منجی موعود عجل‌‌الله تعالی فرجه‌الشریف از نگاه نهج‌البلاغه

چه زیباست شخصیت خاتم الاوصیاء را در آینه بیان سید الاوصیاء مشاهده نمودن.
چه گویا و پر پیام است روش و منش منجی بشریت را از نهج‌البلاغه امیرالمومنین علیه‌‌السلام شنیدن.
چه دلنشین است قصه‌های یوسف زهرا سلام‌الله علیها را از زبان مظلومش علی علیه‌‌السلام شنیدن.
چه سبز و بهاری است داستان بلبل بوستان انسانی را در ترنم و زمزمه‌های باغبان امید‌ها جستجو كردن.
چه عرفانی و جان آفرین است از كلام امام العارفین به سیره سیمای فروزنده فرزندش حضرت مهدی عجل‌‌الله تعالی فرجه‌الشریف راه یافتن.
چه پسندیده و پربهاست شیوه حكومت بزرگ حاكم آینده گیتی را از حكمت‌های برترین حاكمان تاریخ آموختن و زمامداری حق و عدل مهدوی را از كتاب تبلور عدالت علوی به نظاره نشستن.
و چه مبارك و مقدس می‌نماید راهیابی نور از نور كه مطمئن‌ترین طریق معرفت امامان نور می‌باشد و ان الایات یفسر بعضها بعضاً و نوشتار حاضر عهده‌دار این راه و رسالت است و به مهدی پژوهشی از مسیر نهج‌البلاغه می‌پردازد. ان‌شاءالله مقبول حق و مفید حق طلبان افتد.
● كلام اول
یعطف الهوی علی الهدی اذا عطفوا الهدی علی الهوی و یعطف الرأی علی القرآن اذا عطفوا القرآن علی الرأی...۱
▪ واژه‌ها:
ـ عطف، میل، مهربانی، بازگرداندن.
▪ ترجمه:
وقتی مصلح موعود قیام كند خواسته‌ها و هواهای نفسانی را به هدایت برمی‌گرداند(تابع وحی می‌كند) آنگاه كه مردمان هدایت را تابع هواهای خویشتن قرار دهند و نظریه‌ها و افكار مختلف را تابع قرآن می‌سازد هنگامی كه تفسیر به رأی كنند و نظریه‌های خود را برتری دهند و به قرآن تحمیل نمایند.
▪ توضیح و تفسیر:
مفسرین نهج‌البلاغه این خطبه را یكی از پیشگویی‌های امام علی علیه‌‌السلام نسبت به حوادث عظیم آینده و قیام حضرت مهدی علیه‌‌السلام می‌دانند.۲
به طور كلی می‌توان این فراز از خطبه را به دو بخش تقسیم كرد:
الف) شرایط و وضعیت جامعه جهانی قبل از ظهور آن رهبر الهی كه همان منزوی گشتن حقایق قرآنی و فراگیر شدن فساد و فتنه‌ها در همه زمینه‌های زندگی فردی و اجتماعی، فرهنگی، سیاسی واقتصادی و بدعت‌ها و تحریف‌ها در اندیشه و عمل و ادیان باشد.
البته همان گونه كه علی علیه‌‌السلام می‌فرماید: تمام مفاسد از اولین جنایتی كه توسط قابیل رخ داد تا انواع ظلم‌ها و بی‌بندوباری‌ها و بزرگ‌ترین جنگ‌های جاهلانه بشری ریشه در پیروی از كشش‌های حیوانی و ترك تبعیت از عقل و وحی دارد۳ و این هواپرستی و تحریف‌ها و بدعت‌گذاری‌ در آخرالزمان آنقدر گسترش می‌یابد كه امام صادق علیه‌‌السلام می‌فرماید:
هنگام قیام حضرت مهدی عجل‌‌الله تعالی فرجه‌الشریف مردم جاهل سخت‌تر از جاهلان عصر پیامبر صلی‌‌الله علیه‌وآله كه سنگ و چوب می‌پرستیدند در برابر آن حضرت می‌ایستند و با تأویل و تحریف در كتاب خدا بر ضد او احتجاج می‌كنند.۴ و نیز در رابطه با نابسامانی‌های جامعه، قبل از قیام حضرت مهدی عجل‌‌الله تعالی فرجه‌الشریف نزال بن‌سیره نقل می‌كند: روزی حضرت علی علیه‌‌السلام ما را مخاطب قرار داده، بعد از حمد و ثنای الهی سه مرتبه، فرمود: بپرسید از من قبل از آنكه مرا نیابید، سپس صعصعه بن صوحان برخاست و گفت: ای امیرالمومنین علیه‌‌السلام دجال چه زمانی خروج می‌كند؟ حضرت فرمود: بخاطر بسپار علائم آن زمان را: هنگامی كه نماز را بمیرانند(حركات ظاهری هست ولی روح و حیات نماز واقعی را ندارد) و امانت را ضایع كنند، كذب و دروغگویی را حلال و مجاز شمرند، رباخوار شوند، رشوه گرفتن رائج گردد، ساختمان‌های زیبا و برافراشته بسازند، دین را به دنیا بفروشند، نادانان ناصالح را بكار گمارند، زنان مشاور امور شوند، صله رحم و پیوندهای خویشاوندی قطع گردد، دنبال هواهای نفسانی، آرا و سلیقه‌های شخصی و گروهی روند، خون افراد بی‌ارزش شود، قتل و خودكشی و كشتار انسان‌ها در جنگ و ۰۰۰، حلم و بردباری ضعف و ناتوانی به حساب آید، ظلم و ستم مایه فخر و مباهات شود، گناهكاران امیر و كارگزار شوند و وزیران ظالم و عرفاء خائن و قاریان فاسق گردند. شهادت و گواهی دادن باطل ظاهر شود، قبح گناه برداشته و خلاف‌ها، تهمت و گناه و تجاوز علنی گردد.
قرآن‌ها و مسجدها بظاهر زیور و آراسته و مناره‌ها زیاد و بلند شود، اشرار و بدان مورد اكرام قرار گیرند، صف‌ها زیاد و ازدحام شود، هواها، آراء و قرائت‌ها مختلف، عهدها شكسته و موعود نزدیك گردد زنان در تجارت و امور اقتصادی با همسرانشان مشاركت می‌كنند بخاطر حرص و طمع دنیا، صداها و تبلیغات فاسقان بالا رود و همه جا شنیده شود (سایت‌ها و سی‌دی‌های ضداخلاقی در همه جا) و از افراد سبك‌سر و فرومایه سرپرست گروه و حزب شوند.
خلافكار حفظ ‌شود بخاطر ترس از شرش و دروغگو تصدیق شود و خائن امین شمرده شود. آوازها، ترانه‌ها و سرودها و آهنگ‌های قبیح و آلات موسیقی و بازی فراوان گردد، آخر امت، اولش را لعن كنند زنان زین‌ها سوار و راننده شوند. زنان متشبه به مردان و مردان به زنان خود را شبیه نمایند، شاهد بدون مشاهده چیزی شهادت می‌دهد.
