سندرم روده تحریک پذیر و پپرمینت

سندرم روده تحریک‌پذیر Irritable bowel syndrome یکی از مهمترین اختلالات گوارشی است که به نسبت هر پنج نفر فرد بالغ در ایالات متحده، یک نفر با آن مواجه می‌شود. این اختلال با علائم متعددی نظیر دردهای شکمی، یبوست، اسهال و یا ترکیبی از اسهال و یبوست مشخص می‌شود. برای برطرف کردن آن می‌توان برای بیماران، روش‌های غیردارویی نظیر آموزش بیماران، کنترل استرس، رژیم‌های غذایی مناسب را پیشنهاد نمود. در روش دارویی، داروهایی با منشاء شیمیایی و گیاهی نظیر Belladonna ، Trimebutine ، Dicyclomine و اسانس پپرمینت (Mentha piperata L.) و روغن کتان، برای این اختلال مؤثر شناخته شده‌اند.
●اپیدمیولوژی :
از ۲۵ درصد مراجعه بیماران برای معاینه اولیه در بخش‌های گوارشی، تقریباً ۱۲ درصد را اختلال IBS تشکیل می‌دهد. اکثریت دردمندان این اختلال، مراقبت‌های پزشکی را پیگیری نمی‌کنند. زندگی با این اختلال محدود کننده و بدون مراقبت پزشکی می‌تواند شدیداً به کیفیت زندگی آنان آسیب برساند. IBS بعد از سرماخوردگی، مهمترین علت غیبت افراد در فعالیت‌های روزمره می‌باشد. زنان دوبرابر مردان دچار IBS می‌شوند. مطالعات حاکی از آن است که بیشتر زنان مبتلا به IBS ، احتمالاً در گذشته زندگی فردی خود در تمایلات جنسی و جسمی افراط داشته‌اند.
●تظاهرات بالینی :
مهمترین علامت معمول که به صورت واحد در بیماران مبتلا به IBS دیده می‌شود، دردهای شکمی و یبوست متناوب با اسهال می‌باشد. در این بیماران، یبوست به علل کاهش فرکانس دفع مدفوع (۲ بار یا کمتر در هفته) عبور سخت مدفوع و یا عدم توانایی تخلیه مدفوع از رکتوم بروز می‌نماید. اسهال نیز به علت افزایش یا کاهش غلظت مدفوع در مقایسه با افراد سالم دیده می‌‌شود.
●پاتوفیزیولوژی :
پاتوفیزیولوژی IBS به درستی شناخته شده نمی‌باشد ولی اعتقاد بر آن است که وقتی که ماهیچه‌های روده ای نسبت به حالت نرمال کمتر یا بیشتر منقبض می‌شوند، این عارضه بروز می‌نماید. انقباضات کلونی موجب دردهای شکمی، کرامپ، باد و وقوع ناگهانی اسهال و یبوست می‌شود.
در بررسی‌های آزمایشگاهی و بالینی، هیچ‌گونه تغییرات غیرعادی بیوشیمیایی، میکروبی و هیستولوژیک در بیماری IBS به دست نیامده است.
●درمان :
درمان بیماران IBS پس از مشخص شدن تاریخچه بیماری و معاینات بالینی طرح‌ریزی می‌شود. رژیم‌های درمانی به صورت فردی و بر پایه هر یک از علائم غالب بیماری قابل توصیه می‌باشد.
در درمان بیماران مبتلا به سندرم روزه تحریک‌پذیر روش‌های غیردارویی و دارویی مطرح می‌باشند که درباره هر یک مختصری بیان می‌گردد.
‌روش‌های درمانی غیردارویی :
در این روش، مهمترین دستورالعمل آن است که پزشک نگرانی بیمار را تشخیص داده و وی را از ماهیت و پیش‌آگهی بیماریش آگاه سازد.
