پردیس ایرانی چیست؟

باغ، مفرح فضایی است که ایرانیان از دیرباز بر ساخت و آبادانی‌اش همت گماشتند و برای سرسبزی و زیبایی‌اش تلا‌ش‌ها کرده‌اند و زمان‌های دراز بر طرحش اندیشیده‌اند. تاریخ‌نگاران بسیاری ایرانیان را اولین خالقان باغ می‌دانند. فارسنامه ابن بلخی ۵۱۰۰-۵۰۰ هـ .ق) منوچهر پسر میشخوریار را که هفتمین پادشاه پیشدادی است، نخستین کسی می‌داند که در جهان به احداث باغ و بوستان پرداخته و می‌نویسد: <آثار او آن است کی اول کسی کی باغ ساخت او بود و ریاحین گوناگون کی بر کوهسارها و دشت‌ها رسته بود، جمع کرد و بکشت و فرمود تا چهار دیوار گرد آن در کشیدند و آن را بوستان نام کرده، یعنی معدن بوی‌ها.( >آریانپور، ۲۹ :۱۳۶۵)
حال اگر نه اولین، ولی بی‌شک باید ایرانیان را جزو نخستین ملل باغساز دنیا به حساب آورد که سبک خاص خود را نه تنها در باغسازیشان به کار گرفته‌اند، که به بسیاری دیگر از تمدن‌ها نیز آموخته‌اند. شاید هوای گرم و خشک حاکم براین سرزمین طمع زیستن در بهشت را بیشتر در دلشان برافروخته و لا‌جرم خلا‌قیتشان را بدین سمت رانده است طوری‌که حتی نام این فضاهای سرسبز ایرانیان بلندآوازه گشته و زبان به زبان رفته و گشته و مانده است. ‌
باغ، واژه‌ای فارسی است که در پهلوی و سغدی نیز به همین شکل (‌) BAGH به‌کار برده می‌‌شد. برخی باغ را مشترک در فارسی و تازی می‌دانند و بعضی نیز برآنند که این واژه در اصل تازی بوده است. واژه باغ معادل <پردیس> است که این خود لغتی است ماخوذ از زبان مادی (پارادئزا) به معنی باغ و بوستان. پارادئزا در اوستا نیز دو بار به‌کار برده شده است. این واژه در پهلوی پالیز شده و در فارسی دری هم به‌کار رفته است، هر چند که امروز پالیز را کشتزار خیار و هندوانه و گاه سبزی‌کاری گویند. در دوران هخامنشیان و بعد از آن سرتاسر ایران پر بود از باغهای بزرگ و باشکوه، به گونه‌ای که گزنفون نیز چندین بار از آنها یاد می‌کند. این باغها که در روزگار خود بی‌نظیر بود در دیگر تمدن‌های بزرگ سابقه اینچنانی نداشت و مردم بسیاری از نقاط جهان را جالب نظر آمد. لذا به اقتباس از ایرانیان باغهایی در بسیاری از نقاط جهان ساخته شد و همان واژه فارسی برای نامگذاری آنها به کار برده شد. امروزه این واژه در زبان یونانی به صورت ‌Paradeisos به معنی باغ و در زبان‌های فرانسه و انگلیسی به ترتیب ‌Paradis و ‌Paradise به معنای بهشت به‌کار می‌رود. ‌
ویل دورانت در تاریخ تمدن (عصر ایمان) می‌نویسد: <باغ به سبک ایرانی مورد تقلید سایر ملل نیز قرار گرفته، در بین مسلمین و اعراب و در هندوستان هم رواج یافته است و در قرون وسطی موجب الهام اروپاییان گردیده است.> کاخ الحمرا در اسپانیا، ورسای در فرانسه، تاج محل در هندوستان و نیز آثار به جای مانده از باغهای معلق بابل در عراق کنونی را شاید بتوان از مهم‌ترین نمونه‌های شاهد بر این مدعا دانست. ‌
