدا می‌نماید، از طرف رئیس مجلس شورای اسلامی پس از مشخص نمودن كمیسیون‌های فرعی به كمیسیون‌های ذی‌ربط ارجاع می‌شود تا نسبت به قسمتی كه مربوط به آن كمیسیون‌هاست شور و بررسی به عمل آورده و ظرف ده روز كه با موافقت كمیسیون اصلی تا ده روز دیگر قابل تمدید است، گزارش آن را تهیه و به كمیسیون اصلی ارسال نمایند. كمیسیون اصلی، رسیدگی به طرح‌ها و لوایح ارجاعی را پس از ده روز دریافت نظر كمیسیون‌های فرعی و دعوت نمایندگان آن شروع خواهد كرد. گزارش نهایی كه شامل گزارش كمیسیون اصلی و گزارش كمیسیون‌های فرعی است توسط كمیسیون‌ اصلی برای طرح و بررسی در مجلس تقدیم می‌گردد.
چنانچه رسیدگی به تمام یا قسمت عمده طرح یا لایحه‌ای از طرف رئیس مجلس علاوه بر كمیسیون اصلی به یك یا چند كمیسیون دیگر ارجاع شده باشد و نظر كمیسیون‌های فرعی در كلیات با نظر كمیسیون اصلی متفاوت باشد، مخبر یا یكی از اعضاء آن كمیسیون‌ها می‌توانند نظر كمیسیون‌ خود را توضیح دهد.
تبصره- در مواردی كه كمیسیون یا كمیسیون‌هایی به نحوه ارجاع طرح یا لایحه معترض باشند مراتب اعتراض خود را به هیات رئیسه اعلام می‌كنند، هیات رئیسه موظف است در اولین فرصت به موضوع رسیدگی و اتخاذ تصمیم نماید.
ـ ماده ۱۴۶
گزارش رد یا تصویب و تغییر یا تكمیل هر طرح یا لایحه‌ای كه به كمیسیون ارجاع می‌شود باید، ظرف مدتی كه از طرف هیات رئیسه مجلس با توافق كمیسیون مربوطه معین و اعلام می‌شود و از یك ماه از تاریخ وصول به دفتر كمیسیون تجاوز نخواهد كرد، به مجلس ارسال شود. در صورت تجاوز از مدت تعیین شده، هر یك از نمایندگان یا دولت حق دارد از مجلس تقاضا نماید كه آن را با حق تقدم طبق ضوابط این آیین‌نامه، در دستور مجلس قرار دهد.
در مورد طرح‌ها و لوایح مفصل، هرگاه كمیسیون نتوانست رسیدگی به آن را در مدت تعیین شده تمام كند، باید موضوع را به رئیس مجلس گزارش دهد. در این صورت با پیشنهاد كمیسیون مربوطه و تصویب هیات رئیسه این مدت تمدید می‌گردد.
ـ ماده ۱۴۷
پیشنهاددهندگان می‌توانند در كمیسیون مربوطه حاضر شوند و توضیحات لازم را درباره پیشنهاد خود بدهند. كمیسیون موظف است، حداقل بیست و چهار ساعت قبل از طرح پیشنهاد، كتبا پیشنهاددهندگان را به كمیسیون دعوت كند.
ـ ماده ۱۴۸
كمیسیون‌ها موظفند، در موقع رسیدگی به طرح‌ها و لوایح، از وزراء و بالاترین مقام دستگاه ذی‌ربط دعوت به عمل آورند.
ـ ماده ۱۴۹
در جلسات كمیسیون نمایندگانی كه عضویت در آن كمیسیون را ندارند بدون داشتن حق رای می‌توانند حاضر شوند و در صورتی كه از طرف كمیسیون برای ادای توضیح یا شركت در مذاكرات دعوت شده باشند باید شركت نمایند ولی حق رای ندارند.
ب ) بررسی و تصویب طرح‌ها و لوایح در مجلس
ـ ماده ۱۵۰
هنگامی كه گزارش كمیسیون‌های ذی‌ربط در خصوص طرح یا لایحه عادی برای شور اول در جلسه علنی مطرح می‌گردد، درباره نقاط ضعف و قوت، نقایص و امتیازات و لزوم یا عدم لزوم آن طرح و لایحه در كلیات مذاكره می‌شود و پس از آن نسبت به اصل طرح یا لایحه رای‌گیری به عمل می‌آید. در صورت تصویب كلیات، جهت رسیدگی در شور دوم به كمیسیون مربوطه ارجاع می‌شود.
۲) شور دوم
الف) بررسی مواد و پیشنهادها در كمیسیون
ـ ماده ۱۵۱
پیشنهادهای اصلاحی كتبی كه در فاصله شور اول و دوم داده می‌شود، باید به هیات رئیسه كمیسیون مربوط تحویل و حداقل بیست و چهار ساعت قبل از شروع شور دوم در كمیسیون چاپ و بین نمایندگان توزیع شود و پیشنهاددهندگان به جلسات كمیسیون دعوت شوند. اعضاء كمیسیون ذی‌ربط می‌توانند هنگام رسیدگی شور دوم در كمیسیون پیشنهادهای خود را هر چند به چاپ نرسیده باشد طرح نمایند.
ب) بررسی و تصویب مواد در مجلس
ـ ماده ۱۵۲
در شور دوم گزارش كمیسیون در مجلس مطرح می‌شود. در این مرحله پیشنهاد تازه پذیرفته نمی‌شود، ولی پیشنهادهایی كه در فاصله دو شور به كمیسیون داده شده و مورد توجه و تصویب كمیسیون قرار نگرفته، به ترتیب مواد، توسط پیشنهاددهندگان قابل طرح در مجلس خواهد بود. در این صورت پیشنهاددهنده یا یكی از پیشنهاددهندگان (در مورد پیشنهاد جمعی) می‌تواند برای هر پیشنهاد ظرف پنج دقیقه توضیح بدهد و پس از اظهارنظر یك مخالف و یك موافق و عنداللزوم توضیحات مخبر كمیسیون یا نماینده دولت نسبت به پیشنهاد مزبور اخذ رای به عمل می‌آید. پس از رد یا قبول پیشنهاد نسبت به اصل ماده رای‌گیری به عمل می‌آید. چنانچه ماده به تصویب نرسید، بدون مذاكره نسبت به حذف آن رای‌گیری خواهد شد و در صورتی كه حذف ماده به تصویب نرسید پیشنهادهای اصلاحی تازه در همان جلسه پذیرفته خواهد شد.
ـ ماده ۱۵۳
در شور دوم درباره اصل مواد مذاكره به عمل نمی‌آید مگر آنكه در گزارش كمیسیون مواد جدیدی اضافه شده باشد یا به تشخیص هیات رئیسه در بعضی مواد تغییرات اساسی داده شده باشد. در این صورت اولین مخالف و موافق (براساس تابلو مخصوص ثبت‌نام) هر یك به مدت پنج دقیقه صحبت می‌كنند و در صورت لزوم مخبر یا نماینده دولت نیز صحبت می‌كنند و آنگاه نسبت به ماده یا مواد مورد نظر رای‌گیری می‌شود.
ـ ماده ۱۵۴
چنانچه در شور دوم، كمیسیون بعضی از مواد طرح یا لایحه را حذف و یا تغییر كلی داده باشد، هر یك از نمایندگان می‌توانند همان ماده را پیشنهاد نمایند و پس از صحبت یك مخالف و یك موافق و مخبر كمیسیون و نماینده دولت نسبت به ماده رای‌گیری می‌شود. چنانچه اصل ماده تصویب شد پیشنهادهای اصلاحی كه قبلا به كمیسیون داده شده، قابل طرح و بحث و رای‌گیری خواهد بود.
ـ ماده ۱۵۵
در شور دوم طرح‌ها و لوایح، اولویت رسیدگی به پیشنهادها در جلسه علنی به ترتیب زیر خواهد بود:
۱) پیشنهاد جایگزین لایحه دولت و یا طرح اصلی برای طرح‌ها و لوایح.
۲) پیشنهادهای حذف به ترتیب حذف كامل و حذف قسمت‌هایی از هر ماده.
۳)پیشنهادهای چاپ شده كمیسیون‌های فرعی.
۴) پیشنهادهای اصلاحی چاپ شده نمایندگان براساس تشخیص هیات رئیسه.
۵) اصل ماده
ـ ماده ۱۵۶
اصلاحاتی كه در ماده‌ای پیشنهاد می‌‌گردد قبل از خود ماده درباره آنها در مجلس رای‌ گرفته می‌شود.
ـ ماده ۱۵۷
هنگام بحث نسبت به هر ماده، هرگاه پیشنهاد حذف تمام یا قسمتی از ماده یا رفع ابهام از آن بشود، پس از توضیح پیشنهاددهنده و اظهارات یك مخالف و یك موافق نسبت به پیشنهاد اخذ رای به عمل خواهد آمد. در صورت تصویب پیشنهاد نسبت به بقیه ماده بحث و اخذ رای به عمل خواهد آمد.
۳) مراحل بررسی و تصویب طرح‌ها و لوایح فوری
▪ كلیات موضوع طرح‌ها و لوایح فوری
ـ ماده ۱۵۸
طرح‌ها و لوایح فوری عبارتند از یك فوریتی، دو فوریتی و سه فوریتی.
ـ ماده ۱۵۹
وقتی كه فوریت طرح یا لایحه‌ای تقاضا می‌شود، پس از توضیح پیشنهادكننده یا یكی از پیشنهادكنندگان و اظهارات مخالف و موافق، نسبت به فوریت، رای گرفته می‌شود. در صورتی كه تقاضای فوریت ضمن طرح یا لایحه مطرح نشده باشد، پانزده نفر از نمایندگان نیز می‌‌توانند كتبا تقاضای فوریت آن طرح یا لایحه را بنمایند. تصویب فوریت طرح‌ها و لوایح با توجه به درجه فوریت به ترتیب ذیل می‌باشد:
۱) یك فوریت؛ با صحبت یك مخالف و یك موافق و با رای اكثریت مطلق حاضران.
