ایران، کلید توسعه پایدار اکو

چهار هزار سال قبل از میلاد مسیح سومری ها که برای نخستین بار از چرخ برای سهولت در فعالیت هایشان استفاده کردند، گمان نمی کردند این اختراع بشر، سر منشأ تحول های بزرگ اقتصادی در قرون آتی باشد و به اساس مبادله های اقتصادی بدل شود. همان طوری که وقتی ۴۴ سال پیش بنیان گذاران آر.سی.دی سنگ بنای اکو را گذاشتند هرگز فکر نمی کردند روزی پیکره سیاسی بلوک شرق از هم بپاشد و چند تکه از آن به سازمانی که آنها ایجاد کردند بپیوندد و یک بلوک اقتصادی منطقه ای ایجاد کند.
اما در آن زمان در استانبول ترکیه که در سال ۱۳۴۳ پس از یک سال بررسی نخستین جلسه این سازمان نو پا با حضور ۳ کشور ایران، ترکیه و پاکستان برگزار شد و در پایان بیانیه ای با ۱۱ بند به تصویب رساندند که مهم ترین آن مربوط به مسائل حمل و نقل میان کشورهای عضو و مبادله های میان آنها بود.
از آن سال ها به بعد به خاطر موقعیت استراتژیک کشورهای عضو و اتفاق های سیاسی مسأله حمل و نقل و مشکلات و موارد مربوط بدان همیشه مورد بحث سران اکو بوده و هست به طوری که پیوسته در راستای افزایش کیفیت و نوع خدمات کشورهای عضو گام برداشته اند.حتی دبیرکل سازمان همکاری اقتصادی (اکو) در این رابطه گفته: «تصمیم های اعضای اکو باید اجرای موافقتنامه های آن را تسریع و ما را به هدف یکپارچه سازی اقتصاد منطقه ای نزدیک کند.» وی بلافاصله خواستار تسریع ساخت طرح خط اصلی ترانس آسیا برای قطارهای باری و مسافربری استانبول- آلماتی شده است که نشان از اهمیت این مبحث در میان مدیران و مسئولان اکو دارد.
اما سازمان اکو از زمان تأسیس تاکنون توجه ویژه ای به توسعه بخش حمل و نقل و ارتباطات در میان کشورهای عضو کرده است و حمل و نقل به عنوان عنصر مهمی در جابه جایی کالا و مسافر برای توسعه پایدار در میان کشورهای عضو اکو، مورد توجه جدی قرار گرفته چرا که جابه جایی وسیع کالا و مسافر، مصرف انرژی و ایجاد کار و کاهش فقر از اهمیت ویژه ای برای رسیدن کشورها به توسعه پایدار برخوردار است.
هرچند امروزه تحولات سریع در نظام بین المللی و فرایند روبه رشد جهانی شدن ماهیت تعاملات بین المللی و ابزارهای آن در حوزه های مختلف سیاسی، اقتصادی، فرهنگی و اجتماعی را دچار تغییرات اساسی کرده است.
در چنین شرایطی، میزان دسترسی به سرمایه، انرژی، فناوری و ابزارهای تولید ارزان و مهم تر از همه دسترسی کافی و پایدار به بازارهای مصرف متغیر های مهمی هستند که توان رقابت تولید کنندگان و در نتیجه امکان بقای آنها در شرایط جدید اقتصادی جهانی را تحت تأثیر قرار می دهند. از طرف دیگر، نابرابری تاریخی بین کشورهای پیشرفته و در حال توسعه نیز قدرت رقابت بین آنها را تحت تأثیر قرار داده و کشورهای جهان سوم را در بستر زمان دچار مشکلات بیشتری کرده است. اما بر جایگاه صنعت حمل و نقل خدشه ای وارد نکرده و همگان متفق القول بر اهمیت آن صحه گذاشته اند.چرا که در دهکده جهانی و تجارت آزاد هر روز بر اهمیت و نقش اتحاد و توافقنامه های منطقه ای افزوده می شود و جهانی شدن فرایندی است که جریان خدمات در سراسر دنیا را فراهم می کند. اگر کشورهای کمتر توسعه یافته سیاست هایی را اتخاذ نکنند این فرایند به سود کشورهای توسعه یافته خواهد بود و از قافله توسعه بازمی مانند.
ایجاد فرصت های جدید می تواند رشد و توسعه این کشورها را موجب شود به طوری که تشکیل اتحادیه ها و سازمان های منطقه ای موجب توسعه همکاری های متقابل خواهد شد.همکاری گروهی کشورهای در حال توسعه در قالب سازمان ها و ترتیبات منطقه ای، گزینه ای مناسب و تجربه شده برای توسعه اقتصادی و پیشرفت آنها محسوب می شود تا آنجا که منطقه گرایی را مقدمه و بستر طبیعی برای پیوستن به روند جهانی شدن اقتصاد تلقی می کنند. در واقع استفاده از ابزار سازمان های منطقه ای مانند اکو می تواند از طریق ایجاد مناطق آزاد تجاری، انعقاد موافقتنامه هایی برای حرکت آزاد کالا و سرمایه و اجرای پروژه های مشترک صنعتی و تحقیقاتی، شرایط مؤثرتری را در جهت افزایش قدرت اثرگذاری کشورهای عضو در اقتصاد و تجارت جهانی ایجاد کند.
● چرا اکو
شاید سؤالی که در ذهن همه نقش می بندد این باشد که در میان این همه سازمان ها و گروه های مختلف اقتصادی- سیاسی چرا اکو از اهمیت ویژه ای برخوردار است؟
جواب آن بسیار ساده و روشن است، سازمان همکاری اقتصادی (اکو) با برخورداری از موقعیت ممتاز جغرافیایی واقع در چهار راه اتصال تجارت شرق و غرب یادآور قدیمی ترین و ریشه دار ترین محور ارتباطی تمدن های شرق و غرب به جهان یعنی جاده ابریشم است. از طرفی این سازمان در کنار منابع غنی طبیعی و انسانی و اعتبار بین المللی، به طور بالقوه شایستگی کسب جایگاه ممتاز در صحنه اقتصاد منطقه و جهان را دارا بوده و هست. منافع سیاسی و اقتصادی خود را در همکاری های منطقه ای جست وجو می کند و هم اکنون با توجه به شرایط بین المللی بسیاری از منافع ملی کشورها در یک جهت مشترک پیوند خورده است و امنیت و صلح نخستین فرصت و مهم ترین ضرورت در تحقق آرمان ها و اهداف این سازمان است.
در حال حاضر و در منطقه اکو افزایش تقاضا برای صنعت حمل و نقل از یکسو و وجود ۲ کریدور اصلی ترانزیتی یعنی کریدور شمال- جنوب و کریدور شرق- غرب از سوی دیگر و همچنین عبور بخش مهمی از شاهراه آسیایی از سوی کشورهای عضو اکو، لزوم تقویت ظرفیت های موجود حمل و نقل و ترانزیت را بیش از هر زمان دیگری با اهمیت تر کرده است. می توان به جرأت گفت اگر در حال حاضر ۳ اولویت اصلی برای اکو در نظر بگیریم یکی از آنها، بهبود وضع سیستم حمل و نقلی است.هر چند اقدام های گسترده و گوناگونی در چارچوب سازمان و در راستای کنوانسیون های بین المللی حمل و نقل انجام شده و ضروری به نظر می رسد که با بررسی های دقیق کارشناسی و شناسایی موانع فیزیکی و غیر فیزیکی در بخش حمل و نقل از طریق ایجاد یک شبکه پیشرفته حمل و نقلی به سمت یک اقتصاد پایدار حرکت کند.
اما در حال حاضر پیشرفت نکردن یکسان کشورهای عضو در توسعه زیر بناهای حمل و نقل بویژه کشورهای عضو در مسیر کریدورهای ترانزیتی، فقدان سیستم مؤثر برای استفاده از اطلاعات سیستم حمل و نقل و استفاده فقط چند کشور محدود عضو اکو از تکنولوژی های جدید، اثرات زیست محیطی صنعت حمل و نقل و تکمیل نشدن برخی از پروژه های اصلی زیربنایی حمل و نقل در برخی کشورهای عضو اکو به دلیل مشکلات مالی و موانع فنی از مهم ترین مشکلات حمل و نقل سازمان اکو برای ایجاد یک شبکه حمل و نقل مؤثر است. دستیابی به سیستم حمل و نقل کارآمد و تسهیل تجارت حمل و نقل به طور اخص در منطقه از مهم ترین اهداف آتی اکو به حساب می آید. چون مشترکات زیاد تاریخی، جغرافیایی و فرهنگی کشورهای عضو این سازمان را تبدیل به یک خانواده کرده که در اجرای اهداف مشترک با یکدیگر یکدل و سهیم هستند.برای روان سازی حمل ونقل بین المللی و ترانزیتی همواره نیازمند مدیریت صحیح در سطح ملی و همکاری منطقه ای و جهانی هستیم که انتخاب مسیر و شناسایی مشکلات و گلوگاه ها از ویژگی های کریدورهاست.
● مزیت های نسبی اکو در حمل و نقل
در شرایط کنونی که برخی قدرت ها بی محابا تلاش می کنند تا در امور داخلی کشورها دخالت کرده و جا پایی در منطقه داشته باشند همکاری سازنده و هدفمند کشورهای عضو برای افزایش ظرفیت های خود در سطوح منطقه ای و بین المللی ضروری به نظر می رسد. چرا که تنوع جغرافیایی کشورهای عضو اکو و هم مرز شدن با چین، اروپا و اقیانوس هند موجب شده که این منطقه به عنوان پل اتصال قاره های آسیا، آفریقا و اروپا مطرح شود و منطقه اکو را از پتانسیل بالایی برای یکپارچگی اقتصادی برخوردار کند. این منطقه که در موقعیت بسیار مناسبی قرار گرفته از ذخایر انرژی، منابع معدنی، اراضی حاصلخیز و مهم تر از همه مردمی با استعداد برخوردار است. چرا که ۳۸۷ میلیون نفر جمعیت اقتصاد آن را صاحب موقعیت خوبی کرده است، از طرفی این منطقه حدود ۷۷۵ میلیارد دلار در سال ۲۰۰۵ تولید ناخالص ملی داشته و توانسته از رشد متوسطی معادل ۶‎/۲ درصد در میان سال های ۲۰۰۴-۲۰۰۰ برخوردار شود که در نوع خود بسیار ارزشمند و برای کشورهای این منطقه قابل توجه است.
براساس آمارهای منتشر شده از سوی مراجع رسمی، منطقه اکو یک سوم ذخایر انرژی جهان را در اختیار خود دارد.این منطقه با برخورداری از بلندترین کوه ها و پرخروش ترین رودخانه ها می تواند بیشترین میزان نیروی برق آبی را تولید کند و مجموع تولید برق در این منطقه حدود ۵۵۱ میلیارد کیلووات در ساعت است که ۳‎/۳ درصد از سهم جهانی را شامل می شود.کشاورزی ۲۳‎/۴ درصد تولید ناخالص ملی کشورهای منطقه اکو را به خود اختصاص داده که برای ۴۰درصد از جمعیت این منطقه اشتغال زایی می کند.پاکستان، ترکمنستان و ازبکستان به طور مشترک ۴۰ درصد از پنبه مورد نیاز جهان را تولید می کنند. این منطقه همچنین از امتیاز تولید غلات، برنج، گوشت و تولیدهای دامی و لبنی برخوردار است.
در رابطه با صنعت، منطقه اکو از ذخایر غنی مواد خام برخوردار است. انواع مواد معدنی اعم از سرب، روی، آهن، زغال سنگ، مس، قلع، نقره، طلا و جیوه در این منطقه تولید می شود. صنعت ۲۷‎/۶ درصد از تولید ناخالص ملی منطقه را شامل می شود.
چهل و سه سال از تأسیس سازمان همکاری های اقتصادی (اکو) می گذرد و در این مدت به جز کشورهای ایران، ترکیه و پاکستان کشورهای دیگری نیز به آن پیوسته اند. در طول این مدت مسأله حمل ونقل و مشکلات و موارد مربوط به آن همیشه مورد بحث سران اکو بوده و هست. در کنار این، موضوعات دیگری نیز زمینه ساز گسترش روابط چندجانبه در اکو شده است.