مهم‌ترین مشخصه باغ ایرانی که آن را در یک نگاه از باغهای دیگر ملل جهان متمایز می‌سازد هندسه حاکم بر آن است، چرا که طرح کالبدی آن براساس ساختار هندسی بسیار دقیق، حساب شده و منحصر به فرد شکل یافته است، که در آن عمدتا از اشکال مربع و مستطیل استفاده می‌شود. نقشه باغ ایرانی از تعدادی خطوط و محورهای قوی تشکیل شده است که باغ را به چهار قسمت اصلی تقسیم می‌کنند. محورهای اصلی باغ همیشه بر مهم‌ترین مسیرهای عبوری آن منطبق هستند. محل تلا‌قی محورهای اصلی نیز از مهم‌ترین نقاط باغ است که محل احداث کوشک (عمارت ویلا‌یی تابستانی) و یا استخر خواهد بود که این دو نیز از مهم‌ترین اجزای باغ ایرانی‌اند. استخر مستطیل شکل همیشه در مقابل مهم‌ترین جبهه کوشک اصلی باغ ساخته می‌شود و این هر دو نیز معمولا‌ بر اصلی‌ترین و کشیده‌ترین محور باغ قرار می‌گیرند. به‌گونه‌ای که همیشه می‌توان تصویری لرزان از عمارت باغ را در آب آرام و گسترده در مقابلش به تماشا نشست و آنقدر باورش کرد که بیست ستونش را چلستون نام داد و به خاطر سپرد. ‌
طرح و ساختار باغ ایرانی قدمتی چندهزار ساله دارد که شاید بتوان اولین نمونه از آن را در اکتشافات باستانشناسی باغ سلطنتی کورش در پاسارگاد که سال‌ها پیش توسط دیوید استروناخ تهیه شده است، مشاهده کرد. ویکتوریا سکویل وست در مقاله مفصلی که درباره باغهای ایرانی نگاشته، به کاسه‌ای سفالین که توسط پروفسور هرتسفلد در سامره کشف شده اشاره می‌کند و می‌نویسد: < در اینجا کاسه‌ای سفالی به‌دست آمده که تصور می‌رود مربوط به ۲۰۰۰ سال پیش از میلا‌د باشد و روی آن جوی‌های متقاطعی است که چهار قطعه باغ را نشان می‌دهد و در هر قطعه یک درخت و یک پرنده است. ولی به هرحال این طرح همان طرح رسمی و عمومی ایرانیان است که از زمان کورش تا به‌امروز به‌کار برده‌اند... و در حقیقت تمام باغهای ایران براساس این تقسیم هندسی طرح‌ریزی شده‌اند، تا جایی که این‌کار به صورت یک کیفیت عرفانی درمی‌آید که از افکار بسیار قدیمی آسیا در تصور عالم وجود و تقسیم آن به چهار منطقه است، که معمولا‌ چهار رودخانه بزرگ آنها را از هم جدا می‌کند.> در مورد ریشه ساختار هندسی باغ ایرانی نظرات متعددی مطرح است، که از مهم‌ترین آنها می‌توان از تئوری‌هایی نام برد که چهار عنصر مقدس آب، باد، آتش و خاک را ریشه فلسفی این طرح برشمرده‌اند. طرح هندسی باغ ایرانی را در نقوش فرش‌های اصیل ایرانی، ظروف سفالین و دیگر هنر‌های تصویری نیز می‌توان مشاهده کرد.
محصوریت، دیگر شاخصه‌مهم باغ ایرانی است که برگرفته از روحیه درونگرای مردم سرزمینمان است و در دیگر بناهای ایرانیان نیز به صورت عاملی مهم و تاثیرگذار تبلور یافته است. دیوارهای ضخیم و بلند خشتی و چینه‌ای که دور تا دور باغ مستطیل شکل ایرانی را احاطه کرده‌اند ساکنان آن را امنیت خاطر می‌بخشند و از شرارت تراران و مهاجمان در امان می‌دارند. در دوران صفوی که امنیت ناشی از حکومت مقتدر بر کشور سایه افکنده است، دیوار باغها با ارتفاع و ضخامت کمتری به اجرا درمی‌آید و در بعضی موارد نیز مشبک می‌شود.
دیگر مشخصات مهم باغهای ایران را به اختصار می‌توان چنین برشمرد: ‌
۱) احداث باغ غالبا در زمین‌های شیبدار
۲) استفاده از خطوط راست و زوایای قائمه در طرح پلا‌ن باغ
۳) وجود حوض یا استخر برای تامین آب و زیبایی چشم‌انداز در مقابل عمارت ‌
۴) استفاده همزمان از درختان خزان‌پذیر و همیشه سبز
۵) اختصاص بیشترین قسمت باغ به درختان میوه ‌
۶) استفاده از انواع گل‌های تزئینی و دارویی به ویژه گل‌سرخ
باغ ایرانی ظرافت‌های بسیاری را چه از بعد معماری و هنری و چه فنی در خود جای داده است که حاصل قرن‌ها تجربه باغسازی مردمان این سرزمین در شرایط سخت آب‌وهوایی است که با خلا‌قیت و ابداعات فراوان همراه بوده است. بسیاری از این تجارب و ظرافت‌ها را قاسم‌ابن یوسف ابونصر هروی در کتاب ارشاد الزراعه ۹۲۱۱ هـ .ق) توصیف نموده که خود سندی معتبر در شیوه باغسازی ایرانی و طرح باغهای ایرانی در دوران گذشته است. ‌
شاکله اصلی باغ ایرانی مانند دیگر بخش‌های معماری ایران، تا اواسط دوران حکومت قاجار مورد احترام بود و از این زمان اند‌ک‌اندک در طوفان تجدد و غرب‌گرایی، شاخ و برگش در هم می‌شکند و دستخوش تغییرات و بدعت‌های جدی می‌شود و زمانی نیز در آستانه فراموشی قرار می‌گیرد. ‌
باغهای ایران در طول تاریخ محل وقوع بسیاری از رویدادهای مهم تاریخی بوده‌اند و نظاره‌گر بسیاری از اتفاقات سرنوشت ساز. حتی برخی از آنان چون باغ فین‌کاشان، با واقعه‌ای تلخ یا شیرین شهرت یافته‌اند و نامشان با همان حادثه اجین شده است. اینان گاه محل تاج‌گذاری پادشاهی بوده‌اند و گاه محل اعدام مشروطه‌خواهی. گاه پایگاه انجنبی بوده‌اند و گاه حرمسرای دربار شاهی، گاه مدفن عارفی گشته‌اند و گاه پیش‌کش پادشاهی، گاهی هم سفارتخانه‌ای کهن بوده‌اند و بر سر مالکیتشان روابط دو کشور متزلزل گشته است. ‌
هر چند همیشه مهم‌ترین باغها در مالکیت پادشاهان و پادشاه‌زادگان و خوانین بوده و کمتر در اختیار مردم عادی قرار گرفته است، ولی خاطره‌ آنها در ذهن ایرانیان جاودانه مانده است و اصولشان حتی در حیاط کوچک خانه‌ها خودنمایی می‌کند. ‌

مصطفی مصطفی‌زاده
منابع و مواخذ
پژوهشی در شناخت باغهای ایران و باغهای تاریخی شیراز- علیرضا آریان‌پور- نشر یساولی- ۱۳۶۵.
تداوم طراحی باغ ایرانی در تاج محل- حسین سلطان‌زاده- دفتر پژوهش‌های فرهنگی- ۱۳۷۸.
باغهای ایران و کوشک‌های آن- دونالد ویلبر- ترجمه مهین‌دخت ‌صبا- ترجمه و نشر کتاب - ۱۳۴۸.
فارسنامه ابن بلخی- ابن‌بلخی، قرن ۶- براساس متن مصحح لسترنج و نیکلسن- بنیاد فارس‌شناسی- ۱۳۷۴.
مقاله شکل‌گیری باغ سلطنتی پاسارگاد و تاثیر آن در باغسازی ایران- دیوید استروناخ- ترجمه کامیار عبدی- مجله اثر شماره ۲۲ و ۲۳.

منبع : روزنامه اعتماد ملی