۲) دو و سه فوریت، با صحبت دو مخالف و دو موافق و با رای اكثریت دو سوم حاضران.
تبصره- هیات رئیسه موظف است طرح‌ها و لوایح دارای فوریت را حداقل یك ساعت قبل از طرح فوریت آنها در جلسه علنی تكثیر و در اختیار نمایندگان قرار دهد.
ـ ماده ۱۶۰
اصل بر عادی بودن رسیدگی طرح‌ها و لوایح است. بنابراین فوریت آنها باید مبین ضرورت و یا حالت استثنایی و مستند به دلایل ذیل باشد:
۱) یك فوریت؛ نیاز فوری جامعه و اولویت طرح و یا لایحه مورد نظر نسبت به سایر موارد مطروحه.
۲) دو فوریت؛ ضرورت جلوگیری از وقوع خسارت احتمالی و فوت فرصت.
۳) سه فوریت؛ حالت كاملا اضطراری و حیاتی برای مقابله سریع با خسارت حتمی.
ـ ماده ۱۶۱
در طرح‌ها و لوایحی كه فوریت آنها تصویب شده باشد، ابتدا نسبت به اصل آن مذاكره می‌شود و پس از آن برای ورود به شور در ماده واحده یا مواد، رای گرفته می‌شود و آنگاه راجع به هر یك از مواد جداگانه مذاكره و اخذ رای به عمل می‌آید.
ـ ماده ۱۶۲
با تقاضای دولت یا پانزده نفر از نمایندگان و تصویب مجلس قبل از ورود به شور در ماده واحده یا مواد طرح و یا لایحه می‌توان از آن سلب فوریت به طور مطلق، و یا سلب یك فوریت از دو فوریت، و یا یك یا دو فوریت از طرح‌ها و لوایح سه فوریتی نمود. تقاضای سلب فوریت برای هر طرح‌ و یا لایحه فقط یك بار امكان‌پذیر است.
▪ طرح‌ها و لوایح یك فوریتی
ـ ماده ۱۶۳
طرح‌ها و لوایح یك فوریتی، پس از تصویب فوریت، به كمیسیون‌های اصلی، فرعی ارجاع می‌شود تا خارج از نوبت مورد بررسی و تصویب قرار گیرد. گزارش كمیسیون درباره این طرح‌ها و لوایح حداقل چهل و هشت ساعت قبل از موقع طرح در مجلس چاپ و بین نمایندگان توزیع می‌شود.ـ ماده ۱۶۴
طرح‌ها و لوایح یك فوریتی یك شوری است و پس از وصول گزارش كمیسیون، خارج از نوبت در دستور كار مجلس قرار می‌گیرد و یك نوبت درباره آن شور به عمل می‌آید. بدین ترتیب كه ابتدا نسبت به اصل و سپس در باب ماده واحده یا هر یك از مواد مذاكره و اخذ رای می‌شود. پیشنهاددهندگان باید پیشنهادهای خود را در مهلتی كه توسط كمیسیون تعیین و اعلام می‌گردد به كمیسیون ارسال و برای دفاع از آن در كمیسیون حاضر شوند و در صورت عدم تصویب پیشنهاد آنان، می‌توانند در مجلس آن را مطرح نمایند.
▪ طرح‌ها و لوایح دو فوریتی
ـ ماده ۱۶۵
در مورد طرح‌ها و لوایح دو فوریتی، پس از تصویب فوریت؛
۱) حداكثر ظرف مدت شش ساعت چاپ و توزیع می‌شوند.
۲) حداكثر چهل و هشت ساعت پس از چاپ و توزیع در دستور كار جلسه مجلس قرار می‌گیرند.
۳) پیشنهادهای نمایندگان حداكثر بیست و چهار ساعت پس از چاپ و توزیع به هیات رئیسه تسلیم می‌شود.
۴) پیشنهادهای نمایندگان چاپ و حداقل دو ساعت قبل از شروع مذاكرات در اختیار نمایندگان قرار می‌‌گیرد.
چهارم- طرح‌ها و لوایح سه فوریتی
ـ ماده ۱۶۶
طرح‌ها و لوایح سه فوریتی، پس از تصویب فوریت، بلافاصله در همان جلسه در دستور مجلس قرار می‌گیرد.
ـ ماده ۱۶۷
در طرح‌ها و لوایح سه فوریتی، پس از تصویب كلیات، در همان جلسه نسبت به ماده واحده یا هر یك از مواد مذاكره و رای‌گیری می‌شود.
پیشنهاد نمایندگان قبل از ورود به ماده واحده یا هر یك از مواد پذیرفته می‌شود و نسبت به آنها پس از اظهارات یك مخالف و یك موافق و نماینده دولت اخذ رای به عمل می‌آید.
▪ بررسی طرح‌ها و لوایح طبق اصل هشتاد و پنجم (۸۵)
ـ ماده ۱۶۸
در مواردی كه مجلس ضروری تشخیص دهد، طبق اصل هشتاد و پنجم (۸۵) قانون اساسی اختیار تصویب آزمایشی بعضی از قوانین را كه جنبه دائمی دارند به كمیسیون‌های خود و تصویب دائمی اساسنامه سازمان‌ها، شركت‌ها، موسسات دولتی یا وابسته به دولت را به كمیسیون‌های خود یا به دولت تفویض می‌كن.
تبصره ۱- دولت و یا نمایندگان باید قبل از انقضاء مدت آزمایشی قانون مذكور جهت تعیین تكلیف دائمی آن، طرح یا لایحه لازم را تهیه و به مجلس ارائه نمایند.
تبصره ۲- پس از انقضاء زمان آزمایشی، این گونه قوانین اعتبار قانونی نخواهند داشت.
ـ ماده ۱۶۹
هرگاه دولت یا پانزده نفر از نمایندگان تقاضای ارجاع طرح یا لایحه‌ای را طبق اصل هشتاد و پنجم (۸۵) به كمیسیون یا كمیسیون‌های مجلس و یا دولت بنمایند، این تقاضا در جلسه علنی اعلام و به ترتیب در دستور كار مجلس قرار می‌گیرد.
ـ ماده ۱۷۰
هنگام طرح تقاضای مزبور در مجلس، نماینده دولت و یا نماینده منتخب تقاضاكنندگان، دلایل ضرورت ارجاع طرح و یا لایحه را حداكثر به مدت ده دقیقه بیان می‌نماید و سپس دو نفر مخالف و دو نفر موافق كه قبلا ثبت‌نام كرده‌اند و در صورت عدم ثبت‌نام، در مجلس نوبت گرفته‌اند، هر یك به مدت ده دقیقه صحبت كرده و آنگاه رای‌گیری می‌شود.
ـ ماده ۱۷۱
پس از موافقت مجلس، طرح یا لایحه به كمیسیون فرستاده می‌شود. ترتیب رسیدگی این قبیل طرح‌ها و لوایح در كمیسیون همان ترتیب رسیدگی و تصویب طرح‌ها و لوایح در مجلس خواهد بود، اما مناط در تصویب رای حداقل دو سوم اعضاء كمیسیون می‌باشد.
ـ ماده ۱۷۲
پس از تصویب قانون در كمیسیون‌ها، تعیین مدت اجرای آزمایشی آن در دستور كار مجلس قرار خواهد گرفت، به این ترتیب كه قانون مصوب كمیسیون به همراه پیشنهاد مدت اجراء ، چهل و هشت ساعت قبل از طرح در مجلس تكثیر و در اختیار نمایندگان قرار گیرد.
هنگام طرح تعیین مدت در جلسه علنی، در صورتی كه پیشنهاد دیگری نباشد، نسبت به پیشنهاد كمیسیون رای‌گری می‌شود. در غیر این صورت، نسبت به پیشنهاد نمایندگان به ترتیب وصول در جلسه علنی پس از صحبت یك مخالف و یك موافق رای‌گیری خواهد شد.
ـ ماده ۱۷۳
در صورتی كه مجلس تصویب دائمی اساسنامه‌ سازمان‌ها، شركت‌ها، موسسات دولتی و یا وابسته به دولت را به دولت واگذار كند، ترتیب رسیدگی و تصویب اساسنامه‌‌های مذكور طبق آیین‌نامه داخلی هیات وزیران خواهد بود.
▪ تفسیر قوانین
ـ ماده ۱۷۴
رسیدگی به طرح‌ها و لوایح مربوط به شرح و تفسیر قوانین عادی یك شوری است و می‌‌تواند به طور عادی یا به صورت فوریت مورد مذاكره قرار گیرد، در تفسیر قوانین بحث در كلیات و جزئیات از هم تفكیك نمی‌شود.
ـ ماده ۱۷۵
در صورتی كه تفسیر به صورت عادی و یك فوریتی باشد، پس از گزارش كمیسیون و توضیح مخبر، یك مخالف و یك موافق، هر یك به مدت ده دقیقه صحبت خواهند كرد. با پیشنهاد رئیس و یا ده نفر از نمایندگان و تصویب مجلس مدت صحبت و تعداد مخالف و موافق قابل تغییر است. در مورد تفسیر قوانین نماینده دولت هم می‌تواند صحبت كند.
ـ ماده ۱۷۶
در صورتی كه گزارش كمیسیون و همین طور پیشنهادهای دیگر كه به كمیسیون رسیده است، به تصویب مجلس نرسد، هر نماینده می‌تواند نظر خود را كتبا به هیات رئیسه بدهد. پیشنهادها به ترتیب وصول مورد بحث قرار می‌‌گیرد و اگر پیشنهادی به تصویب نرسید موضوع برای بحث بیشتر به كمیسیون ارجاع می‌شود.