اکو به مرحله جدیدی با چالش ها و فرصت های تازه وارد شده است و باید به اهداف اولیه مبنی بر تجارت، حمل و نقل و انرژی توجه بیشتری مبذول دارد، چرا که بها دادن به صنعت حمل و نقل به اکو اجازه خودنمایی و بالفعل شدن توانایی هایش در عرصه جهانی را می دهد و این منطقه مهم اقتصادی- سیاسی را از رخوت چند ساله خارج کرده و سبب شکوفایی استعدادهای نهفته آن و پیشرفت اقتصادی منطقه می شود. صد البته این مهم تنها با اتحاد و یکپارچگی در کنار اراده مصمم اعضا محقق می شود.
اما بوروکراسی گسترده کشورهای عضو اکو به عنوان یک مانع اساسی در شاهراه پیشرفت آنها به حساب می آید. پس از آن می توان به قدرت اقتصادی نابرابر و شبکه حمل و نقل و ارتباطی کم و ضعیف این مجموعه اشاره کرد که روند همکاری ها در چارچوب اکو را با کندی مواجه کرده است.
● راه های فرار به سمت فردای بهتر
بهتر است برای تقویت ساختار درونی سازمان و دبیرخانه آن، تشویق کشورهای غیرفعال برای مشارکت فعال تر در برنامه ها و پروژه های منطقه ای، افزایش سرعت مکاتبات و تقویت مکانیسم های ارتباطی بین مراجع ملی کشورهای عضو و دبیرخانه، مکانیسم ها و چارچوب هایی برای جذب اعتبار های کلان بین المللی به منظور اجرای پروژه های منطقه ای اکو تدوین شود. همزمان با آن، امکان استفاده از منابع مالی و توان سرمایه گذاری کشورهای عضو در پروژه های منطقه ای اکو و نیز استفاده از منابع اعتباری بانک تجارت و توسعه اکو نیز به فعلیت برسد.
به عبارت دیگر در شرایط فعلی که سازمان از مرحله تدوین موافقتنامه های پایه و ترسیم راهبردها و برنامه های بخشی کوتاه مدت، میان مدت و بلندمدت عبور کرده و به تدریج درحال تمرکز روی اجرای پروژه های اولویت دار منطقه ای است، در دسترس بودن منابع مالی برای اجرای پروژه های منطقه ای از اولویت های اساسی به شمار می رود و لازم است این موضوع به صورت جدی توسط دبیرخانه و کشورهای عضو موردبررسی قرارگیرد.
بدون تردید، شرایط اصلی برای بالفعل کردن ظرفیت ها و استعدادهای فراوان منطقه، اعتقاد به اصل همفکری و تفکر همکاری منطقه ای و اجتناب از پرداختن به نقاط افتراق و مسائل اختلافی است. خوشبختانه اکو با تدوین اسناد پایه، تصویب موافقتنامه های مهم و ترسیم چشم اندازهای بخشی در قالب برنامه های عمل اجرایی و همچنین آغاز مراحل اجرایی برخی پروژه های مهم منطقه ای، قدم های امیدبخشی را دراین راه برداشته که این جهت گیری نیازمند تقویت و تکمیل و توسعه هرچه بیشتر و تلاش مضاعف است. با ایجاد ابزارهای نرم افزاری ازقبیل موافقتنامه ها و برنامه های مختلف بخشی مانند موافقتنامه چارچوب حمل و نقل ترانزیت اکو، راهبردها و طرح های عملی بلندمدت اکو در زمینه های حمل و نقل و ارتباطات، کشاورزی، صنعت و محیط زیست و زیرساخت های لازم مانند اتصال شبکه راه ها، راه آهن و نیز شبکه فیبر نوری کشورهای عضو اکو چشم انداز خوبی برای مبادله آسان و سریع کالا و خدمات قابل تصور است. لازم است ضمن رفع موانع موجود، با تدابیر مناسب و به کارگرفتن توانمندی های شبکه مالی و اعتباری کشورهای عضو امکان حرکت سرمایه نیز فراهم شود که با افزایش حضور و تسهیل رقابت بخش خصوصی تحرک و پویایی اقتصادی روزافزونی را درمنطقه ایجادکند.
همچنین با رفع مشکلات مربوط به روادید برای رانندگان و تجار و یکسان سازی اسناد حمل و نقل و روان سازی فعالیت گمرکی، گمرکات و تعیین مکانیزم برای فعالیت حمل و نقل میان کشورهای عضو بدون وجود سهمیه برای روان سازی حمل و نقل و ترانزیت در کشورهای منطقه به رونق صنعت حمل و نقل در این منطقه کمک کند.
● آلماتی سرآغاز یک حرکت
درحال حاضر دغدغه تمام کسانی که به نحوی با چالش های اکو آشنا هستند تکمیل و استفاده کامل از پروژه آلماتی - استانبول است. همان طور که اشاره شد حمل و نقل نقش محوری را در یکپارچگی اقتصادی ایفا می کند و گردشگری و تجارت در منطقه، برخورد متقابل مردم و تبادل فرهنگی تنها با وجود شبکه حمل و نقل کارآمد امکانپذیر است. لذا کشورهای عضو قاعدتاً باید سرمایه گذاری بیشتری برای گسترش صنعت حمل و نقل انجام دهند.
یکی از آنها که می توان به آن اشاره کرد، تکمیل پروژه آلماتی - استانبول است که موجب گسترش توریسم و تجارت در میان کشورهای منطقه و برای عملیاتی کردن کریدور چین - خاورمیانه- اروپا و تأمین سیر روان قطارهای کانتینری در مسیر راه آهن سراسری آسیا و وجود ظرفیت های بالای حمل و نقلی میان کشورهای این مسیر و حمل و نقل روان و منافع اقتصادی مشترک خواهدشد.
هرچند قطار مسافری به صورت نمادین در این مسیر در چهارسال پیش راه اندازی شد ولی پس از آن، این طرح پیشرفتی نداشت و قطار کانتینری نیز به طور کامل دراین مسیر سیر نمی کند و ترن های کانتینری در این پروژه درطول دو سال گذشته به دلیل موانع فنی و غیرفنی با تمام ظرفیت کار نکرده اند.
راه اندازی قطار آلماتی - استانبول یک دستاورد بزرگ حمل و نقلی در منطقه اکو است. با راه اندازی آن، آلماتی از طریق ازبکستان، ترکمنستان و ایران به ترکیه وصل خواهدشد. هرچقدر اجرای این طرح با تأخیر مواجه شود، متقاضیان استفاده از این مسیر به مسیرهای دیگر رو خواهندآورد و کشورهای عضو اکو از مزایای آن بی بهره خواهندماند.
● ایران محور توسعه اکو
ایران از دیرباز مهد توسعه و تجدد بوده است و همیشه پیشقراول رشد در تاریخ به حساب می آمده و می آید به طوری که قدیمی ترین چرخ موجود در جهان که در صنعت حمل و نقل استفاده شده، چرخ ارابه ای است که از دوران هخامنشی برجای مانده و اکنون در موزه ملی ایران به نمایش گذاشته شده است.
از این رو در اجلاس شورای هماهنگی حمل و نقل و ترانزیت سازمان همکاری های اقتصادی (اکو) ایران مسئولیت کمیته بیمه این شورا را پذیرفته است. همچنین به عنوان پیشنهاددهنده اولیه طرح بیمه شخص ثالث وسایل نقلیه موتوری در بین کشورهای عضو اکو، براساس توافق هایی که به دست آمد مسئولیت این کمیته تا زمان نهایی شدن موافقتنامه بیمه ای بین اعضا به ایران واگذار شد. ضمن این که سند موافقتنامه حمل و نقل و ترانزیت کشورهای عضو اکو که پیش از ایران توسط ۶ کشور دیگر عضو به تصویب رسیده بود در ایران به تصویب رسید. این موافقتنامه یکی از اسناد مهم بین کشورهای عضو اکو است که برخی اعضا باتوجه به تغییرات به وجودآمده در همکاری های بین المللی بخش حمل و نقل پیشنهادهایی را برای اجرای بهتر موافقتنامه ارائه کردند.
ایران با ساخت خط آهن سنگان - هرات و بم - زاهدان و نقش مثبت آن در اتصال راه آهن های ایران و جمهوری آذربایجان ازطریق مرز آستارا و اتصال ریلی به افغانستان، افزایش بارمحوری راه آهن میرجاوه - کویته پاکستان به کریدور شرق و غرب می تواند در فعال تر شدن شبکه ریلی کشورهای عضو اکو بسیارمؤثر باشد.
همچنین ساخت و گشایش خط آهن محور بافق - مشهد به طول ۸۰۰ کیلومتر، ساخت خط آهن کرمان- زاهدان که از این طریق خط آهن پاکستان به شبکه سراسری ریلی ایران متصل می شود، ازجمله عملکردهای ایران دراین خصوص است. ساخت خط آهن قزوین - رشت - انزلی- آستارا به طول ۳۷۰ کیلومتر و ساخت راه آهن غرب کشور برای اتصال به راه آهن عراق از برنامه های دیگر ایران در زمینه حمل و نقل محسوب می شود.
در بحث ترانزیت جاده ای، تکمیل آزادراه تهران - قزوین- زنجان- تبریز- بازرگان و تکمیل آزادراه تهران- ساوه- سلفچگان و بزرگراه همدان- کرمانشاه- اسلام آباد از برنامه های ایران در این بخش به حساب می آید که همچون پل ارتباطی نهایی عمل می کند و حکم آخرین قطعه پازل را برای تکمیل اقتصاد منطقه دارد.
ضمن این که ایران برای ایجاد جذابیت و توجیه اقتصادی به کشورهای عضو اعلام کرده می توانند با تخفیف خوبی درایران ترانزیت انجام دهند. بویژه در بنادر کشور که از تخفیف ۷۵ درصدی برای انبارداری اعضای اکو برخوردار خواهندبود.
درکنار تمام این موارد، ایران با بودجه داخلی اقدام به ساخت ۷۸۰۰ کیلومتر آزادراه و بزرگراه و ۵۴۰۰ کیلومتر راه اصلی و ساخت ۵۰۰۰ کیلومتر راه آهن جدید کرده است که انجام این امور شبکه سراسری شمال - جنوب و غرب - شرق را کامل خواهند کرد و افزایش ظرفیت تخلیه و بارگیری بنادر را به حدود ۷۶ میلیون تن در سال و افزایش ظرفیت تخلیه و بارگیری کانتینری به میزان ۲‎/۵ میلیون TEU را درپی خواهندداشت.
هرچند این فعالیت ها در راستای آبادانی و پروژه های عمرانی و برنامه چهارم توسعه انجام می شود، اما منفعت بسیاری برای کشورهای عضو اکو خواهدداشت. ویژگی های ممتاز جمهوری اسلامی ایران در زمینه حمل و نقل جاده ای، بندری و خط آهن نقش مؤثری در افزایش ظرفیت و توسعه منطقه و حوزه کشورهای اکو برای مشارکت فعالانه در پروژه ها به ارمغان خواهدآورد. درنهایت ایران با شبکه گسترده حمل و نقلی چندضلعی، کشورهای محصور در خشکی منطقه اکو را به آبراه های بین المللی وصل می کند و به آرزوی دیرینه آنها که دستیابی به آبهای آزاد است جامه عمل می پوشاند.
● کلام آخر
ظرفیت های فراوان موجود برای همکاری بین اعضا نشان می دهد که اکو در صورت رفع موانع موجود و ایجاد تحرک بیشتر در فعالیت های خود می تواند عامل مهم برای ایجاد همگرایی بیشتر میان کشورهای منطقه باشد.
با گسترش هرچه بیشتر همکاری ها و افزایش هماهنگی و تفاهم میان کشورهای منطقه بخصوص تسریع در امضا و تصویب اسناد و موافقتنامه ها و پروژه های مهم سازمان و اجرایی کردن همه آنها، هدف یکپارچگی کامل اقتصادی و ایجاد منطقه آزاد تجاری اکو که در سند چشم انداز «اکو۲۰۱۵» پیش بینی شده است در آینده نزدیک تحقق خواهدیافت.

امیر آشتیانی

منبع : روزنامه ایران