در استراتژی غیر دارویی (Nonpharmacological strategie) درمان IBS ، تکنیک‌های کنترل استرس، اطمینان‌سازی بیماران از درمان و بازنگری تاریخچه رژیم غذایی بیمار به منظور تشخیص دادن غذاهایی که ممکن است نشانه‌های بیماری را تسریع کرده یا تشدید نماید، در نظر گرفته شود.
در بیمارانی که یبوست در آنان غلب می‌باشد، یک رژیم سرشار از فیبرهای سلولزی توصیه می‌شود. در این زمینه می‌توان به موادی نظیر سبوس، میوه‌ها و سبزیجاتی که دارای میزان فیبر بالا هستند، اشاره نمود و در رژیم غذایی بیمار منظور شود.
در بیمارانی که اسهال درآنان وجود دارد، باید لاکتوز، فروکتوز، سوربیتول از رژیم‌های آنان حذف گردد. همچنین بیمارانی که دردهای شکمی، نفخ و ایجاد گاز را تجربه کرده‌اند، باید از خوردن غذاهایی که موجب افزایش میزان گاز در مجرای روده می‌شود، اجتناب نمایند. در این مورد پرهیز از مصرف هویج، حبوبات، آلو و لبنیات توصیه می‌شود.
از آنجا که بین علائم بیماری IBS و استرس، اضطراب و افسردگی رابطه بسیار نزدیکی وجود دارد، متخصصان، روان‌درمانی را برای تغییر این علائم توصیه می‌نمایند.●عوامل فارماکولوژیک :
اغلب تکنیک‌های غیر دارویی به تنهایی قادر به از بین بردن نشانه‌های IBS به طور کامل نیستند و بنابراین نیاز به دارودرمانی احساس می‌شود.
متخصصان طیف وسیعی از مواد دارویی را شناسایی کرده‌اند که از شدت علائم IBS می‌کاهد. این مواد شامل داروهای آنتی‌کلینرژیک یا آنتی‌اسپاسمودیک می‌باشند که به کاهش علائمی نظیر درد حاصل از اسپاسم روده‌ای و باد و نفخ کمک می‌نمایند. Belladonna یکی از متداول‌ترین داروهای آنتی‌اسپاسمودیک می‌باشد که عموماً مورد مصرف قرار می‌گیرد. داروهایی نظیر Trimebutine ، Pinaverium bromide و Dicyclomine موجب تغییر در حرکات روده‌ای و کاهش شدت دردهای حاد شکمی در IBS می‌شوند. علاوه بر موارد بالا برای درمان دردهای شکمی از دوزهای پایین داروهای ضدافسردگی سه‌حلقه‌ای می‌توان استفاده نمود. این داروها معمولاً در کاهش دردهای شکمی مؤثراند ولی تمایل آنها به ایجاد یبوست نیز وجود دارد.
علیرغم شیوع فزاینده IBS، (Lotronex) Alosetron تنها داروی جدیدی است که توسط FDA (Food And Drug Administration) مورد تأیید قرار گرفته است. این دارو موجب کاهش زمان عبور از مجرای کولونی شده و با افزایش اتساع قولونی، فعالیت‌های دردزا را کاهش می‌دهد.
البته Alosetron دارای اثر بیشتری در زنان تا در مردان است. علاوه بر موارد دارویی یاد شده، متخصصین مایوکلینیک از Clo-nazepam و محققین بلژیکی از Sumatriptan که برای تسکین دردهای میگرنی مصرف می‌شود، در بهبود IBS استفاده کرده‌اند (۱)..