ـ ماده ۱۷۷
در صورتی كه تفسیر به صورت دو فوریتی و سه فوریتی باشد همانند دیگر طرح‌ها و لوایح دو فوریتی و سه فوریتی مورد رسیدگی قرار می‌گیرد.
▪ نكات مشترك مربوط به بررسی طرح‌ها و لوایح
ـ ماده ۱۷۸
در مواردی كه طرح یا لایحه قانونی مربوط به امور داخلی مجلس نباشد، از طریق هیات رئیسه به وزیر یا مسوول اجرایی مربوطه رسما اطلاع داده می‌شود تا خود یا معاون او رسما به مجلس معرفی شده در جلسه علنی حاضر شود و در مذاكرات شركت نماید. در صورت اطلاع و عدم حضور وزیر یا معاون بدون عذر موجه، از طرف رئیس مجلس شورای اسلامی مواخذه خواهد شد. به هر صورت، در همان جلسه، حتی با عدم حضور وزیر یا مسوول اجرایی مربوطه، طرح یا لایحه مورد بررسی قرار خواهد گرفت و اتخاذ تصمیم خواهد شد.
ـ ماده ۱۷۹
سوالات توضیحی نمایندگان، در شور اول یا دوم طرح‌ها و لوایح كه مربوط به موضوعات مورد بحث باشد، در مجلس كتبا به رئیس مجلس شورای اسلامی تقدیم می‌شود. رئیس این سوالات را به مخبر كمیسیون مربوط یا نماینده دولت می‌‌دهد تا به هنگام توضیح و یا توجیه به آن پاسخ داده شود.
ـ ماده ۱۸۰
در صورتی كه حداقل بیست و پنج نفر از نمایندگان كتبا از مجلس تقاضا كنند كه طرح یا لایحه قانونی واصل شده به مجلس برای حداكثر شش ماه مسكوت بماند، پس از توضیح یكی از پیشنهاددهندگان به مدت پنج دقیقه و پاسخ آن از طرف یك مخالف به مدت حداكثر پنج دقیقه، رای گرفته می‌شود. تقاضای مسكوت ماندن لایحه بدون موافقت وزیر یا معاون امور مجلس ذی‌ربط پذیرفته نخواهد شد.
تقاضای مسكوت ماندن در هر طرح و لایحه فقط برای یك مرتبه مجاز خواهد بود. هیات رئیسه موظف است پس از گذشت مدت مسكوت ماندن، طرح یا لایحه را مجددا در دستور كار مجلس قرار دهد.
تبصره- چنانچه تقاضای مسكوت ماندن برای انجام اصلاحات طرح یا لایحه باشد پس از تصویب مسكوت ماندن به كمیسیون ذی‌ربط جهت انجام اصلاحات ارجاع می‌‌گردد. نحوه رسیدگی به اصلاحات همچون رسیدگی در شور دوم طرح‌ها و لوایح خواهد بود.
ـ ماده ۱۸۱
اخطار راجع به منافی بودن طرح‌ها و لوایح و سایر موضوعات مورد بحث در مجلس با قانون اساسی یا آیین‌نامه داخلی مجلس مقدم بر اظهارات دیگر است و مذاكرات در موضوع اصلی را متوقف می‌كند. این اخطار باید با استناد به اصل مربوطه حداكثر ظرف پنج دقیقه به عمل آید. در صورتی كه رئیس مجلس اخطار را وارد بداند بدون بحث از مجلس نظرخواهی می‌نماید چنانچه مجلس اخطار را وارد دانست رئیس نسبت به پذیرش اصلاحات پیشنهاد یا حذف مورد اشكال یا ارجاع آن به كمیسیون ذی‌ربط جهت بررسی مجدد اقدام خواهد كرد.
ـ ماده ۱۸۲
در صورتی كه نمایندگان نسبت به اجرای آیین‌نامه داخلی مجلس تخلفی را كه مربوط به همان جلسه باشد مشاهده نمایند، حق دارند بلافاصله مورد تخلف را با استناد به ماده مربوطه بدون خروج از موضوع حداكثر ظرف پنج دقیقه تذكر دهند و اگر مربوط به آن جلسه نباشد بعد از نطق قبل از دستور و قبل از شروع دستور جلسه و یا پایان جلسه، قبل از اعلام ختم آن حداكثر ظرف پنج دقیقه تذكر دهند چنانچه رئیس تذكر را وارد بداند موظف است به آن ترتیب اثر دهد.
ـ ماده ۱۸۳
پس از آن كه مجلس درباره طرح یا لایحه‌ای رای نهایی داد، اسناد و اوراق و صورتجلسات مربوط به آن در اداره كل قوانین بایگانی می‌شود.
▪ ارجاع مصوبات مجلس به شورای نگهبان و مراحل رسیدگی آنها
ـ ماده ۱۸۴
كلیه مصوبات مجلس رسما به شورای نگهبان فرستاده می‌شود. در صورتی كه شورا ظرف ده روز پس از وصول یا پس از انقضای ده روز تمدید مذكور در اصل نود و پنجم (۹۵) قانون اساسی، مخالف خود را اعلام نكرد، طبق اصل نود و چهارم (۹۴) قانون اساسی ، مصوبات از طرف مجلس جهت امضاء و ابلاغ به ریاست جمهوری ارسال می‌شود.
تبصره- روز وصول مصوبه و روز اعلام نظر شورای نگهبان به مجلس جزء مهلت‌های مقرر محسوب نمی‌گردد.
ـ ماده ۱۸۵
مصوبات مجلس تا زمان اعلام نظر نهایی شورای نگهبان از دستور خارج نمی‌شود. شورای نگهبان، در صورت رد مصوبات مجلس، موظف است علت رد را صریحا به مجلس گزارش نماید تا بلافاصله تكثیر و توزیع شود.
ـ ماده ۱۸۶
مصوبات عادی و یك فوریتی مجلس كه از طرف شورای نگهبان رد شده به كمیسیون مربوطه ارسال می‌شود و با اعلام وقت قبلی با حضور نماینده شورای نگهبان، موارد اعتراض برای اصلاح مورد بحث قرار می‌‌گیرد. در صورت عدم حضور نماینده شورای نگهبان در موعد اعلام شده، كمیسیون با ملحوظ نمودن نظر شورای نگهبان كار خود را انجام می‌دهد.
نمایندگانی كه پیشنهاد اصلاحی داده‌اند، در این مرحله می‌توانند در كمیسیون شركت نمایند. نظر كمیسیون همراه پیشنهادهای پذیرفته نشده نمایندگان در مجلس مطرح می‌شود و طبق معمول شور دوم مورد بحث و رای قرار می‌گیرد.
چنانچه در مورد ماده‌ای، كمیسیون نیز همراه پیشنهادهای دیگر پیشنهاد داده باشد، اول پیشنهاد كمیسیون به رای گذاشته می‌شود و در صورت عدم تصویب، پیشنهادهای دیگر مطرح می‌شود.
در صورت عدم تصویب پیشنهاد كمیسیون و یا پیشنهادهای قبلی نمایندگان در مجلس، پیشنهادهای جدید پذیرفته می‌شود و درباره آنها بحث و رای‌گیری به عمل می‌آید.
تبصره ۱- پس از ایراد شورای نگهبان، دولت حق پیشنهاد اصلاح لایحه را ندارد مگر در موارد ایراد شورای نگهبان.
تبصره ۲- شورای نگهبان نمی‌تواند پس از گذشت مهلت‌های مقرر و رفع ایراد در نوبت اول، مجددا مغایرت موارد دیگری را كه مربوط به اصلاحیه نمی‌باشد، بعد از گذشت مدت قانونی به مجلس اعلام نماید مگر در رابطه با انطباق با موازین شرعی.
تبصره ۳- اگر با اصلاح ماده مورد ایراد شورای نگهبان، ماده به كلی خاصیتش را از دست بدهد، می‌توان آن را حذف كرد.
ـ ماده ۱۸۷
پس از بررسی گزارش كمیسیون كه در آن نظر شورای نگهبان ملحوظ شده است و رای‌گیری نسبت به آن، مصوبه مجددا به شورای نگهبان ارسال می‌شود، اگر این مصوبه هنوز وافی به نظرات شورای نگهبان نباشد، مجددا در مجلس مطرح می‌گردد، در صورتی كه مجلس با در نظر گرفتن حفظ مصلحت نظام همچنان بر رای خود باقی باشد رئیس مجلس مصوبه مذكور را به مجمع تشخیص مصلحت نظام ارسال می‌دارد. مجمع موظف است تنها در موارد اختلاف و دیگر موارد مربوط به آن اظهارنظر قطعی نموده و گزارش آن را جهت طی مراحل بعدی به رئیس مجلس شورای اسلامی اعلام نماید.
ب) نظارت
▪ مبحث اول: نحوه بررسی و رای اعتماد به هیات وزیران
ـ ماده ۱۸۸
رئیس جمهور، ظرف دو هفته پس از انجام مراسم تحلیف و یا بعد از استعفاء یا سقوط دولت، كتبا اسامی هیات وزیران را به همراه شرح حال هر یك از وزیران و برنامه دولت تسلیم مجلس می‌نماید. رئیس مجلس مكلف است در اولین فرصت در جلسه علنی وصول معرفی‌نامه وزیران را اعلام و پس از قرائت دستور تكثیر آن را صادر نماید.
ـ ماده ۱۸۹
یك هفته پس از معرفی دولت، برای بحث و بررسی خط مشی و اصول كلی برنامه دولت و اخذ رای اعتماد برای هیات وزیران جلسات مجلس به طور متوالی تشكیل می‌گردد. با پیشنهاد رئیس و تصویب مجلس، جلسات به صورت صبح و بعدازظهر برگزار خواهد شد. مجلس در این جلسات نطق قبل از دستور نخواهد داشت.
ـ ماده ۱۹۰
قبل از تشكیل اولین جلسه بررسی برنامه‌های دولت و اخذ رای اعتماد هیات وزیران، نمایندگان مخالف و موافق برنامه، خط‌مشی و اصول كلی و تركیب هیات وزیران و نیز نمایندگان مخالف و موافق هر یك از وزیران به تفكیك برنامه و هر وزیر در برگه‌های جداگانه ثبت‌نام می‌نمایند.
هر یك از نمایندگان حق دارند تمام یا قسمتی از وقت خود را در اختیار نماینده دیگر قرار دهد. در شروع بحث در مورد هیات وزیران، رئیس جمهور برنامه دولت را تشریح و ضمن معرفی وزیران از تركیب هیات وزیران دفاع خواهد نمود. پس از آن مجلس، بررسی برنامه دولت و تركیب هیات وزیران را با اظهارات پنج نفر از نمایندگان مخالف و پنج نفر از نمایندگان موافق با حفظ ترتیب یك نفر مخالف و یك نفر موافق و هر كدام برای مدت پانزده دقیقه انجام خواهد داد.رئیس جمهور یا كسانی كه او تعیین خواهد نمود به سوالات و اظهارات مخالفان پاسخ می‌دهد. مجموع مدت نطق اولیه رئیس جمهور و دفاعیات اخیر دو و نیم ساعت خواهد بود. در پی اظهارات و دفاعیات رئیس جمهور، مجلس شور در مورد برنامه‌ها و صلاحیت هر یك از وزیران را به صورت جداگانه آغاز خواهد نمود. در مورد هر وزیر دو نفر از نمایندگان مخالف و دو نفر از نمایندگان موافق با حفظ ترتیب یك نفر مخالف و موافق هر كدام برای مدت پانزده دقیقه فرصت خواهند داشت. پس از آن وزیر و در صورت صلاحدید رئیس جمهور به مدت سی دقیقه برای دفاع از برنامه و صلاحیت وزیر مطروحه وقت خواهند داشت. بحث و بررسی برای تك تك وزیران به ترتیب حروف الفبای وزراتخانه به همین شیوه انجام می‌گیرد، رئیس جمهور می‌تواند با استفاده از وقت وزیران در پایان و به طور یك جا از آنان دفاع نماید. پس از آن برای هر یك از وزیران جداگانه رای‌گیری به عمل می‌آید و شمارش و اعلام نتیجه آرا پس از رای‌گیری برای همه وزراء صورت خواه گرفت. سوالات كتبی نمایندگان در طول مدتی كه برنامه دولت مطرح است از طریق رئیس مجلس به رئیس جمهور یا وزیر مربوط داده خواهد شد.
تبصره ۱- در موارد معرفی یك یا چند وزیر (كمتر از نصف مجموع وزراء) پس از نطق اولیه رئیس جمهور به مدت یك ساعت بدون بحث در كلیات برنامه‌ها و تركیب هیات وزیران تنها در مورد برنامه‌ها و صلاحیت وزیران پیشنهادی به ترتیب فوق‌الذكر اقدام خواهد شد.
تبصره ۲- چنانچه مجلس به یك یا چند وزیر رای اعتماد نداد، رئیس جمهور موظف است با رعایت اصل یكصد و سی و پنجم (۱۳۵) قانون اساسی حداكثر قبل از سه ماه فرد یا افراد دیگری را برای اخذ رای به مجلس معرفی نماید.
ـ ماده ۱۹۱
در مورد اصول هشتاد و هفتم (۸۷) و یكصد و سی و ششم (۱۳۶) قانون اساسی، كیفیت رای اعتماد به وزیر یا هیات وزیران و همه مسائل مربوط به آن طبق این آیین‌نامه خواهد بود.
تشخیص مسائل مهم و مورد اختلاف مذكور در اصل هشتاد و هفتم (۸۷) كه دولت می‌تواند در زمینه آنها از مجلس رای اعتماد بگیرد، با هیات وزیران است.
▪ مبحث دوم نحوه بررسی اصول هشتاد و هشتم (۸۸) و هفتاد و ششم (۷۶) قانون اساسی
۱) تذكر و سوال:
الف) تذكر:
ـ ماده ۱۹۲
در كلیه مواردی كه نماینده یا نمایندگان مطابق اصل هشتاد و هشتم (۸۸) قانون اساسی، از رئیس جمهور یا وزیر درباره یكی از وظایف آنان حق سوال دارند، می‌توانند در خصوص موضوع مورد نظر به رئیس جمهور و وزیر مسوول كتبا تذكر دهند.
رئیس مجلس شورای اسلامی تذكر را به رئیس جمهور یا وزیر مربوط ابلاغ و خلاصه آن را در اولین جلسه علنی آتی مجلس عنوان می‌نماید.
ب) سوال:
ـ ماده ۱۹۳
هر یك از نمایندگان می‌توانند راجع به مسائل داخلی و خارجی كشور از وزیر مسوول درباره وظایف او سوال نمایند. سوال باید كتبی، صریح و مختصر بوده و به رئیس مجلس داده شود. رئیس مجلس، موضوع را در اسرع وقت به كمیسیون تخصصی ارجاع می‌نماید. كمیسیون موظف است حداكثر ظرف یك هفته جلسه‌ای با حضور وزیر و سوال‌كننده تشكیل دهد. چنانچه وزیر در كمیسیون حاضر نشود و یا در صورت حضور، سوال‌كننده قانع نگردد، كمیسیون به هیات رئیسه اطلاع می‌دهد تا ر اولین جلسه علنی سوال نماینده قرائت و فورا برای وزیر مربوطه ارسال گردد و ظرف چهل و هشت ساعت تكثیر و در اختیار نمایندگان قرار گیرد.
در صورتی كه سوال به امضاء چند نفر باشد نماینده منتخب سوال‌كنندگان صحبت خواهد كرد.
ـ ماده ۱۹۴
بر طبق اصل هشتاد و هشتم (۸۸) قانون اساسی، وزیر مورد سوال مكلف است حداكثر ظرف ده روز از تاریخ ابلاغ سوال، در مجلس حضور یافته و پاسخ دهد، والا از طرف رئیس مجلس شورای اسلامی بازخواست می‌شود، مگر آنكه وزیر رسما و با عذر موجه تقاضای تاخیر حداكثر برای مدت یك ماه نموده باشد كه قبول این تقاضا منوط به رای مثبت مجلس خواهد بود. پس از حضور، وزیر مورد سوال و نماینده‌ای كه سوال نموده و یا نماینده منتخب سوال‌كنندگان به ترتیب مقرر در این آیین‌نامه صحبت می‌نمایند.
ـ ماده ۱۹۵
در صورتی كه سوال‌كننده با پاسخ وزیر قانع نشود رئیس مجلس شورای اسلامی به تقاضای سوال‌كننده موضوع را به كمیسیون تخصصی مربوط ارجاع می‌نماید. این كمیسیون مكلف است از تاریخ ارجاع سوال، بدون فوت وقت، ظرف پانزده روز برای روشن شدن مطلب به هر طریق كه صلاح بداند، اعم از خواستن سوابق امر و یا اخذ پاسخ كتبی یا شفاهی از شخص وزیر و هرگونه تحقیقات دیگری كه لازم بداند، به موضوع رسیدگی نموده گزارش خود را تنظیم و به مجلس تقدیم دارد. این گزارش در دستور هفته بعد قرار خواهد گرفت و بدون بحث در مجلس قرائت خواهد شد.
در صورتی كه سوال‌كننده كتبا نسبت به سوال خود اعلام انصراف كند، این اعلام انصراف به وسیله رئیس یا منشی در جلسه علنی قرائت می‌شود.
ـ ماده ۱۹۶
براساس اصل هشتاد و هشتم (۸۸) قانون اساسی، در صورتی كه حداقل یك چهارم كل نمایندگان بخواهند درباره یكی از وظایف رئیس جمهور سوال‌ كنند، باید سوال خود را به طور صریح و روشن و مختصر همگی امضاء و به رئیس مجلس تسلیم نمایند. رئیس مجلس موضوع را در اسرع وقت به كمیسیون تخصصی ارجاع می‌نماید. كمیسیون موظف است حداكثر ظرف یك هفته با حضور نماینده معرفی شده رئیس جمهور و نماینده منتخب سوال‌كنندگان تشكیل جلسه دهد. در این جلسه، نماینده رئیس جمهور پاسخ مقتضی را از طرف رئیس جمهور ارائه خواهد نمود تا به نمایندگان سوال‌كننده گزارش شود.
پس از یك هفته چنانچه هنوز حداقل یك چهارم كل نمایندگان مجلس (كه سوال را امضاء نموده‌اند) از سوال خود منصرف نشده باشند رئیس مجلس موظف است در اولین جلسه سوال آنان را قرائت و فورا برای رئیس جمهور ارسال كند. این سوال ظرف چهل و هشت ساعت تكثیر و در دسترس نمایندگان قرار می‌گیرد.
ـ ماده ۱۹۷
رئیس جمهور موظف است ظرف مدت یك ماه از تاریخ دریافت سوال در جلسه علنی مجلس حضور یابد و به سوال مطروحه نمایندگان پاسخ گوید مگر با عذر موجه با تشخیص مجلس شورای اسلامی، مدت طرح سوال از طرف نماینده منتخب سوال‌كنندگان حداكثر پانزده دقیقه و مدت پاسخ رئیس جمهور حداكثر یك ساعت خواهد بود.