و در نهایت اصبغ بن نباته می‌پرسد: ای امیرالمومنین، دجال كیست؟ و حضرت خصوصیات او را بیان نموده و می‌فرماید: سرانجام در روز جمعه آن كه حضرت مسیح عیسی‌بن مریم علیه‌‌السلام پشت سرش نماز می‌گذارد، امام دوازدهم از عترت پیامبر صلی‌‌الله علیه‌وآله نهمین فرزند حسین‌بن علی علیه‌‌السلام خورشید فروزان بوده كه مقابل ركن و مقام ظاهر می‌شود، زمینی را پاك گرداند و میزان را وضع و عدالت را استقرار بخشد پس هیچ‌كس ظلمی نكند و ستمی انجام نگیرد.۵
آری آنگاه كه در نبود نور و گرمای خورشید، بشریت در محاصره و تاریكی‌ها و تهدیدها قرار گیرد امید و انتظار به مصلح خدایی پیدا نموده و با تمام وجود، ضرورت او را احساس می‌كند.
ب) برنامه‌های بلند عملی و اهداف آرمانی آن حضرت در همه ابعاد جامعه كه هدایت همگان به سوی حق و عدل و قوانین قرآن و رهایی انسان‌ها از بند اسارت هواهای حیوانی، فساد و فسق و فریبكاری‌ها و یعطف الهوی علی الهدی... به گونه‌ای كه جهان خزان دیده و زمستان‌زده بی‌برگ و خالی از عدل و آزادی با ظهور آن بهار راستین حق، سراسر بهاران شود، زیبا و لذت‌زا همان طور كه در زیارت او می‌خوانیم: السلام علی ربیع الانام و نضره الایام۶؛ سلام بر آن بهار مردمان و صفا و شادبخش روزگاران، آن منجی جهان بشریت، انسان‌های دور گشته از حقایق و گرفتار در گرداب مذاهب باطل و تئوری‌های فاسد یا قرائت‌های مختلف فرقه‌ای و جناحی را به صراط مستقیم رهنمون می‌كند و همانند خورشید عالمتاب، با نور علم و منطق و اقتدار خدایی‌اش و به مصداق آیه لیظهره علی الدین كله...۷، خداوند او را بر همه ادیان و افكار پیروز نماید و شریعت محمدی صلی‌‌الله علیه‌وآله را همه جا احیاء و حاكم گرداند.۸
مقداد بن اسود از پیامبر صلی‌‌الله علیه‌وآله نقل می‌كند كه فرمود: در سراسر روی زمین خانه‌ای حتی از سنگ و گل یا خیمه‌ای از كرك و مورباقی نماند جز آنكه اسلام را وارد آن می‌كند.۹
منتظرم تا كه فصل دی بسر آید
باغ شود سبز و باغبان به درآید
بلبل عاشق به پای گلبن توحید
اشك فشان باش تا دم سحر آید
بگذرد این روزگار تلخ‌تر از زهر
بار دگر روزگار چون شكر آید
آری آن انسان كامل كه تربیت و تعلیم یافته خالق هستی است ماهیت مردمان و هواهای نفسانی و تمایلات حیوانی را می‌شناسد و مختصات هدایت و ارزش‌های الهی را می‌داند. او امت‌ها را آگاهی و اراده می‌دهد تا حیات و سعادت خود را در هدایت و اطاعت دستورات خدا بیایند و استعدادها و غرائز را در مسیر رشد و رسیدن به هدف عالی، تقرب به خدا و خدای‌گونه‌ شدن قرار دهند. آن مرد الهی سیمای نورانی انسانیت را ظاهر و چهره حقیقی قرآن را روشن خواهد نمود در نتیجه نظریات ناصالح و انحرافی برخاسته از كشش‌های حیوانی و مغزهای آلوده به سرعت توان رویارویی خود را در برابر قرآن و كلام خدا از دست می‌دهد و فروغ فطرت‌های پاك پدیدار و همه حق‌طلب و عدالت‌خواه شده مطیع رهبر عدالت‌گستر می‌شوند هم او كه ولی‌الله و كلام‌الله ناطق و پیام‌هایی خدایی دارد دل‌ها را متوجه و مرتبط با قرآن می‌كند تا همگان همگام با هستی مسیر عدل و عبودیت و اطاعت خدا را طی كنند چرا كه «كل له قانتون۱۰» همه بالا و پستی از آن او و همه مطیع و سر به فرمان اویند، الم تر ان الله یسبح له ما فی السموات و الارض۱۱، آیا ندیدی هرچه و هركس در آسمان‌ها و زمین است تسبیح‌گوی خداست.
در پایان، می‌توان پند و پیام تربیتی و اخلاقی بلندی را نیز نتیجه گرفت كه در واقع منشور سعادت مسلمان در دوران غیبت محسوب می‌شود و آن پیروی از هدایت وحی و عترت و عقل و ترك تبعیت از تمایلات حیوانی و هواهای نفسانی است چرا كه هرزگی و هواپرستی عامل بدبختی، اختلاف و انحطاط فرد و جامعه بوده و امام زمان عجل‌‌الله تعالی فرجه‌الشریف با آنها مبارزه می‌كند تا جهان را به فلاح و صلاح رساند.
در نهج‌البلاغه حضرت علی علیه‌‌السلام بارها پیروی هوای نفس را نكوهش كرده و از عوامل اساسی سقوط انسانیت می‌داند. از جمله در بیانی می‌فرماید:
ایها الناس ان اخوف ما اخاف علیكم اثنان، اتباع الهوی و طول الامل فاما اتباع الهوی فیصد عن الحق و اما طول الامل فینسی الآخره۱۲.
ای انسان‌ها، بیش از هر چیز بر شما از دو چیز می‌ترسم، هواپرستی و آرزوهای دراز، چرا كه پیروی از خواهش‌های دل و نفس، انسان را از حق، حق‌جویی، حق‌گویی و حقایق باز می‌دارد و آرزوهای طولانی، آخرت (مرگ، قبر، قیامت، روز حساب و زندگی جاوید) را از یاد و خاطر می‌برد و در نتیجه زمینه ارتكاب هر فساد و گناهی در آدمی بوجود می‌آید.
حتی تقوم الحرب بكم عن ساق بادیا نواجذها مملوه اخلافها خلوا رضاعها عاقبتها.۱۳
▪ واژه‌ها:
ـ نواجذ،جمع ناجذ یعنی دندان بلوغ، انتهای دندان‌ها، اخلاف (جمع خلف)، پستان، رفت و آمد و... علقم، حنظل و هرچیز تلخ، حلو، شیرین، رضاع، شیردان و شیرخوردن.
▪ ترجمه:
در ‌آینده جنگ با تمام شدت افروخته گردد و چنگ و دندان‌هایش را تا آخر نشان خواهد داد و به اوج می‌رسد آنهم با پستان‌های پر شیر كه ابتدا دوشیدن و نوشیدن آن شیرین می‌نماید لیكن پایانی تلخ و زهرآگین دارد.
▪ شرح و تفسیر:
در این بخش حضرت به فتنه‌ها و جنگ سختی كه در آستانه ظهور آن مصلح بشریت رخ می‌دهد، اشاره می‌كند و با كنایه و استعاره‌های زیبا، شدت آن نبرد و تداوم و گستردگی‌اش را می‌رساند و حالت آن جنگ را تشبیه می‌كند به حال آنكه می‌ایستد با قدرت و ثبات، و نیز به شیر خشمگین كه دندان‌هایش ظاهر می‌شود و شتری كه با شیردار شدن و آماده كردنش برای فرزندش به كمال می‌رسد در واقع هر سه تشبیه بیانگر عظمت و قوت آن جنگ با شرائط و سلاح‌های مختلف می‌باشد. و می‌فرماید: شروع این جنگ شیرین می‌نماید شاید به خاطر غلبه و غنائم خوشحالند ولی در پایان جز ذلت و هلاكت و سرانجام جهنم نمی‌یابند.
آنچه از روایات استفاده می‌شود وقوع جنگ‌ها و كشتار انسان‌ها بوسیله نبردها و بیماری‌های ناشی از آن همانند طاعون با سلاح‌های میكروبی، قحطی و۰۰۰است.در حدیثی پیامبر صلی‌‌الله علیه‌وآله می‌فرماید: پس از من فتنه‌های پدید می‌آید كه راه نجاتی از آنها نخواهد بود. در آنها جنگ، فرار و آوارگی است و بدنبال آن فتنه‌هایی شدیدتر یكی پس از دیگری شعله‌ور بگونه‌ای كه هیچ خانه‌ای از عرب‌ها نمی‌ماند كه آتش جنگ وارد آن نگشته و هیچ مسلمانی نمی‌ماند كه آن فتنه به او نرسیده باشد آنگاه مردی از خاندان من ظهور می‌كند.۱۴
و در بیانی دیگر می‌فرماید: زمین از ستم و ظلم پر می‌گردد تا جایی كه در هر خانه‌ای ترس و جنگ وارد شود.۱۵ همچنین از امام رضا علیه‌‌السلام نقل شده است: قبل از ظهور امام زمان علیه‌‌السلام كشتارهای پیاپی رخ خواهد داد۱۶ و امیر مومنان علیه‌‌السلام می‌فرماید: پیش از ظهور حضرت قائم عجل‌‌الله تعالی فرجه‌الشریف جهان گرفتار دوگونه مرگ می‌گردد، مرگ سرخ با شمشیر و سلاح و مرگ سفید با طاعون و۱۷ ...
و بسیاری از دانشمندان غرب نیز با استناد به كتاب مقدس و انجیل و... جنگ عظیمی را برای آینده عالم پیش‌بینی نموده‌اند.۱۸
الاوفی غد و سیاتی غد بما لاتعرفون، یاخذ الوالی من غیرها عمال‌ا علی مساوی اعمالها و تخرج الارض افالیذ كبدها و تلقی الیه سلما مقالیدها فیركم كیف عدل السیره و یحیی میت الكتاب و السنه.۱۹
▪ واژه‌ها:
ـ غد، فردا،
ـ افالیذ(جمع افلاذ، افلاذ جمع فلذ، پاره‌ها، قطعات)،
ـ مقالید(جمع مقلاء، كلیدها، خزانه)،
ـ عمال(كارگزاران، جمع عامل)
▪ ترجمه:
آگاه باشید در فردا، فردایی كه قطعاً واقع خواهد شد و هیچ شناختی از آن ندارید والی و زمامداری از غیر آنها خاندان ستمگر و حكومت‌های امروزی كارگزاران حكومت‌ها را بر اعمال بدشان مؤاخذه و كیفر می‌كند، برای آن بزرگوار، زمین گنجینه‌های خود را بیرون می‌ریزد و كلیدهایش را به او تسلیم می‌نماید. پس عدالت را در روش حكومت حق به شما می‌نمایاند و قوانین متروك شده كتاب و سنت را زنده و اجرا می‌كند.
▪ تفسیر و توضیح:
در این قسمت به برخی از سیره و روش آن مصلح كل اشاره می‌فرماید و با جمله معترضه و سیأتی غد بما لاتعرفون، قطعی بودن وقوع فردا و عظمت و اهمیت حوادث و آنچه نمی‌دانید را می‌رساند كه به قول شارح معتزلی۲۰ این گونه جملات معترضه در قرآن نیز نمونه‌ها دارد مانند فلا اقسم بمواقع النجوم و انه اقسم لو تعلمون عظیم، انه لقرآن كریم۲۱ كه و انه لقسم لو تعلمون عظیم، جمله معترضه بین قسم و جواب آن است بعلاوه لو تعلمون هم معترضه بین معترضه می‌باشد و ...
به هر حال آن امام آخر الزمان، طاغیان ستمگر را دستگیر و كیفر می‌كند و موانع ایجاد عدل و قسط برداشته شود و دیگران نیز عبرت گرفته، ره ‌زشتی و ظلم نابود و برای تحقق عدالت در سراسر عالم همه عوامل آب و باد و ثروت‌ها و ذخائر زمین تحت فرمان او در آیند و اهل زمین مطیع اوامر آن پیشوای مهربان می‌شوند و عدل را در تمام ابعاد زندگی می‌نمایاند، بفرموده امام صادق علیه‌‌السلام: اما والله لیدخلن علیهم عدله جوف بیوتهم كما یدخل الحر و القر۲۲. آری به خدا سوگند عدالت حضرت مهدی عجل‌‌الله تعالی فرجه‌الشریف به خانه‌ها و اتاق‌های آنها به درون زندگی فردی و خانوادگی نفوذ كند، همچنان كه گرما و سرما وارد می‌شود.
كانی به قد نعق بالشام و فحص برایاته فی ضواحی كوفان فعطف علیها عطف الضرورس و فرش الارض بالرؤس قد فغرت فاغرته و ثقلت فی الارض و طاته بعید الجوله عظیم الصوله.
و الله لیشردنكم فی اطراف الارض حتی لایبقی منكم الا قلیل كالكحل فی العین.
فلا تزالون كذلك حتی توب الی العرب عوازب احلامها، فالزموا السنن القائمه و الآثار البینه و العهد القریب الذی علیه باقی النبوه و اعملوا ان الشیطان انما ینسنی لم طرقه لتتبعوا عقبه۲۳.
▪ واژه‌ها:
ـ نعق(فریاد زد)،
ـ فحص(به سرعت)،
ـ فغر(باز نمودن)،
ـ شرء(دور و تبعید كردن)،
ـ ضروس،(شتر بدخو)،
ـ عزب(دور و پنهان)،
ـ سنی(آسان و بازكردن)،
ـ ضواحی(جمع ضاحیه، نواحی آشكار و نزدیك)
▪ ترجمه:
گویی او را می‌بینم كه از شام فریاد برآورد و با پرچم‌های خود به سرعت اطراف شهر كوفه را پرمی‌كند، پس همانند شتر بدخو و گزنده(به دوشندگانش) و زمین را از سرها فرش نماید در حالی كه دهانش گشاده و گام‌هایش سخت و سنگین بر زمین كوبد، حمله‌اش بی‌امان و پایدار و جولان او دور و دراز می‌باشد.
بخدا سوگند(آیندگان) شما را اطراف زمین پراكنده كند تا جایی كه از شما جز اندكی نماند همانند باقی‌مانده سرمه اطراف چشم.
این وضع سخت، همچنان ادامه یابد تا آنكه عقل‌های از دست رفته و پنهان شده عرب برگردد. (پس برای رهایی از فتنه‌ها) باید بر سنت‌های پایدار و نشانه‌های آشكار و عهد و پیمان نزدیك كه بقا و استمرار و اتمام نبوت بر آ‌ن استوار است، ملتزم باشید و بدانید كه شیطان راه‌هایش را برای فریب شما هموار می‌نماید تا گام‌های قدمش نهادها و پیروی او كنید.
▪ تفسیر:
در این فصل از خطبه امام علی علیه‌‌السلام اشاره به جنگی عظیم و خاص دارد كه از منطقه شام آغاز و عراق را فرامی‌گیرد و با جنایت و حملات نظامی، قدرت و سلطه خود را تثبیت می‌كند و حاكمیت ظالمانه او تداوم و توسعه می‌یابد تا جامعه عرب بیدار و خردهای جمعی را بكار انداخته با اتحاد قیام كنند و آن حكومت جابرانه را از بین ببرند.
برخی از علما بزرگ مانند علامه مجلسی آن را مربوط به قیام سفیانی در هنگامه ظهور حضرت مهدی موعود عجل‌‌الله تعالی فرجه‌الشریف می‌دانند و جمعی از شارحین نهج‌البلاغه آن را ناظر بر حمله عبدالملك مروان دانسته كه بعد از غلبه بر شام راهی كوفه شد و به آنجا و اطرافش یورش برد تا مصعب بن‌زیبر قاتل مختار بن ابی عبیده ثقفی را به قتل رساند و مردم با او بیعت نمودند و سپس حجاج بن‌یوسف را به مكه برای كشتن عبدالله بن‌زبیر فرستاد(در سال ۷۳ه) او كعبه را منهدم و جمع زیادی را به قتل رساند تا این كه عباسیان با ابومسلم خراسانی و ایرانیان روی كار آمدند و بنی‌امیه و بنی‌مروان منقرض گشت.۲۴
به نظر می‌رسد قرائن موجود در این خطبه(قبل و بعد این بخش) و در دیگر روایات مؤید و مرجح سخن علامه مجلسی است، كه ناظر به زمان ظهور امام مهدی عجل‌‌الله تعالی فرجه‌الشریف می‌باشد یعنی حضرت علی علیه‌‌السلام بعد از بیان شیوه حكومت آن رهبر معصوم، می‌فرماید: این حكومت به آسانی فراهم نگردد بلكه در آستانه آن جنگ سختی با تهدیدها و تبلیغ‌های فریب‌كارانه و كشتار از منطقه شام كه شامل فلسطین اشغالی یعنی مركز این حمله و برنامه‌های جنگی بر ضد اسلام و ممالك اسلامی توسط سلطه‌گران غرب و صهیونیست‌ها نیز می‌شود آغاز شده كوفه و اطرافش را می‌كوبد (عراق را تصرف می‌كند) و ۰۰۰ كه این می‌تواند ناظر به حمله اخیر آمریكا به عراق و جنگ‌هایی در آینده خاصه با تئوری‌ صهیونیستی تشكیل خاورمیانه بزرگ و نقش ادعایی از نیل تا فرات، پیشگویی‌های غربی‌ها به این كه بزرگ‌ترین جنگ جهانی در این منطقه رخ می‌دهد و حتی قیام سفیانی بزرگ‌ترین مخالف نهضت عادلانه مهدوی باشد.
با عنایت به این كه كلام امیرالمومنین علی علیه‌‌السلام اطلاق دارد و تصریحی به شخص و عصر خاصی ندارد، مضافاً با روی كار آمدن بنی‌عباس و انقراض حكومت امویان، ظلم و فساد تمام نشد و رهبری معصوم و عالم و عادل قیام نكرد تا قرآن و عترت و سنت را احیا كند، به علاوه اوصاف مذكور در فصل ۱و ۲ خطبه تنها قابل تطبیق بر حضرت مهدی عجل‌‌الله تعالی فرجه‌الشریف می‌باشد و در تایید این نظر می‌توان از جمله والعهد القریب... استفاده كرد با توجه به روایت امام صادق علیه‌‌السلام كه می‌فرماید: نحن عهد الله فمن وفی بعهدنا فقد وفی بعهدالله۲۵ ... مائیم عهدالله پس آن كه به عهد ما وفادار باشد. براستی به عهد و پیمان خدا وفا كرده است. و همچنین بیان آن حضرت در تفسیر آیه: و اوفوا بعهد الله... همان پذیرش ولایت علی علیه‌‌السلام و ائمه معصومین علیهم‌السلام بعد از او باشد۲۶. و نیز از عهد در آیه «قال لا ینال عهدی الظالمین»۲۷ كه مقصود امامت می‌باشد.۲۸
خلاصه تعهداتی به امام زمان، امام بحق و جانشین پیامبر صلی‌الله علیه‌وآله داریم كه باید شناخت(معرفت، محبت ولایت، اطاعت و...) و به آنها ملتزم شد. بعلاوه در زیارت حضرت مهدی عجل‌‌الله تعالی فرجه‌الشریف آمده است السلام علیك یا میثاق الله۲۹ ...
در پایان، حضرت علی علیه‌‌السلام برای مصونیت و رهایی از فتنه‌ها در هر عصر و زمینه‌سازی قیام امام مهدی عجل‌‌الله تعالی فرجه‌الشریف توجه و التزام به كتاب الله(قرآن) كتاب قانون سعادت‌بخش انسان و سنت پیامبر صلی‌‌الله علیه‌وآله حقایق اسلام و همراه شدن با ولایت و خلیفه الله كه بقیه و عامل بقا و استمرار نبوت است را توصیه می‌كند. و نیز هشدار می‌دهد شیطان در كمین است مبادا غفلت نموده سراغتان آید و اسیر نیرنگ‌های به ظاهر زیبای او، عوامل مخفی، تهاجم فرهنگی و تبلیغات فریبكارانه شیاطین شرق و غرب با الفاظ بظاهر زیبای آزادی، دموكراسی، حقوق بشر و... شما را به فساد و گناه كشانند تا سلطه استعماری خود را ادامه دهند، شوید كه گرفتار بدبختی دنیا و آخرت خواهید شد.
و مشابه این كلام را در مورد حوادث سخت آینده منطقه شام و كوفه آورده می‌فرماید:
فوالذی فلق الحبه و برأ النسمه ان الذی انبئكم به عن النبی الامی ما كذب المبلغ و لا جهل السامع، لكانی انظر الی ضلیل قد نعق بالشام و محض برایاته فی ضواحی كوفان فاذا فغرت فاغرته ...۳۰
▪ ترجمه: پس سوگند به آن كسی كه دانه را شكافت و انسان و جانداران را آفرید، آنچه به شما خبر می‌دهم از پیغمبر امی(با علوم خدایی نه دانش مدرسه‌ای) است مطمئناً نه گوینده دروغ گفته و نه شنونده ناآگاه بوده است.
گویا می‌بینم شخص سخت گمراهی كه از شام فریاد زند و بتازد و پرچم‌های خود را اطراف كوفه نصب كند و چون دهان گشاید و سركشی كند و پا زدنش(جای پایش) بر زمین محكم گردد، فتنه و آشوب‌ها با دندان‌هایشان فرزندان و مردان زمانش را بگزد و آتش جنگ شعله‌ور گردد، روزها با چهره گرفته و عبوس، شب‌ها دلخراش با رنج و اندوه بگذرد.
«لتعطفن الدنیا علینا بعد شماسها عطف الضروس علی ولدها (و تلا هذه الآیه عقیب ذلك)»۳۱
«و نرید ان نمن علی الذین استضعفوا فی الارض و نجعلهم ائمه و نجعلهم الوارثین»۳۲
▪ واژه‌ها:
ـ شماس= سركشی، دشمنی، بخل و حسدورزیدن
ـ ضروس=ماده شتر بدخو
ـ عطف= میل كردن، مهربانی و محبت
▪ ترجمه:
قطعاً دنیا بععد از سركشی و دشمنی‌هایش، به ما روی خواهد آورد همانند شتری بدخو كه به بچه خود مهربان گردد و به آن روی آورد و سپس این آیه را تلاوت نمود: «اراده كردیم به مستضعفان زمین منت گذارده، آنان را پیشوایان و وارثان (زمین و زمامداران) قرارشان دهیم.»
▪ تفسیر و توضیح:
در این حكمت كوتاه، امام المتقین علی علیه‌‌السلام ضمن تحقیر دنیا، با تشبیهی زیبا و رسا حقیقتی را به استناد ایه شریفه قرآنی بیان می‌فرماید: بدخویی دنیا نسبت به عترت پیامبر صلی‌الله علیه وآله (كه با غصب خلافت بعد از رحلت رسول خدا آغاز شد) تشبیه نموده به شتری ماده كه از دادن شیر به دوشنده اش خودداری می كند و برای صاحب حق و ولدش نگه می‌دارد و سرانجام فراورده نوشین خود را در اختیار او قرارمی‌دهد؛ همان فرزندی كه دوشندگان غاصب او را به استضعاف كشانده بودند تا ظالمانه حق وی را ببرند. جالب اینكه در برخی از روایات به ائمه علیهم‌‌السلام بعد از پیامبر صلی‌الله علیه وآله مستضعف اطلاق شده است. از جمله در روایتی كه امام صادق علیه‌السلام می‌گوید۳۳: روزی پیامبر خدا به سوی حضرت علی و امام حسن و امام حسین علیهم ‌السلام نگاه انداخت و گریست و فرمود: شما مستضعفان بعد از من هستید. مفضل سوال كرد؛ ای فرزند پیامبر خدا، معنای این كلام چیست؟ حضرت فرمود: امامان بعد از من شما هستید چرا كه خداوند می‌فرماید: «و نرید ان نمن...» و این آیه درباره ما جاری است و امامت ما تا قیامت و پایان عمر دنیا ادامه دارد.بعلاوه در تفسیر آیه مذكور از حضرت علی علیه‌السلام نقل شده است كه فرمود:
«هم آل محمد یبعث الله مهدیهم بعد جهدهم فیعزّهم و یذّل عدوّهم۳۴» مقصود از این گروه مستضعف، اهل بیت پیامبر هستند كه خداوند مهدی آنان را بعد از سختی‌ها كه بر آنان وارد شود برمی‌انگیزد و آنان را عزّت دهد و دشمنانشان را خوار و ذلیل می‌كند.
و همچنین در حدیث است، آنگاه كه «حكیمه خاتون» حضرت مهدی را كه نوزاد و كودك بود، خدمت پدرش امام حسن عسكری علیه‌السلام آورد، لب به سخن گشود و این آیه «و نرید ان نمنّ...» را با بسم الله الرحمن الرحیم تا آخر تلاوت كرد.۳۵
در تأیید آنچه گذشت، كلام امام زین العابدین است كه میفرماید: «و الذی بعث محمداً بالحق بشیراً و نذیراً انّ الابرار منّا اهل البیت شیعتهم بمنزله موسی و شیعته و انّ عدوهم و اشیاعهم بمنزله فرعون و اشیاعه۳۶» سوگند به آنكه محمد صلی‌الله علیه وآله را به حق بشارت دهند و بیم دهنده قرار داد. نیكان از ما اهل بیت و شیعیان آنها به منزله موسی و پیروان او هستند و دشمنان ما و پیروان آنها همانند فرعون و پیروانش می‌باشند، یعنی سرانجام بعد از همه ظلم ها بر دشمنان و فرعونیان غلبه خواهیم كرد و با هلاكت آنها حكومت حق را ایجاد خواهیم كرد. نتیجه اینكه امام علی علیه‌السلام در این كلام از آینده زیبا و نورانی خبر می‌دهد كه همان پیروزی اهل بیت علیهم‌‌السلام حق بر باطل و تحقق مدینه فاضله و آرمان شهر جهانی سرشار از عدالت و امنیت و ارزش‌های الهی خواهد بود كه توسط خاتم الاوصیاء، حضرت مهدی عجل‌الله تعالی فرجه الشریف تشكیل و رهبری می‌شود و اوست كه وارث همه انبیاء و اوصیاء و وارث همه حكومت‌ها بر گستره ارض خواهد بود و بعد از او نیز دولت حق و عدل توسط سایر امامان معصوم علیهم‌السلام تا هنگام وقوع قیامت (بر اساس روایات متعدد)۳۷ ادامه خواهد یافت.
حال با توجه به دلالت روشن، این كلام بر عصر ظهور حضرت ‌حجه‌بن الحسن العسكری علیه‌السلام۳۸، دلیلی ندارد تا آن را به حاكمیت بنی عباس (سفاح و منصور و...عباسی) بعد از سقوط بنی امیه منحصر بدانیم چرا كه بر خلاف ظاهر و نیز مخالف روایات مذكور بوده، مضافاً كه در زمان عباسیان نه تنها خلافت به اهل بیت علیهم‌‌السلام نرسید بلكه پیوسته در شكنجه و زندان بسر می‌بردند و خلفای بنی‌عباس به شهادت تاریخ، امامان شیعه و علویان را به قتل می‌رساندند و علویان را به قتل می‌رساندند تا دوران غیبت امام دوازدهم پیش آمد.۳۹
«...ومنها، قد لبس للحكمه جنّتها و اخذها بجمیع ادبها، من الاقبال علیها والمعرفه بها و التفرع لها فهی عند نفسه ضالته التی یطلبها و حاجته التی یسأل عنها فهو مغترب اذا اغترب الاسلام و ضرب بعسیب ذنبه و الصق الارض بجرانه، بقیه من بقایا حجته، خلیفه من خلائف انبیائه.۴۰»
● شأن صدور خطبه:
نوف بكالی۴۱ نقل كرده است، حضرت امیرالمومنین علی علیه‌السلام در سال ۴۰ هجری (اواخر عمر خود) در شهر كوفه روی سنگی كه «جعده بن هبیره مخزومی۴۲» آماده كرده بود، ایستاد و در حالی كه امام علیه‌السلام پیراهنی از پشم بر تن و بند شمشیر و كفش او از لیف خرما و بر پیشانی حضرتش (از كثرت سجود) پینه آشكار بود، این خطبه را ایراد فرمود.
▪ واژه‌ها:
ـ ضاله: گمشده
ـ جنه:سپر، نوعی لباس
ـ جران: جلو گردن شتر یا سینه او
ـ عسیب: رستنگاه مو، بیخ چانه و دم
ـ ذنب: دنباله، گناه، متابعت كرد، دم
▪ ترجمه:
به راستی او سپر و زره حكمت را به بر كرده (با داشتن مراتب عالی علم و عصمت از تیرهای تمایلات نفسانی و علائق مادی مصون می‌باشد) و حكمت را با تمام آدابش داراست كه عبارتند از اقبال و توجه به آن و معرفت كامل به آن و فارغ شدن برای آن به گونه‌ای كه حكمت گمشده او بوده و همواره آن را می‌طلبد و آرزو و نیاز اوست كه پیوست (بخاطر شدت اشتیاق به حكمت) جویای آن است. پس آن رهبر موعود، غربت و غیبت اختیار كند هنگامی كه اسلام غریب، و در غروب باشد، و همانند شتر رنج دیده و در راه مانده دم خود را به حركت آورد و سینه‌اش را به زمین چسباند۴۳، او باقیمانده حجت های خدا و آخرین خلیفه از جانشینان پیامبران خدا است.
▪ شرح و تفسیر:
امام علی علیه‌السلام، در این خطبه بعد از حمد و ثنای خداوندی و بیان راه‌های معرفت او و توصیه و عبرت و درس‌آموزی از تاریخ؛ به بیان برخی از اوصاف آخرین حجت حق می‌پردازد و ضمن ذكر فضیلت و حكمت او غیبت و غربتش را (غیبت صغرا و كبرا) و عدل اسلام۴۴ و قرآن بودنش را كه با غروب و طلوع هریك دیگری هم غروب و طلوع می‌یابد۴۵ خاطرنشان می‌سازد.
آری علی علیه‌السلام در آن عصر سخت اسلام، آینده امیدافرین را نوید می‌دهد (ائمه‌علیهم‌السلام نیز در هر فرصت مناسبی از ظهور و قیام و نهضت عظیم علوی جهانی مهدی موعود عجل‌الله تعالی فرجه الشریف و ویژگی‌های او و حكومت و یارانش خبر می‌دادند).
از علامه مجلسی (ره) نقل شده است كه این بخش از خطبه در رابطه با حضرت مهدی عجل‌الله تعالی فرجه الشریف می‌باشد و همچنین ابن ابی الحدید این نظر را به شیعه امامیه نسبت میدهد۴۶ و نیز علامه خویی (ره) همین نظر را تأیید نموده۴۷ و عقیده طایفه معتزله كه می‌گویند: آنحضرت در آینده و آخرالزمان به دنیا خواهد آمدو مدتی پنهان بوده، بعد قیام می‌كند رد می‌نماید چرا كه ما دلایل عقلی و نقلی و روایات و اخبار متواتر و فراوان داریم كه هیچگاه زمین از حجت حق و امام معصوم خالی نمی‌باشد و در كتب اهل تسنن نیز مكرر آمده۴۸. بعلاوه عقیده ما شیعیان دوازده امامی بر آن است كه حضرتش در زمان خاصی (سال ۲۵۵ه.ق) در سامراء از پدر و مادر خاص (امام حسن عسكری علیه‌السلام و نرجس خاتون) با تمام خصوصیاتش به دنیا آمده و اكنون زنده و در پرده غیبت به سر می‌بردهمانند خورشید در پشت پرده ابرها كه باز نور و انرژی حیاتبخش آن به تمام موجودات زمین می‌رسد و پنهان بودن آن ولی الله اعظم عجل‌الله تعالی فرجه الشریف از دید مردم بخاطر مصالح و حكمت است و آنگاه كه زمینه‌های اجتماعی و علمی و ... فراهم شود به فرمان الهی قیام می‌كند و بشریت را از بدبختی و ظلم و فساد نجات می‌دهد.
و مسأله طول عمر ان ححضرت نیز از نظر علمی، تاریخی و اعتقادی و۰۰۰ پاسخ داده شده است كه پرداختن به ان از حوصله این كتاب بیرون است.۴۹
امام علی علیه‌السلام در بیان ویژگی‌های آن منجی موعود می‌فرماید:
الف) حكمت را با تمام آداب و ابعادش داراست، حقایق هستی و علوم حقه را یافته مطیع محض خدا می‌باشد (بیعت هیچ قدرتمندی را ندارد) عبودیت و خشیت پروردگار سپر و زره اوست (در برابر تیرهای تمایلات و توطئه‌ها و تهدیدهای شیاطین درون و بیرون) كه معصوم است و مصون (در حصن تقوا و خوف خداوندی) و چون می‌داند خصلتی شریف تر و رفیع‌تر و گرانبهاتر از حكمت نیست، چنانچه قرآن می فرماید: «و من یوتی الحكمه فقد اوتی خیراً كثیراً۵۰»با آنكه نسبت به همه جهان و دنیا می‌فرماید: «قل متاع الدنیا قلیل۵۱» یعنی او دل از علائق و وابستگی‌های دنیوی و مادی محدود بریده و با حكمت و معنویت و ملكه فضائل كامله انس و الفت یافته همان‌گونه كه علی علیه‌السلام می‌فرماید: «الحكمه ضاله المومن۵۲»
ب) آن رهبر موعود از نظرها غایب بوده زیرا اسلام غریب و در غربت مانده است (با فراگیرشدن فساد و گسترش جور و جنایت) و قرآن مهجور واقع شده و عترت همان امام معصوم و عدل كتاب الله است (طبق حدیث ثقلین)۵۳ كه با مهجور ماندن یكی، دیگری هم مهجور قرار می‌گیرد. وقتی قوانین قرآن و دستورات اسلام و ارزش‌های اخلاقی آن منزوی گشت و افول نمود، امام حق و عدل هم دور از مدیریت دین و دنیای جامعه بشری (در غیبت) بسر می‌برد و همانطور كه پیامبر صلی‌الله علیه وآله فرمود: «اذا خرج المهدی من ولدی نزل عیسی بن مریم فصلی خلفه بدء الاسلام غریباً و سیعود غریباً كما بدء فطوبی للغرباء قیل یا رسول الله ثم یكون ماذا قال ثم یرجع الحق الی اهله۵۴» ، وقتی حضرت مهدی عجل‌الله تعالی فرجه الشریف قیام كند او كه از فرزندان من می‌باشد، حضرت عیسی علیه‌السلام از آسمان فرود آید و پشت سر او به نماز ایستد، اسلام با غربت و كمی باور شكل و در آینده نیز غریب خواهد شد (كمی مسلمانان راستین و عدم اجراء دستوراتش) پس خوشا بحال غریبان (مسلمانان اندكی كه صبر كردند و ایمان خود را حفظ نمودند و به پاداش بهشت رسیدند.) در ادامه از پیامبر صلی‌الله علیه وآله سوال شد بعد از غربت چه خواهد شد؟ فرمود آنگاه حق به اهلش برمی‌گردد (خلافت و حكومت به امام بحق و جانشینان معصوم پیامبر صلی‌الله علیه وآله می‌رسد و اسلام عزّت و اقتدار می‌یابد.)
جالب اینكه در برخی روایات به حضرت مهدی عجل‌الله تعالی فرجه الشریف نسبت غریب داده شده از جمله در روایتی موسی بن جعفر علیه‌السلام می‌فرماید: «هو الطرید الوحید الغریب الغایب عن اهله الموتور بابیه»، اوست رانده شده تنها و غریب و پنهان از اهل و امتش، و خونخواه پدرش خواهد بود.۵۵
ج) ویژگی دیگر آن صاحب حكمت، این است كه آخرین و باقیمانده حجت‌های الهی و از جانشینان پیامبران می‌باشد (برای هدایت و رهبری بندگان خدا) بدیهی است وصف حجت الله و خلیفه الله فقط به انبیاء و اوصیاء و ائمه معصوم و منصوب پیامبر صلی‌الله علیه وآله اطلاق می‌شود (نه به هر عالم یا عارفی بدون مقام عصمت كه كلام و كارش حجت نمی‌باشد) و خلیفه و وارث واقعی انبیاء و امامان در عصر غیبت، همان مهدی منتظر می‌باشد.۵۶
شاید این همه توصیف و تبیین ویژگی‌های آن امام موعود، هشدار ائمه است به پیروان خود و مسلمانان تا مبادا در عصر طولانی غیبت و آزمون‌های سخت، دنبال هر فرصت‌طلب مدعی مهدویت نروند و با آگاهی از معیارهای مكتبی مدعیان دروغین را طرد كنند.
در بخش پایانی خطبه امام علی علیه‌السلام، اصحاب خود را پند و اندرز می‌دهد و با یادی خاص از یاران شجاع و شهیدش، همگان را برای جهاد و پیكار علیه معاویه بن ابوسفیان، مهیا و سازماندهی كرده این‌گونه می‌فرماید:
«ای مردم! من مواعظی را كه پیامبران برای امت‌های خود بیان كردند میان شما نشر دادم و تكالیفی را كه جانشینان پیامبران گذشته در میان امت خود به انجام رساندند، تحقق بخشیدم.
با تازیانه (كنایه از كلام تند) شما را ادب كردم نپذیرفتید، به راه راست نرفتید، و با هشدارهای فراوان شما را خواندم ولی جمع نشدید. شما را به خدا!!! آیا منتظرید رهبری جز من با شما همراهی كند و راه حق را به شما نشان دهد؟ اگاه باشید! آنچه از دنیا روی آورده بود پشت كرد و آنچه پشت كرده بود روی آورد، و بندگان نیكوكار خدا آماده كوچ‌كردن شدند و دنیای اندك و فانی را با آخرت جاویدان تعویض كردند.
آری آن دسته از برادرانی كه در جنگ صفین خونشان ریخت، هیچ زیانی نكرده‌اند گرچه امروز نیستند تا خوراكشان غم و غصه و نوشیدنی آنها خونابه دل باشد، به خدا سوگند آنان خدا را ملاقات كردند، كه پاداش آنان را داد و پس از دوران ترس، آنها را در سرای امن خود جایگزین فرمود.
كجا هستند برادران من كه به راه حق رفتند و با حق درگذشتند؟، كجاست عمّار؟ و كجاست پسر یتهان؟ (مالك بن یتهان انصاری) و كجاست ذوالشهادتین؟ (خزیمه بن ثابت انصاری كه پیامبر اكرم صلی‌الله علیه وآله شهادت او را دو شهادت دانست) و كجایند همانند آنان از برادرانشان كه پیمان جانبازی بستند، و سرهایشان را (دشمنان) برای ستمگری فرستادند؟
نوف می‌گوید: (امام علیه‌السلام به اینجا كه رسید دست به محاسن مبارك گرفت و زمانی طولانی گریست و سپس فرمود:)
دریغاً از برادرانم كه قرآن را خواندند و بر اساس آن قضاوت كردند، در واجبات الاهی اندیشه كرده و آنها را برپاداشتند. سنّت‌های خدایی را زنده و بدعت‌ها را نابود كردند. دعوت جهاد را پذیرفته و به رهبر خود اطمینان داشته و از او پیروی كردند (سپس با صدای بلند فرمود:)
جهاد! جهاد! بندگان خدا، من امروز لشكر آماده می‌كنم، آنكه خواهد به سوی خدا رود همراه ما خارج شود.
«نوف» در این مورد می گوید امام علی علیه‌السلام برای امام حسین علیه‌السلام ده هزار سپاهی، برای قیس بن سعد، ده هزار سپاهی، برای ابو ایّوب انصاری ده هزار سپاهی و برای دیگر فرماندهان نیز سپاهی معین كرده و آماده بازگشت به صفین بود كه قبل از جمعه، ابن ملجم ملعون به امام ضربت زد و لشكریان به خانه‌ها بازگشتند، و ما چون گوسفندانی بودیم كه شبان خود را از دست داده و گرگ‌ها از هر طرف برایمان دهان گشوده بودند.»

حسین ایرانی
رئیس سازمان تبلیغات اسلامی استان قم
پی‌نوشت‌ها:
۱- نهج البلاغه، خطبه ۱۳۸.
۲- منهاج البراعه، ج ۸ ، ص ۳۴۸ و شرح نهج‌البلاغه ابن ابی‌الحدید، ج۹، ص ۴۰.
۳- نهج‌البلاغه، خطبه۵۰ ، انما بدء وقوع الفتن اهواء تتبع و احكام تبتدع، همواره سرآغاز فتنه‌ها پیروی از هواهای آلوده نفسانی و قوانین انحرافی و اختراعی است.
۴- بحارالانوار، ج۵۲، ص ۳۶۲.
۵- بحارالانوار، ج۵۲ ، ص ۱۹۲.
۶- زیارتنامه حضرت صاحب الزمان(عجل‌الله تعالی فرجه‌الشریف)، بحارالانوار۱۰۲/۱۰۱ و مصباح الزائد، ص۴۴۱.
۷- سوره فتح، آیه ۲۸.
۸- تفسیر نورالثقلین، ج۵ ، ص ۷۹، تفسیر كنزالدقایق، ج۱۲ ، ص ۳۱۰.
۹- مجمع‌البیان، ج۵ ، ص۲۵.
۱۰- سوره روم، آیه ۲۶.
۱۱- سوره نور، آیه ۴۱.
۱۲- نهج‌البلاغه، خطبه ۴۲.
۱۳- نهج‌البلاغه، خطبه ۱۳۸.
۱۴- عقد الدرر فی اخبار المنتظر، ص ۵۰-۷۴.
۱۵- كنزالعمال، ج۱۶، ص ۵۸۴.
۱۶- غیبت نعمانی، ص ۲۱۷.
۱۷- همان، ص۲۷۷، بحارالانوار، ج۵۲، ص ۲۱۱ و یوم الخلاص، ص۳۹۳.
۱۸- ر. ك. به آرماگدون تدارك جنگ بزرگ.
۱۹- نهج‌البلاغه، خطبه ۱۳۸.
۲۰- شرح النهج‌البلاغه ابن ابی‌الحدید، ج۹، ص ۴۲.
۲۱- سوره واقعه، آیات ۷۵-۷۷.
۲۲- بحارالانوار، ج ۵۲ ، ص۳۶۲.
۲۳- نهج‌البلاغه، خطبه ۱۳۸.
۲۴- منهاج البراعه، ج۸ ، ص ۳۵۸، شرح نهج‌البلاغه(ابن ابی الحدید)، ج۹، ص ۴۰.
۲۵- اصول كافی، ج۱، ص۲۲۱، فصلنامه انتظار، ج۱۱، ص ۱۲.
۲۶- سوره نحل، آیه ۹۱.
۲۷- سوره بقره، آیه ۱۲۴.
۲۸- تفسیر نورالثقلین، ج۱، ص۱۲۲، قاموس قرآن، تفسیرالمیزان، ج۲، ص ۲۷۶.
۲۹- بحارالانوار، ج۱۰۲، ص۹۳، مفاتیح الجنان.
۳۰- نهج‌البلاغه، خطبه ۱۰۰
پی‌نوشت‌ها:
۳۱- نهج‌البلاغه، حكمت۲۰۹(محمد دشتی)۲۰۰(فیض‌الاسلام)
۳۲- سوره قصص، آیه ۵
۳۳- نورالثقلین، ج۴، ص ۱۱۰
۳۴- بحارالانوار، ج ۵۱ ، ص۵۴ ، نورالثقلین، ج۴، ص ۱۱۰، غیبت شیخ طوسی(ره)، ص ۱۱۳
۳۵- تفسیر نورالثقلین، ج ۴، ص ۱۱
۳۶- كنزالدقائق، ج ۱۰، ص۳۲ و تفسیر مجمع‌البیان، ج ۴، ص۲۳۹
۳۷- تفسیر عیاشی، ج۲، ص ۲۸۲، اصول كافی، ج۱، ص ۱۹۷
۳۸- منهاج البراغه، ج ۲۱، ص ۲۸۰، شرح نهج‌البلاغه ابن ابی‌الحدید، ج۱۹، ص۴۰
۳۹- این گونه سخن‌ها نه تنها پیشگویی و گویای دانش عمیق علی علیه‌‌السلام و یا قدرت ادبی آن امیر بیان بوده كه بیانگر مظلومیت و غربت جانكاه او نیز هست كه با كنایه و پوشیده حرف‌ها و دردهایش را اظهار می‌كند، بعلاوه بر جان اهل بیت علیهم‌السلام و پیروانشان عطر امید می‌پاشد و یأس و سردی را از دل‌ها می‌زداید.
۴۰- نهج‌البلاغه، خطبه ۱۸۱، فیض‌الاسلام
۴۱- نوف، پسر فضاله از بنی‌بكال كه قبیله و تیره‌ای بودند در حمیر(محلی در نزدیكی صنعای یمن) و از اصحاب خاص علی علیه‌‌السلام است.
۴۲- جعده، خواهرزاده امام علی علیه‌‌السلام، پسر ام هانی دختر ابوطالب كه از طرف آن حضرت استاندار خراسان بوده است.
۴۳- در بین عرب‌ها این ضرب‌المثل و كنایه از درماندگی و ناتوانی از قیام وحركت است و علی علیه‌‌السلام با تشبیه اسلام به شتر آسیب‌دیده و خفته كه حیات و حضور ظاهری دارد ولی بی‌تحرك است و بی‌فایده مانده است، نهایت ضعف و ناتوان شدنش را در آخرالزمان می‌رساند.
۴۴- قال النبی صلی‌‌الله علیه‌وآله: انی تارك فیكم الثقلین، كتاب الله و عترتی اهل بیتی فانهما لن یفترقاً حتی یردا علی الحوض. حدیث متواتر و مشهور در كتب شیعه و سنی.
۴۵- قال النبی صلی‌‌الله علیه‌وآله: الاسلام بدء غریبات و سیعود غریباً.
۴۶- شرح نهج‌البلاغه، ابن ابی الحدید، ج۱۰، ص ۹۶
۴۷- شرح نهج‌البلاغه، محقق خویی، ج ۱۰، ص ۳۵۱
۴۸- الامام المهدی، عند اهل السنه.
۴۹- ر. ك. فصلنامه انتظار، شماره۶ ، ص ۲۲۲
۵۰- بقره، ۲۶۹
۵۱- نساء، ۷۷
۵۲- نهج‌البلاغه، حكمت ۸۰
۵۳- سند حنبل، ج۵ ، ص ۱۸۱، كنزالعمال، ج ۱، ص ۴۴ و مجامع روایی شیعه.
۵۴- بحارالانوار، ج ۲۵، ص ۱۳۶، منتخب الاثر، ص۴۱
۵۵- منتخب الاثر، ص ۲۶۲
۵۶- منهاج البراع، ج ۱۰، ص۳۵۵

منبع : سازمان تبلیغات اسلامی