آشنایی با برج تاریخی گنبد کاووس

این برج یكی از آثار باستانی كشورمان كه در اعداد بزرگترین مفاخر معماری قرن چهارم هجری است در شمال شرقی ایران در شهر گنبد كاووس قرار دارد . این بنای معروف كه یكی از بلند ترین آثار تاریخی جهان بشمار می آید بر فراز تپه خاكی كه قریب ۱۵ متر از سطح زمین بلند تر است قرار دارد این بنا در سال ( ۳۹۷ ه. ق. و ۳۷۵ ه. ش) و در زمان سلطنت شمس المعالی قابوس ابن و شمگیر و در شهر جرجان كه پایتخت پادشاهان آن دیار بوده ، بنا گردیده است بنایی كه از هزار سال پیش تا كنون بر فراز تپه ای خاكی استوار است در عین سادگی یكی از غرور انگیز ترین بناهایی است كه نه تنها در خاك ایران بلكه در سراسر جهان شناخته شده است و مورد توجه بسیاری از جهانگردان و باستان شناسان است .
پروفسور ارتورافام پوپ در مورد این بنا چنین نوشته است : در زیر سمت شرق كوههای البرز و در برابر صحراهای پهناور آسیا یكی از بزرگترین شاهكارهای معماری ایران با تمام شكوه و عظمت خود قد بر افراشته است . این بنا گنبد قابوس بقعه آرامگاه قابوس بن و شمگیر می باشد و ? برج آرامگاه از هرگونه آرایش مبراست . جنگنده ای بانیروی ایمان در قتال رو در روی ، پادشاهی شاعر در نبرد با ابدیت ، آیا آرامگاهی چنین عظیم و مقتدر وجود دارد ،محمد علی قورخانچی نیز تحقیقی در مورد گنبد قابوس داشته و در كتاب نخبه سینیه خود گنبد قابوس را در نیم فرسخی خرابه های شهر جرجان دانسته و نظیری را برای این گنبد در ایران زمین موجود ندانسته است در معماری سنتی ایران به چنین بناهای عظیم و كشیده ای كه ( میل نیز نامیده می شوند ) در طول راهها برای راهنمایی و تعیین مسیر كارونها احداث می شده زیاد بر می خوریم ولی هیچكدام آنها به پای عظمت گنبد قابوس نمی رسند .
مشخصات بنا : گنبد قابوس شامل ۲ قسمت است :
۱- پی یا پای بست بنا و بدنه
۲- گنبد مخروطی
پی سازی بنا از زمین سفت شروع و تا ارتفاع حدود ۱۵ متری با آجر و مصالح مشابه خود بنا انجام شده است . درون پای بست سردابی وجود داشته كه پا كار طاق آن هنوز بر جای است ولی بر اثر كاوشهای پیاپی كاوشگران كه در پی گنج بوده اند آثاری از كف آن بر جای نمانده است . بدنه مدور خارجی گنبد قابوس دارای ۱۵ ترك ( دندانه نود درجه ) می باشد ( همانند ستاره ده پر ) این تركها كه در اطراف آن و به فواصل مساوی از یكدیگر قرار دارند ، از پای بست بنا شروع و تا زیر سقف گنبدی ادامه می یابد و میان این تركها با كوهه ای آجری پر شده است ۰ به جز درب ورودی ) راس این تركه ها به اندازه یك مترو سی چهار سانتی متر از یكدیگر فاصله دارند . قطر داخلی گنبد به طول نه متر و هفتاد سانتی متر و قطر آن از قاعده تركها بطول چهارده متر و شصت و شش سانتی متر و طول قطر آن از رأس تركها یا به عبارتی قطر ارباب یا پای بست آن هفده متر و شش سانتی متر می باشد ضخامت میل از پایین به بالا كرنش كمی دارد و در ارتفاع ۳۷ متری گنبد مخروطی بنای برج را تكمیل می كند . این گنبد كه با آجرهای مخصوص دنباله دار كفشكی ساخته شده است دو پوسته است . گنبد درونی مانند گنبدهای خاكی به شكل نیم تخم مرغی و از آجر معمولی است و پوسته بیرونی با آجر دنباله دار ، و ارتفاع این گنبد مخروطی ۱۸ متر است در بدنه شرقی روزنه ای تعبیه شده كه ارتفاع آن یك متر و نود سانتیمتر است عرض روزنه در قسمت بالا ۷۳ و در وسط ۷۵ و در پایین ۸۰ است . در ضلع جنوبی آن یك ورودی می باشد كه ۵/۱ متر عرض و ۵۵/۵ متر ارتفاع دارد . در درون طاق هلالی سر در آن ، مقرنسی است كه به نظر می رسد در مراحل نخستین پیشرفت این نوع تزئینات معماری و گچ بری است . شاید این مقرنس ساده و در عین حال زیبا از اولین نمونه های مقرنس سازی در بناهای اسلامی می باشد كه بتدریج تكمیل شده است دكتر ویلسن آمریكایی نماینده دانشگاه پنسیلوانی نیز در بازدید و تحقیقاتی كه از این بنا داشته راجع به این مقرنسها چنین نوشته است : ? بالای در ، داخل هلال مدخل گیلوئی مقرنسی است كه در مراحل اولیه ترقی می باشد و این یكی از نمونه های تزئینی است از اصول یك معماری كه بعد اهمیت پیدا كرده است ? در ردیف كتیبه كوفی بصورت كمر بند وار بدنه را آرایش كرده است كه یك ردیف آن در ۸ متری پای آن و دیگری بالا در زیر گنبد مخروطی قرار دارند نوع نوشته كوفی كتیبه ها ساده و آجری است حروف آن آرایش ندارند . بر جسته و خوانا می باشد و حاشیه دور آنها قاب مستطیلی شكلی است از آجر .
متن كتیبه ها چنین است :
۱- بسم الله الرحمن الرحیم بنام خداوند بخشیده مهربان
۲- هذ القصر المعالی این است كاخ عالی
۳- الاصیر شمس المعالی امیر شمس معالی
۴- الاصیر ابن الاصیر امیر سپر امیر
۵- قابوس ابن وشمگیر قابوس فرزند وشمگیر
۶- امر به نبائه فی حیاتی فرمان داد به بنای آن در زندگی خویش
۷- سنه سبع و تمسین و ثلثماته قمریه سال سیصد و نود و هفت قمری
۸- و سنه خمس و سیعین و ثلثماته سال سیصد و هفتاد و پنج شمسی
برج در طی عمر خود سه بار تعمیر ومرمت شد آخرین بار نیز در سال ۱۳۴۹ تعمیر اساسی آن انجام گرفت بطوری كه این شاهكار معماری اسلامی كه با شكوه كمترین ابنیه قرن چهارم هجری است حفظ و مصون گشت . مصالح بكار رفته در این بنا ملات ساروج و آجر است این بنا تماماً از آجرهای پخته قرمز ساخته شده است آجرهای سخت این بنا بدلیل عوامل جوی بمرور به رنگ برنزی در آمده است در نحوهٔ اجرای این ساختمان بدلیل نبودن امكانات و تكنولوژی پیشرفته به جای چوب بست از كوبه و متراكم كردن خاك به دور نما بصورت مارپیچ و پله ای تا انتهای آن استفاده شده است كه بعد از اتمام بنا خاكها را بصورت تپه در اطراف بنا پخش نموده اند .
شیوه معماری بنا : این بنا یكی از اولین ساختمانهایی است كه مرز بین شیوهٔ معماری خراسانی و رازی محسوب می شوند و در واقع مربوط به اوائل دورهٔ شیوهٔ معماری رازی است ساختمان این بنا تماماً از آجر و ملات ساروج
ساخته شده است . یكی از بارزترین ویژگیهای شیوهٔ معماری رازی استفاده از آجر با بهترین كیفیت ممكن است .

منبع : اولین پایگاه اطلاع رسانی دانشجویان ترکمن ایران