۲) تحقیق و تفحص:
ـ ماده ۱۹۸
در اجرای اصل هفتاد و ششم (۷۶) قانون اساسی، به استثنای دستگاه‌هایی كه زیر نظر مستقیم مقام معظم رهبری هستند و مجلس خبرگان رهبری و شورای نگهبان هر گاه نماینده‌ای تحقیق و تفحص در هر یك از امور كشور را لازم بداند، درخواست خود را كتبا از طریق هیات رئیسه مجلس به كمیسیونی كه امر مزبور در تخصص آن است تقدیم می‌نماید و كمیسیون اطلاعاتی را كه در آن زمینه دارد در اختیار وی قرار می‌دهد. در صورتی كه نماینده مزبور اطلاعات موجود در كمیسیون را كافی تشخیص ندهد، كمیسیون از نماینده مزبور در اولین فرصت دعوت به عمل می‌آورد و دلایل ضرورت تحقیق و تفحص در زمینه مورد نظر را استماع می‌نماید و پس از بررسی، نظر خود را مبنی بر تصویب یا رد درخواست نماینده به مجلس گزارش می‌دهد. این گزارش خارج از نوبت در دستور مجلس قرار می‌گیرد. در صورتی كه گزارش كمیسیون به مجلس مبنی بر تصویب درخواست تحقیق و تفحص باشد، پس از استماع آن، بدون بحث رای‌گیری به عمل می‌آید و در صورتی كه مبنی بر رد آن باشد، نماینده درخواست‌كننده می‌تواند حداكثر به مدت ده دقیقه از درخواست خود دفاع نماید. در صورت تصویب مجلس، انجام تحقیق و تفحص به همان كمیسیون محول می‌گردد. كمیسیون، ضمن دعوت از نماینده درخواست‌كننده تفحص، تحقیق و تفحص لازم را به عمل آورده و نتیجه آن را كه طی گزارشی در جلسه مشترك هیات تحقیق و تفحص و كمیسیون به تصویب می‌رسد به مجلس تقدیم می‌نماید.
تبصره ۱- سازمان یا نهاد مورد تحقیق و تفحص موظف است كلیه مدارك و اطلاعات مورد نیاز كمیسیون را برای بررسی در اختیار قرار دهد.
تبصره ۲- عضویت اعضای دیگر كمیسیون‌ها در هیات تحقیق و تفحص یا تشخیص كمیسیون ذی‌ربط بلامانع است.
ـ ماده ۱۹۹
مهلت انجام تحقیق و تفحص به مدت شش ماه می‌باشد و در صورت ضرورت، با درخواست هیات تحقیق و تفحص و تصویب هیات رئیسه مجلس حداكثر تا شش ماه دیگر قابل تمدید است.
ـ ماده ۲۰۰
در صورت احراز تخلف و ضرورت تعقیب توسط هیات تحقیق و تفحص، متخلف توسط هیات رئیسه مجلس به محاكم قضائی معرفی می‌شود. دستگاه قضائی صالحه موظف است طبق مقررات خارج از نوبت تقاضای كمیسیون را مورد رسیدگی قرار داده و نتیجه آن را به كمیسیون اعلام نماید.
ـ ماده ۲۰۱
مسوولان دستگاه مورد تحقیق و تفحص و كلیه دستگاه‌های اجرایی، قضائی و نهادهای انقلاب اسلامی موظف به فراهم نمودن امكانات و تسهیلات مورد نیاز هیات و در اختیار گذاردن اطلاعات و مدارك درخواستی هیات می‌باشند و در صورت عدم همكاری، مسوولان دستگاه ذی‌ربط متخلف و مجرم محسوب می‌گردند و با شكایت هیات تحقیق و تفحص، مورد تعقیب قضائی قرار خواهند گرفت.
▪ نحوه بررسی موارد خاص و مهم
۱) نحوه تصویب معاهدات و قراردادهای بین‌المللی
ـ ماده ۲۰۲
در تقدیم لوایح قانونی كه در آنها، دولت تقاضای تصویب عهدنامه، مقاوله‌نامه، قرارداد و یا موافقتنامه‌ بین‌المللی و یا الحاق به پیمان‌های بین‌المللی را دارد، متن كامل آنها باید جهت بررسی ضمیمه لوایح تقدیمی مذكور باشد.
ـ ماده ۲۰۳
موارد مذكور در ماده (۲۰۲) پس از اعلام وصول در مجلس، بلافاصله چاپ و بین نمایندگان توزیع می‌شود و به كمیسیون مربوطه ارجاع می‌‌گردد.
ـ ماده ۲۰۴
در صورتی كه دولت برای موارد مذكور در ماده (۲۰۲) قید مهم قائل شده باشد و یا كمیسیون مربوط تا یك هفته پس از وصول و یا پانزده نفر نمایندگان، چنین قیدی را پیشنهاد كنند، رسیدگی به این قید بلافاصله در دستور كار مجلس قرار می‌گیرد تا پس از پیشنهاد و اظهارات یك مخالف و یك موافق (هر یك پنج دقیقه) به رای گذاشته شود.
ـ ماده ۲۰۵
در صورتی كه قید اهمیت به تصویب مجلس نرسد یا در این باره از ناحیه دولت یا كمیسیون مربوط یا پانزده نفر از نمایندگان تقاضایی به عمل نیاید عهدنامه، مقاوله‌نامه، قرارداد و یا موافقتنامه، عادی تلقی شده و مجلس به صورت یك شوری آن را مورد رسیدگی قرار خواهد داد، بدین ترتیب كه پس از صحبت دو مخالف و دو موافق در كلیات و جزئیات (هر كدام حداكثر به مدت پانزده دقیقه) و صحبت مخبر كمیسیون و نماینده دولت به رای گذاشته می‌شود.
ـ ماده ۲۰۶
در صورتی كه مجلس قید اهمیت را تصویب كند، رسیدگی به آن همانند لوایح معمولی دیگر دو شوری و به ترتیب زیر خواهد بود.
۱) در شور اول درباره كلیات، با در نظر گرفتن مواد مربوطه، بحث و اعتراضات وارده به بعضی از شرایط و مواد قرارداد به عنوان پیشنهاد كتبی به كمیسیون ارجاع خواهد شد. این پیشنهادها باید بیست و چهار ساعت قبل از طرح در كمیسیون، چاپ و بین نمایندگان توزیع شود.
۲) در شور دوم، كمیسیون موارد اعتراض و پیشنهادهای نمایندگان و همچنین نظر خود را درباره این موارد، همراه با تصویب و یا رد مواد، بدون وارد كردن تغییرات، در مجلس مطرح می‌كند، آنگاه درباره موارد اعتراض نمایندگان، كه به طور كتبی و در مهلت مقرر به كمیسیون داده شده باشد، به ترتیب، نماینده اعتراض كننده، یك مخالف و یك موافق، هر كدام به مدت پنج دقیقه، صحبت می‌كنند و سپس درباره وارد بودن یا نبودن اعتراض رای‌گیری به عمل می‌آید. پس از پایان یافتن رای‌گیری نسبت به اعتراضات، در صورتی كه مجلس آنها را وارد بداند، دولت موظف می‌شود در مسائل مورد اعتراض با طرف متعاهد مجددا وارد مذاكره و گفتگو شود. در این صورت، لایحه تا پایان مذاكرات مجدد در دستور مجلس باقی خواهد بود. در صورت قبول اعتراضات و پیشنهادها متن اصلاحی تصویب شده تلقی خواهد شد و در غیر این صورت، آخرین پیشنهاد دولت در مورد اصل قرارداد با صحبت یك مخالف و یك موافق، هر یك به مدت پنج دقیقه، در مجلس به رای گذاشته خواهد شد.
۲) اصلاح جزئی در خطوط مرزها
ـ ماده ۲۰۷
در لایحه تقدیمی مربوط به اصلاح جزئی در خطوط مرزی، متن كامل عهدنامه بین‌المللی آن، كه براساس اصل هفتاد و هشتم (۷۸) قانون اساسی تنظیم شده باشد، جهت بررسی باید ضمیمه گردد. متن این عهدنامه پس از اعلام وصول، بلافاصله چاپ و بین نمایندگان توزیع و همزمان به كمیسیون امنیت ملی و سیاست خارجی ارجاع می‌شود.
ـ ماده ۲۰۸
كمیسیون مذكور در ماده قبل، پس از كسب نظر مشورتی كمیسیون قضائی و حقوقی و با دعوت از نماینده شورای عالی امنیت ملی و نمایندگان پیشنهاددهنده، به بررسی همه جانبه موضوع می‌پردازد و ظرف یك ماه گزارش تفصیلی خود را مبنی بر قبول یا رد عهدنامه به ضمیمه پیشنهادهای اساسی به هیات رئیسه ارسال می‌دارد.
ـ ماده ۲۰۹
لوایح مربوط به عهدنامه‌های اصلاح جزئی در خطوط مرزی همانند سایر عهدنامه‌های بین‌المللی مهم دو شوری خواهد بود و به همان ترتیب نیز مورد بررسی قرار خواهد گرفت. این نوع عهدنامه‌ها، در صورتی كه صرفا برای اصلاحات جزئی، با در نظر گرفتن مصالح كشور و رعایت اصل هفتاد و هشتم (۷۸) قانون اساسی دو طرفه باشد و به استقلال و تمامیت ارضی كشور لطمه نزند، با تصویب چهارپنجم مجموع نمایندگان مجلس معتبر خواهد بود.۳) محدودیت‌های ضروری
ـ ماده ۲۱۰
براساس اصل هفتاد و نهم (۷۹) قانون اساسی، در حالت جنگ و شرایط اضطراری نظیر آن كه دولت حق دارد با تصویب مجلس شورای اسلامی محدودیت‌های ضروری برقرار نماید، قبل از اعمال محدودیت، متن كامل و دقیق محدودیت‌های ضروری با دلایل توجیهی لازم، همراه با لایحه قانونی جهت بررسی تقدیم مجلس می‌شود.
تبصره- چنانچه دولت بدون كسب مجوز مبادرت به اعمال محدودیت نماید، رئیس مجلس موظف است تقدیم لایحه محدودیت را از رئیس جمهور مطالبه كند. در این خصوص، حق سوال یا استیضاح رئیس جمهور و وزیران برای نمایندگان محفوظ خواهد بود.
ـ ماده ۲۱۱
رسیدگی به لایحه محدودیت‌های ضروری یك شوری است و در صورت تصویب مجلس، مدت اعمال آن به هر حال نمی‌تواند بیش از سی روز باشد. در صورتی كه پس از انقضاء این مدت ضرورت همچنان باقی باشد دولت موظف است مجددا از مجلس كسب مجوز كند.
۴) سایر موارد
ـ ماده ۲۱۲
براساس اصول هشتادم (۸۰)، هشتاد و دوم (۸۲)، هشتاد و سوم (۸۳) و یكصد و سی و نهم (۱۳۹) قانون اساسی، اقدامات دولت در موارد ذیل قبلا باید به تصویب مجلس برسد:
۱) گرفتن و دادن وام با كمك‌های بلاعوض داخلی و خارجی.
۲) استخدام كارشناسان خارجی در موارد ضروری.
۳) فروش بناها و اموال دولتی و نفایس ملی به استثنای نفایس ملی منحصر به فرد كه در هر صورت قابل فروش نخواهد بود.
۴) صلح دعاوی راجع به اموال عمومی و دولتی یا ارجاع آن به داوری كه طرف دعوا خارجی باشد و همچنین در موارد مهم داخلی.
در تمام موارد مذكور، دولت موظف است متن تفصیلی آنها را همراه با لایحه قانونی تقدیم مجلس نماید تا به صورت یك شوری مورد رسیدگی قرار گیرد، بدین ترتیب كه پس از گزارش كمیسیون مربوط و صحبت دو مخالف و دو موافق در كلیات و جزئیات (هر كدام به مدت پانزده دقیقه) برای تصویب به رای گذاشته می‌شود.
۴) مبحث چهارم : نحوه بررسی برنامه و بودجه سالیانه كل كشور و نظارت بر اجرای بودجه
- ماده ۲۱۳
به منظور تنظیم اصول و مفاد برنامه‌های توسعه و لوایح بودجه كل كشور و ایجاد هماهنگی بین كمیسیون تخصصی مجلس شورای اسلامی، پس از تقدیم لایحه مربوط توسط دولت به مجلس، كمیسیون تلفیق مركب از اعضای ذیل تشكیل می‌گردد:
۱) كلیه اعضای كمیسیون برنامه و بودجه و محاسبات.
۲) دو نفر از هر یك از كمیسیون‌های دیگر (غیر از كمیسیون‌های تحقیق و تدوین آیین‌نامه داخلی مجلس).
اعضای مذكور در بند (۲) توسط كمیسیون‌های مربوطه انتخاب و به هیات رئیسه مجلس معرفی می‌شوند.
ماموریت این كمیسیون تا تصویب نهایی قانون برنامه توسعه و یا لایحه بودجه سالانه كل كشور ادامه می‌یابد.
تبصره- كمیسیون تلفیق با حضور اكثریت مطلق اعضاء رسمیت می‌یابد.
۱) تصویب برنامه توسعه
- ماده ۲۱۴
رسیدگی به لوایح برنامه و توسعه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی جمهوری اسلامی ایران یك شوری و به شرح زیر خواهد بود:
الف) نمایندگان مجلس از زمان چاپ و توزیع لایحه برنامه ظرف مدت پنج روز (بدون احتساب ایام تعطیل) پیشنهادهای خود در مورد كلیات و جزئیات برنامه را به كمیسیون تخصصی ذی‌ربط ارائه می‌نمایند.
ب) كمیسیون‌های تخصصی مكلفند حداكثر ده روز پس از چاپ و توزیع لایحه نسبت به بررسی مفاد برنامه شامل مواد تبصره‌ها، جداول و ضمائم و نیز پیشنهادهای نمایندگان اقدام و گزارش خود را به كمیسیون تلفیق رسیدگی كننده ارائه نمایند.
ج) كمیسیون تلفیق موظف است پس از پایان مهلت مذكور در بند (ب) به گزارش‌های كمیسیون‌های تخصصی و كلیات و جزئیات برنامه و پیشنهادهای نمایندگان ظرف حداكثر سه هفته رسیدگی و گزارش نهایی خود را به مجلس ارائه نماید.
د) در صحن جلسه علنی پس از ارائه گزارش كمیسیون تلفیق، ابتدا كلیات برنامه مورد بحث قرار می‌گیرد. در كلیات پنج نفر مخالف و پنج نفر موافق به ترتیب یك نفر مخالف و یك نفر موافق و حداكثر هر نفر پانزده دقیقه دیدگاه‌های خود را مطرح می‌كنند. پس از آن كمیسیون و دولت هر كدام حداكثر چهل و پنج دقیقه برای دفاع زمان خواهند داشت. سپس راجع به كلیات برنامه رای‌گیری خواهد شد. در بررسی كلیات، كفایت مذاكرات پذیرفته نمی‌شود.
ه) پس از تصویب كلیات، رسیدگی به جزئیات برنامه آغاز و به مواد و تبصره‌ها و جداول برنامه به ترتیب رسیدگی می‌شود. در این بخش جایگزین متن ماده، یا جزئی از ماده و یا تبصره لایحه دولت، حذف كل، مصوبات جایگزینی كمیسیون‌های تخصصی و پیشنهادات چاپ شده نمایندگان برای هر ماده یا تبصره یا هر یك از اجزاء در صورتی كه آن جزء ماهیت مستقل داشته باشد و حذف جزء و پیشنهادات چاپ شده كمیسیون‌های تخصصی به ترتیب مورد رسیدگی قرار می‌گیرند. سپس در مورد اصل ماده یا تبصره یا اجزاء در صورتی كه ماهیت مستقل داشته باشند رای‌گیری خواهد شد. چنانچه اصل رای نیاورد، موضوع برای رسیدگی مجدد به كمیسیون تلفیق برگشت داده خواهد شد تا در اسرع وقت به حداكثر طبق مهلتی كه هیات رئیسه تعیین خواهد كرد گزارش مجدد خود را به مجلس ارائه دهد. نمایندگان می‌توانند حداكثر تا پایان همان روز پیشنهادهای خود را به كمیسیون تسلیم نمایند.
و) مادام كه لایحه برنامه در صحن مجلس مورد بررسی است مجلس نطق قبل از دستور نخواهد داشت و هیچ طرح یا لایحه‌ای جز طرح‌ها و لوایح سه فوریتی در دستور قرار نخواهد گرفت و مجلس در تمامی ایام به جز ایام تعطیل حداقل شش و حداكثر هشت ساعت جلسه علنی خواهد داشت. در موارد استثناء با تصویب مجلس، این زمان تا ده ساعت قابل افزایش است.
ز) مهلت‌های مذكور در بندهای (ب) و (ج) حسب مورد با تصویب هیات رئیسه تا دو برابر قابل افزایش است.
- ماده ۲۱۵
لغو گردید.
- ماده ۲۱۶
لغو گردید.
- ماده ۲۱۷
لغو گردید.
- ماده ۲۱۸
لغو گردید.
- ماده ۲۱۹
لغو گردید.
- ماده ۲۲۰
لغو گردید.
- ماده ۲۲۱
لغو گردید.
- ماده ۲۲۲
لغو گردید.
- ماده ۲۲۳
اصلاح برنامه مصوب تنها در قالب طرح‌ها و لوایح خاص خود قابل پذیرش است و نمی‌توان در ضمن لوایح بودجه و دیگر طرح‌ها و لوایح قانونی آن را اصلاح و یا تغییر داد.
۲) تصویب بودجه سالیانه كل كشور
- ماده ۲۲۴
لایحه بودجه سالیانه كل كشور یك شوری خواهد بود و ترتیب رسیدگی به شرح ذیل می‌باشد:
۱) نمایندگان مجلس از زمان تقدیم لایحه بودجه سالیانه كل كشور و پیوست‌ها توسط دولت و توزیع آن تا مدت ده روز می‌توانند پیشنهادهای خود را به كمیسیون‌های تخصصی مجلس تقدیم نمایند.
۲) كمیسیون‌های تخصصی موظفند حداكثر تا ده روز پس از پایان مهلت اخذ پیشنهادهای نمایندگان، گزارش خود را به كمیسیون اصلی تقدیم نمایند.
۳) كمیسیون اصلی موظف است حداكثر ظرف مدت پانزده روز ضمن رسیدگی به گزارش كمیسیون‌های تخصصی گزارش نهایی خود را تنظیم و به مجلس شورای اسلامی تقدیم نماید.
۴) در جلسه علنی، پس از رسیدگی به كلیات بودجه و تصویب آن، به پیشنهادهای مربوط به درآمد و سایر منابع تامین اعتبار بودجه عمومی دولت رسیدگی و سقف آن به تصویب خواهد رسید. پس از آن پیشنهادهای مربوط به تبصره‌ها و ردیف‌ها رسیدگی می‌گردد.
تبصره‌ ۱- در جلسه علنی، تنها پیشنهادهایی كه توسط نمایندگان و كمیسیون‌ها در زمان مقرر دریافت و به چاپ رسیده، مشروط به عدم مغایرت با قانون برنامه، قابل طرح می‌باشد.
تبصره ۲- نحوه رسیدگی به چند دوازدهم، متمم و اصلاحیه‌های بودجه و سایر مواردی كه در این ماده پیش‌بینی نشده طبق مقررات معمول در این آیین‌نامه خواهد بود.
- ماده ۲۲۵
هنگام طرح لایحه بودجه در مجلس، جلسات باید بلاانقطاع در كلیه ایام هفته غیر از جمعه و تعطیلات رسمی، حداقل روزی چهار ساعت منعقد گردد و تا موقعی كه شور و مذاكره پایان نیافته و رای مجلس اخذ نشده است از دستور خارج نمی‌شود و هیچ لایحه یا طرح دیگر نمی‌تواند مطرح باشد مگر لایحه یك یا چند دوازدهم بودجه در صورت ضرورت.
تبصره- اگر مطالب فوری و فوتی اعم از طرح‌ها و لوایح دو فوریتی و غیره پیش آید كه به تشخیص مجلس تاخیر آن موجب زیان جبران‌ناپذیری باشد، در این صورت برای طرح و تصویب آن زمان مشخصی معین می‌شود.
نحوه رسیدگی دیوان محاسبات به اجرای بودجه سالانه كل كشور
- ماده ۲۲۶
براساس اصول پنجاه و چهارم (۵۴) و پنجاه و پنجم (۵۵) قانون اساسی، نظارت مجلس شورای اسلامی بر اجرای بودجه سالیانه كل كشور، برعهده دیوان محاسبات كشور است كه زیر نظر مجلس شورای اسلامی می‌باشد. سازمان و اداره امور آن به موجب قانون خاص می‌باشد.
۵) مبحث پنجم- استیضاح
۱) استیضاح وزیران
- ماده ۲۲۷
نمایندگان مجلس می‌توانند، با در نظر گرفتن اصل هشتاد و نهم (۸۹) قانون اساسی، وزیر یا هیات وزیران را استیضاح كنند. استیضاح وقتی قابل طرح در مجلس است كه به امضای حداقل ده نفر از نمایندگان برسد.
- ماده ۲۲۸
تقاضای استیضاح نمایندگان از وزیر یا وزیران باید كتبا در جلسه علنی به رئیس مجلس داده شود و در آن، موضوع استیضاح صریحا و با ذكر مورد یا موارد معین شود. تقاضای مزبور در آن جلسه یا جلسه بعد قرائت می‌شود. این تقاضا بدون مباحثه و فورا برای وزیر یا هیات وزیران فرستاده می‌شود.
همچنین متن استیضاح چاپ و در اختیار نمایندگان قرار می‌‌گیرد.
- ماده ۲۲۹
چنانچه استیضاح نمایندگان مرتبط به حوزه فعالیت نهادهای انقلابی باشد كه از بودجه دولت استفاده می‌نمایند و قانونا وابسته به قوه مجریه می‌باشند، آن استیضاح خطاب به رئیس جمهور یا وزیری كه نهاد مورد بحث در حوزه مسوولیت او قرار گرفته است، خواهد بود.
- ماده ۲۳۰
وزیر یا هیات وزیران موظفند ظرف ده روز پس از طرح استیضاح، در مجلس حاضر شوند و توضیحات لازم را بدهند، تعیین وقت استیضاح در مهلت مقرر با پیشنهاد وزیر یا هیات وزیران و تصویب هیات رئیسه مجلس در دستور هفتگی قرار می‌گیرد. حضور وزیر یا هیات وزیران در این وقت مقرر الزامی است.
- ماده ۲۳۱
در جلسه استیضاح، پس از بیانات استیضاح‌كنندگان، رئیس جمهور می‌تواند به دفاع از وزیر یا وزیران مورد استیضاح بپردازد، همچنین وزیر یا وزیران مورد استیضاح نیز می‌‌توانند به دفاع از خود بپردازند. حداكثر وقت دفاع از استیضاح برای رئیس جمهور یا چند وزیر پنج ساعت و برای یك وزیر سه ساعت خواهد بود.
تبصره ۱- وزیر یا وزیران مورد استیضاح می‌توانند حداكثر یك ساعت از وقت دفاع خود را در اختیار یك یا دو نفر از نمایندگان موافق قرار دهند.
تبصره ۲- بیانات استیضاح‌كنندگان و پاسخ آنها در یك یا چند جلسه باید به طور متوالی صورت گیرد.
تبصره ۳- استیضاح‌كنندگان مجاز نخواهند بود در ضمن ارائه دلایل و توضیحات خود، موضوعات دیگری را كه به مورد استیضاح مربوط نیست مورد بحث قرار دهند.
- ماده ۲۳۲
پس از پاسخ وزیر یا وزیران مورد استیضاح و یا پاسخ رئیس جمهور از طرف هیات وزیران مورد استیضاح، حداكثر دو نفر از نمایندگان استیضاح‌كننده حق دارند توضیحات تكمیلی بدهند، به شرطی كه صحبت هر كدام از ربع ساعت تجاوز ننماید. رئیس جمهور می‌تواند حداكثر یك ساعت به دفاع از هیات وزیران بپردازد و وزیر مورد استیضاح هم می‌تواند حداكثر نیم ساعت مجددا از خود دفاع كند.
- ماده ۲۳۳
پس از انجام استیضاح، رئیس عدم اعتماد وزیر یا وزیران را به رای می‌گذارد.
- ماده ۲۳۴
در صورتی كه وزیر یا هیات وزیران مورد استیضاح در مجلس حاضر نشوند، استیضاح‌كنندگان مطالب خود را بیان می‌كنند و رئیس اعلام اخذ رای عدم اعتماد می‌كند.
ماده ۲۳۵- هنگامی كه استیضاح در دستور مجلس است به هیچ وجه نمی‌‌توان دستور را تغییر داد مگر در موارد طرح‌ها و لوایح سه فوریتی.
۲) استیضاح و عدم كفایت رئیس جمهور
- ماده ۲۳۶
براساس اصل هشتاد و نهم (۸۹) قانون اساسی، نمایندگان مجلس می‌توانند رئیس جمهور را در مقام اجرای وظایف مدیریت قوه مجریه و اداره امور اجرایی كشور مورد استیضاح قرار دهند. این استیضاح وقتی قابل طرح است كه حداقل به امضای یك سوم نمایندگان برسد.
- ماده ۲۳۷
تقاضای استیضاح رئیس جمهور كه باید با ذكر موارد صریح و روشن و مستدل باشد، به رئیس مجلس داد می‌شود. این تقاضا باید در اولین جلسه قرائت شود و ضمن چاپ و توزیع بین نمایندگان برای رئیس جمهور ارسال می‌گردد. در این صورت، رئیس جمهور باید ظرف یك ماه در مجلس حاضر شود و در خصوص مسائل مطرح شده توضیحات كافی بدهد.
- ماده ۲۳۸
حداكثر وقت برای مذاكره موافقین و مخالفین پنج ساعت است كه به تساوی و متناوبا انجام می‌شود. مدت صحبت برای هر یك از موافقین و مخالفین حداكثر نیم ساعت خواهد بود كه با رای مجلس تا یك ساعت قابل تمدید می‌باشد.
- ماده ۲۳
وقت برای توضیحات و پاسخ‌های رئیس جمهور جمعا پنج ساعت می‌باشد. رئیس جمهور می‌تواند قسمتی از وقت خود را به نمایندگان موافق واگذار كند. این وقت اضافه بر فرصتی است كه به موجب ماده قبل به آنان تعلق می‌‌گیرد.
- ماده ۲۴۰
در صورتی كه پس از بیانات نمایندگان موافق و مخالف و پاسخ رئیس جمهوری اكثریت دوسوم كل نمایندگان به عدم كفایت رئیس جمهور رای دادند، مراتب جهت اجرای بند ه (۱۰) اصل یكصد و دهم (۱۱۰) قانون اساسی به اطلاع مقاوم رهبری می‌رسد. این رای‌‌گیری مخفی و با ورقه خواهد بود.
- ماده ۲۴۱
زمان اجرای این آیین‌نامه از هفتم خرداد ماه ۱۳۷۸ همزمان با انتخابات هیات رئیسه مجلس و هیات رئیسه كمیسیون‌ها خواهد بود.ـ ماده ۲۴۲
كلیه قوانین و مقررات دیگر در خصوص آیین‌نامه داخلی مجلس لغو می‌‌گردد.
▪ همه پرسی
ـ ماده الحاقی-
برای بررسی تقاضای همه‌پرسی موضوع اصل پنجاه و نهم (۵۹) قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران، كمیسیون ویژه‌ای مركب از پانزده نفر از نمایندگان با رای مستقیم مجلس شورای اسلامی تشكیل می‌شود تا مطابق مقررات حاكم بر تشكیل و نحوه اداره كمیسیون‌های دیگر موضوع را بررسی و گزارش خود را به مجلس شورای اسلامی تقدیم نماید.
تبصره ۱- رسیدگی به درخواست همه‌پرسی یك شوری است. در صورت تقاضای فوریت برای آن مطابق مواد مربوطه مورد رسیدگی قرار می‌گیرد.
تبصره ۲- مدت زمان صحبت مخالفین و موافقین در صحن علنی مجلس حداكثر چهار ساعت و برای هر نفر حداكثر پانزده دقیقه خواهد بود.
نحوه ثبت‌نام و نطق مخالفین و موافقین مطابق ماده (۱۱۱) آیین‌نامه داخلی مجلس شورای اسلامی خواهد بود. نماینده دولت و مخبر كمیسیون ویژه هر كدام می‌‌توانند تا یك ساعت توضیحات خود را ارائه دهند.
تبصره ۳- پس از پایان مذاكرات، رای‌گیری علنی و با ورقه به عمل خواهد آمد. نحوه رای‌گیری به ترتیب زیر خواهد بود:
الف) اصل مصوبه كمیسیون ویژه.
ب) پیشنهاد جایگزین اصل درخواست اولیه.
ج) پیشنهاد جایگزین كمیسیون‌های فرعی به ترتیب وصول.
د) پیشنهاد جایگزین نمایندگان به ترتیب وصول.
تبصره ۴- در مرحله طرح هر یك از پیشنهادات علاوه بر پیشنهاددهنده یك موافق و یك مخالف و نماینده دولت و مخبر كمیسیون هر یك حداكثر به مدت ده دقیقه می‌توانند صحبت كنند.
تبصره ۵- مناطق تصویب درخواست همه‌پرسی موضوع اصل پنجاه و نهم (۵۹) قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران، رای مثبت حداقل دوسوم مجموع نمایندگان خواهد بود.
(تغییرات اعمال شده در این آیین‌نامه در مقایسه با آیین‌نامه چاپ سال ۱۳۷۹)
۱) اصلاحیه ماده (۵۸) براساس مصوبه ۲۷/۳/۱۳۸۰.
۲) ماده الحاقی به انتهای آیین‌نامه براساس مصوبه ۲۵/۳/۱۳۸۲.
۳) حذف مواد (۲۱۵) تا (۲۲۲) و اصلاحیه ماده (۲۱۴) و تبصره الحاقی به ماده (۲۱۳) براساس مصوبه ۲۴/۱۰/۱۳۸۲.)
قانون اجازه مكاتبه و تحقیق مستقیم به كمیسیون اصل ۹۰ با دستگاه‌های دولتی جهت رسیدگی به شكایات مردم
ماده واحده- كمیسیون اصل ۹۰ می‌تواند با قوای سه گانه جمهوری اسلامی و تمام وزراتخانه‌ها و ادارات و سازمان‌های وابسته به آنها و بنیادها و نهادهای انقلابی و موسساتی كه بنحوی از انحاء به یكی از قوای فوق‌الذكر مربوط می‌باشند مستقیما مكاتبه یا به آنها مراجعه نمایند و برای رسیدگی به شكایات كتبی كه از طرف مسئولین مربوطه بدون جواب مانده و یا جواب قانع كننده به آنها داده نشده و رفع مشكلات توضیح بخواهد و آنها مكلفند در اسرع وقت جواب كافی بدهند.
قانون فوق مشتمل بر ماده واحده در جلسه روز چهارشنبه اول بهمن ماه یكهزار و سیصد و پنجاه و نه شمسی طبق اصل نود و هفتم قانون اساسی با حضور شورای محترم نگهبان بتصویب مجلس شورای اسلامی رسیده است.
قانون الحاق یك تبصره به ماده واحده مصوب ۱/۱۱/۱۳۵۹ مجلس شورای اسلامی راجع به اجازه مكاتبه و تحقیق مستقیم به كمیسیون اصل ۹۰ با دستگاه‌های دولتی
ـ ماده واحده
عبارت زیر بعنوان تبصره به قانون اجازه مكاتبه و تحقیق مستقیم به كمیسیون اصل ۹۰ با دستگاه‌های دولتی جهت رسیدگی به شكایات مردم اضافه می‌گردد:
تبصره- مسئولین و مامورین مذكور در ماده واحده مصوبه ۱/۱۱/۱۳۵۹ مجلس شورای اسلامی مكلفند پاسخ كافی و مستند خود را حداكثر ظرف مدت یك ماه از تاریخ وصول كتبا به كمیسیون اصل نود اعلام دارند، تخلف از این قانون جرم محسوب و متخلف به مجازات حبس از سه ماه تا یك سال و انفصال از خدمات دولتی از شش ماه تا یك سال محكوم خواهد شد و موضوع تخلف در مراجع صالحه قضائی با درخواست كمیسیون قابل رسیدگی است و مراجع مذكور موظفند به اینگونه جرائم بصورت فوق‌العاده و خارج از نوبت رسیدگی و بلافاصله پس از ثبوت جرم و صدور حكم اعمال مجازات نموده و مراتب را به كمیسیون مزبور اعلام دارند.
قانون فوق مشتمل بر ماده واحده در جلسه روز پنجشنبه پنجم اردیبهشت ماه یكهزار و سیصد و شصت و چهار مجلس شورای اسلامی تصویب و در تاریخ ۱۰/۲/۱۳۶۴ به تایید شورای نگهبان رسیده است.
● قانون نحوه اجرای اصل نودم قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران
الف) تشكیلات كمیسیون
ـ ماده ۱
تشكیلات كمیسیون اصل نود، كه براساس آیین‌نامه داخلی مجلس شورای اسلامی تشكیل می‌شود دارای دو واحد می‌باشد.
الف) واحد رسیدگی به شكایات كه اعضای آن كلا از نمایندگان خواهد بود و طبق آیین‌نامه داخلی انجام وظیفه می‌نمایند.
ب) واحد دفتر كه افراد آن از طرف هیات رئیسه مجلس معین می‌شوند. حدود وظایف و اختیارات كاركنان واحد به وسیله هیات رئیسه كمیسیون تعیین می‌شود و زیر نظر رئیس كمیسیون انجام وظیفه نمایند.
تبصره – هیات رئیسه كمیسیون اصل نود می‌تواند برای هر یك از واحدهای فوق به تعداد مورد نیاز بخش‌هایی را تشكیل دهد.
ب) - صلایت و حدود اختیارات كمیسیون
ـ ماده ۲
علاوه بر اختیارات مصرحه در ماده واحده مصوب ۱/۱۱/۵۹ و تبصره الحاقی آن مصوب ۵/۲/۶۴، این كمیسیون می‌تواند جهت كسب اطلاعات كافی از مسوولین مذكور در آن ماده دعوت یا مستقیما با آنها مكاتبه نماید و آنها مكلف به اجابت هستند و در صورت تخلف و ثبوت جرم عدم پاسخگویی توسط كمیسیون و اعلام آن دادگاه صالح موظف است خارج از نوبت رسیدگی و در صورت ثبوت جرم مقدار كیفر مذكور در تبصره ماده واحده را مشخص و نتیجه را به كمیسیون اعلام نماید و در این پرونده دادگاه رسیدگی كننده به جرم عدم پاسخگویی حق رسیدگی به اصل شكایتی را كه در كمیسیون مطرح است ندارد.
تبصره ۱- هر بخش می‌تواند با موافقت رئیس كمیسیون در صورتی كه مقتضی بداند از شاكی و مشتكی عنه برای اداء توضیحات و روشن شدن چگونگی موضوع دعوت به عمل آورد و عدم اجابت مشتكی عنه تخلف محسوب و لیكن مجازات مذكور در ماده ۲ این قانون را نخواهد داشت.
تبصره ۲- دبیرخانه موظف است نامه‌های طبقه‌بندی شده و مستقیم را بدون گشودن، ثبت و در اختیار هیات رئیسه كمیسیون قرار دهد.
ـ ماده ۳
چنانچه شكایتی نیاز به تحقیق و بررسی داشته باشد، كمیسیون می‌تواند بازرس یا بازرسانی را از میان نمایندگان مجلس شورای اسلامی به انتخاب هیات رئیسه كمیسیون اعزام نماید. در این صورت مسوولین ذی‌ربط موظفند همكاری لازم را از هر جهت با آنان معمول دارند.
تبصره- بازرس یا بازرسان اعزامی می‌توانند در صورت لزوم فرد یا افراد متخصصی را هر چند غیر نماینده باشد، با تصویب هیات رئیسه كمیسیون همراه خود برای بازرسی دعوت نمایند.
ـ ماده ۴
بازرس یا بازرسان موظفند كلیه موازین شرعی را رعایت و گزارش ماموریت خود را ب انضمام نظریات كتبی فرد یا افراد متخصص در مواردی كه همراه باشندلازم را از هر جهت با آنان معمول دارند.
تبصره- بازرس یا بازرسان اعزامی می‌توانند در صورت لزوم فرد یا افراد متخصصی را هر چند غیر نماینده باشد، با تصویب هیات رئیسه كمیسیون همراه خود برای بازرسی دعوت نمایند.
ـ ماده ۴
بازرس یا بازرسان موظفند كلیه موازین شرعی را رعایت و گزارش ماموریت خود را ب انضمام نظریات كتبی فرد یا افراد متخصص در مواردی كه همراه باشند با امضاء، حداكثر ظرف مدتی كه هیات رئیسه كمیسیون معین می‌»ماید تسلیم كمیسیون نمایند.
ـ ماده ۵
كمیسیون صرفا به شكایاتی كه از روش و طرز كار مجلس یا قوای مجریه و قضائیه باشد رسیدگی می‌نماید.
تبصره- كمیسیون پس از بررسی لازم و احراز تخلف از دادگاه صالح تقاضای رسیدگی قضائی خارج از نوبت را می‌نماید. دادگاه مكلف است پس از صدور حكم نتیجه را به كمیسیون اطلاع دهد.
ـ ماده ۶
تغییر شغل و پست در وضعیت مسوول و یا مامور متخلف از نظر رسیدگی تاثیری نخواهد داشت.
ـ ماده ۷
مسوولین مذكور در ماده واحده مصوب ۱/۱۱/۱۳۵۹ در صورتی كه عمدا جواب خلاف واقع به كمیسیون داده باشند، موضوع با اعلام كمیسیون در مراجع قضائی رسیدگی خواهد شد.
ـ ماده ۸
رسانه‌های عمومی از قبیل صدا و سیما و روزنامه‌ها در صورت تمایل به اعلان گزارشاتی را كه مربوط به عموم باشد و كمیسیون اصل نود از طریق تریبون مجلس اعلان می‌كند بدون هر نوع تغییر و تفسیری به اطلاع عامه برسانند. متخلف طبق قوانین مربوطه مجازات خواهد شد.
ـ ماده ۹
كلیه مقررات مغایر با این قانون از تاریخ لازم‌الاجرا شدن ملغی خواهد شد.
قانون فوق مشتمل بر نه ماده و پنج تبصره در جلسه روز یكشنبه بیست و پنجم آبان ماه یكهزار و سیصد و شصت و پنج مجلس شورای اسلامی و در تاریخ ۵/۹/۱۳۶۵ به تایید شورای نگهبان رسیده است.
● قانون نحوه گزارش كمیسیون اصل ۹۰ قانون اساسی
ـ ماد واحده
گزارش‌های كمیسیون اصل ۹۰ پس از ارائه به هیات رئیسه بدون رعایت نوبت در دستور كار مجلس قرار می‌گیرد و در اولین جلسه علنی قرائت می‌گردد.
قانون فوق مشتمل بر ماده واحده در جلسه روز سه‌شنبه سوم آذر ماه یكهزار و سیصد و شصت و شش مجلس شورای اسلامی تصویب و در تاریخ ۳/۹/۱۳۶۶ به تایید شورای نگهبان رسیده است.
حمید یوسفی
منبع : سایر منابع


همچنین مشاهده کنید