در سال‌های اخیر یکی از مواردی که به عنوان درمان علائم IBS بدان توجه شده است، استفاده از گیاهان دارویی توسط متخصصین بوده است. گیاه Mentha piperata L. که از خانواده نعناعیان (Labiatae) می‌باشد، گیاهی است بومی اروپا که امروزه در اکثر نواحی معتدله که دارای خاک خوب و آب فراوان می‌باشد، کشت می‌گردد. این گیاه احتیاج به نور آفتاب به مدت ۱۵ تا ۱۶ ساعت در روز دارد. در صنایع دارویی اسانس گیاه را از سر شاخه‌های هوایی گیاه خشک شده به دست می‌آورند. ترکیبات شیمیایی اسانس اسانس پپرمینت شامل ۷۸-۵۰ درصد مانتول آزادکه ۵ تا ۲۰ درصد آن به صورت استرهای گوناگون می‌باشد و همچنین دارای منتون، سینئول، لیمونن، ایزومنتون. نئومنتون و کاریوفیلن می‌باشد (۲).
این اسانس به عنوان بادشکن و تقویت کننده و ضد تحریک گوارشی مصرف دارد. اسانس پپرمینت که ورود کلسیم را به سلول‌های ماهیچه‌ای صاف مهار می‌نماید، در نتیجه با کاهش انقباض ماهیچه صاف، دردهای شکمی کاهش می‌یابد. در یک کارآزمایی بالینی که بر روی کودکان مبتلا به IBS صورت گرفته است. قرص پوشش‌دار روده‌ای تهیه شده از اسانس نعناع، برای ۱۷ فرد بین سنین ۱۷-۸ سال مبتلا به IBS در مقایسه با دارونما مورد ارزیابی قرار گرفته است که بعد از ۲ هفته ۷۶ درصد از بیمارانی که قرص نعناع را دریافت کرده بودند. کاهش شدت درد را گزارش کرده‌اند که حاکی از اثربخشی این فرآورده در کاهش دردهای شکمی می‌باشد (۳).
ذکر این نکته ضرورت دارد که بی‌دلیل نیست که در سرزمین ما، نعناع در گذشته و حال به صور مختلفی نظیر نعناع تازه در سبزی خوردن یا نعناع خشک در تهیه دوغ و به عنوان معطر کننده در تهیه آش و سوپ و سایر فرآورده‌ها مورد استفاده قرار گرفته است، در بررسی‌های پوشش گیاهی ایران، ۶ گونه در جنس Mentha گزارش شده است که از پونه با نام علمی Mentha longifolia L. می‌توان نام برد. پونه در بسیاری از نواحی ایران رویش دارد و همچنین به خالواش با نام علمی Mentha pulegium L. که در استان گیلان به فراوانی وجود دارد و به عنوان معطر کننده مصرف می‌شود، اشاره کرد (۴). در کتب مفردات پزشکی خواص فراوانی برای مصرف نعناع از جمله مقوی قلب، اشتها آور، مسکن تهوع و استفراغ ذکر شده است و مصرف آن را با ترشی‌ها و سرکه و لبنیات و سکنجبینات به عنوان رفع کننده ضرر این مواد به اعصاب بیان نموده‌اند.
با توجه به اثربخشی نعناع در کاهش دردهای شکمی و کاربرد وسیع آن در موارد اشاره شده، ضرورت دارد که این سبزی معطر در رژیم غذایی ایرانیان که وجود دارد، بیشتر مصرف گردد.

منابع
Greenberg, M. Galiczynski, Jr, ۲۰۰۲. Physician Assitant. Lippincott williams &Wilkins, Inc. Volume ۲۶(۸), pp ۲۶-۳۳.
Kline R.M. et al. ۲۰۰۱, Peppermint oil for children with IBS. J. Pediatr; ۱۳۸(۱) : pp ۱۲۵-۸.
آئینه‌چی، یعقوب. مفردات پزشکی و گیاهان دارویی ایران. انتشارات دانشگاه تهران، ۱۳۶۵.
مظفریان، ولی‌‌اله، فرهنگ نام‌های گیاهان ایران. فرهنگ معاصر، ۱۳۷۵.
دکتر حسین کمیلی‌زاده، مهندس محمد کمالی‌نژاد، دکتر محسن منوچهریان، ثریا صارمی، محمدرضا رضاخانی
دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی