خانواده ایرانی درمعر ض تحول و گذاراست یا فروپاشی و زوال؟

جامعه ایران در مسبر تغییراتی قرار دارد که چشم انداز و دامنه آن چندان که باید روشن نیست، هر کس که درجامعه ایران زندگی می کند، کم و بیش حسی از دگرگونی دارد و این تجربه را خواه خوشایند بیابد یا ناخوشایند به صورت‌های گوناگون بیان می کند
قضاوت‌هایی که درباره جوانان یا زندگی اخلاقی و مانند آن در محاورات عادی یا در گزارش‌های پژوهشی ابراز می شود، عمدتا ناظر به چنین تغییراتی که ناشی از گرایش به نوگرایی و تجددگرایی است می باشد، به عبارتی تغییرات و تحولاتی که در غرب تحت عنوان مدرنیته و جهانی شدن اتفاق افتاده است پیامدهایی را از طریق دنیای اطلاعات و ارتباطات برسایر نقاط دیگر جهان بجای گذاشته است و چون همه این تحول از جهت درون نیست ودر جو امعی که وارد می شو د ، فر هنگ سا زی نشده است، لذا بحران‌هایی را در زندگی مردم جهان بوجود آورده است و در این میان جامعه ایران از این تحولات دور نبوده است ، به نظر می رسد در ایران زندگی فرهنگی بیش از سایر حوزه های زندگی اجتماعی، تغییراتی را از سر گذرانده است و بعضی تحولات اجتماعی راه را برای ظهور گروههای اجتماعی با جهان بینی متفاوت و خواست های متنوع باز کرده است. دست کم چند فرآیند عمده مانند گسترش آموزش اعم از آموزش ابتدایی یا گو نه های دیگر آ مو ز ش ، رشد رسانه ها و نفوذ آنها در زندگی فردی و جمعی ، رشد شهر نشینی و تمرکز فزاینده جمعیت در شهرهای بزرگ، افزایش سطح آموزش زنان، توسعه فرآیند تفکیک اجتماعی و ... زمینه های اجتماعی ظهور خودهای جدید را فراهم کرده و گروههای اجتماعی که به اعتبار خودها و هویت های تازه می توان آنها را در گروههای جدیدخواند درباره جهان اجتماعی خود به نحوی دیگر می اندیشند،با معیارهایی متفاوت آن راارزیابی می کنند، خواستها و آرزوهای دیگری دارند و در مجموع سبک دیگری از زندگی را ترجیح می دهند. وبالطبع این تحول و دگرگونی بدلیل فرهنگی بودنش بیش از همه جا اثر خود را در کانون خانواده بجای می گذارد، افزایش مشارکت زنان در بازار اشتغال، شرکت در گروههای رسمی و غیر رسمی، ارتباطات و حمایت‌های اجتماعی خانواده، شبکه های اجتماعی مرتبط، خانواده و .... ناشی از پیامد فرآیند مدرنیته در غرب دچار دگرگونی شده است و بعبارتی خانواده ایرانی تغییراتی را در خود پذیرفته است. و بدلیل از بین رفتن انفصال در فضا و مکان، باز اندیشی در اعمال و رفتار، بی اختیاری و رها شدگی انسانها در جامعه و خانواده ، دخالت نهادهایی مانند خانواده ،دین، دولت در عملکردهای یکدیگر وضعیتی را بوجود آورده است که کارشناسان علوم اجتماعی وضعیت قرمز را برای زوال خانواده ایرانی را اعلام کرده اند و بواقع یکی از دلایل انتخاب این مقاله، مطالعات پژوهش ها و اسنادی بود که بعضی آنها را مطالعه کرده وبه عمق این وضعیت و دگرگونی رسیدم.
همچنین باید گفت تغییرات اجتماعی مانند سیلی بنیان برافکن آمده است و تغییرات و تحولاتی را در ارزش‌ها ونگرش‌ها و باورهای مردم در جهان بوجود آورده است در این ارتباط بد نیست گوش بسپاریم به سخن یکی از بزرگان جامعه شناس،آقا ی استو نز که می گوید:
« تغییرات اجتماعی در تارو پود زندگی مدرن تنیده شده است ... تغییرات اجتماعی نمایانگر فعال بودن جامعه مدرن است. ما باید ذهنیت خویش را تغییر دهیم تا با جهان جدید تناسب پیدا کند و بدین ترتیب از همه خواسته می شد که دست به شروع این تغییرات بزنند »
بدون تردید شروع این تغییرات در هر جامعه ای همراه با چالش ها و مقاومت ها و دل نگرانی‌هایی بو ده است که مسائل و مشکلاتی را ببار خواهد آورد و مهم ترین دلیل این دل نگرانی، تحولات و دگرگونی‌های فراوانی است که به مرور در همه نهادهای اجتماعی از جمله سیاست، دین وخانواده و ... ببار آورده است . در این بیان به نظر می رسد گستره این تحولات در تمامی ابعاد و زوایای ساختی – کارکردی خانواده به ویژه در کشورهای صنعتی به وجود آمده است . به نحوی که به نظر می رسد که نشانه های جدی از هم پاشیدگی این کانون دیرپای اجتماعات انسانی در بسیاری از جامعه های جدید ظاهر شده برمبنای آن جامعه شناسان و دانش پژوهان نظریاتی ارائه کرده اند که پیوستاری گسترده از نظرگاههای « تداوم و پایداری خانواده» تا « مرگ خانواده » را در بر می گیرد. از تداوم و پایداری خانواده تا مرگ خانواده در حقیقت تندبادهای مدرنیته می باشد که به نوعی توان و توشه و با به عبارتی سرمایه ها ی فر هنگی این نهاد دیرینه را دستخوش تحول و در پاره ای از موارد زوال کرده است ، سرمایه ای که می تواند به ایجاد سرمایه های گوناگون اقتصادی ،نمادین ... منجر گردد و به دلیل اهمیت سرمایه فر هنگی که بود و نبودش در پاره ای از موارد چالش ها و بعضاً نتایجی به بار آ ورده که به حیات وممات اجتماعی نهاد خانواده کمک می کند. طبعا در این میان و بواسطه جهانی شدن و پیشرفتهای تکنولوژیکی و فرآیند مدرنیته در غرب ساختار اجتماعی خانواده ایرانی پیامدهایی را از طریق : « شهرنشینی، اقتصاد صنعتی ، توسعه نظام اداری، توسعه شبکه حمل و نقل، توسعه وسایل ارتباط جمعی و تحقق نهادهای جدید اجتماعی چون آموزش و پرورش ، دانش و ... را در خود پذیرفته است.» ( آزاد ارمکی، ۱۳۸۶: ص ۶۹)
و در حقیقت سرمایه های خانواده ایرانی را دستخوش دگرگونی و تحول کرده.، در شرایط کنونی خانواده ایرانی با چالش های بسیار روبروست ،طبق این چالش ها سطوح سرمایه اجتماعی خانواده را دستخوش تغییر کرده است . تغییراتی از قبیل : « تغییر تنش و جایگاه زنان، افزایش میزان طلاق، کاهش میزان ازدواج، کاهش فرزند اوری » تغییر نگاه به همسر ،‌مرکزیت تصمیم گیری خانواده در جامعه ، کمرنگ شدن باورهای مذهبی و کاهش اعتماد که به مجموعه ای از نقش های معارض انجامیده است وضعیت تعارضی حوزه مطالعات خانواده در ایران را به طرح بحث فروپاشی خانواده مضیقه ازدواج و طلاق کشانیده است .» ( آزاد ارمکی ، همان منبع)
● به تعبیر گیدینز :
« در میان تغییراتی که این روزها در جریان است، اهمیت هیچکدام به اندازه اتفاقاتی نیست که در زندگی شخصی، در روابط جنسی – حیات عاطفی‌، ازدواج و خانواده – در حال وقوع است .در خصوص این که ما چگونه درباره خود فکر می کنیم و چگونه با دیگران پیوند و رابطه برقرار می کنیم انقلابی در جریان است. این انقلابی است که در مناطق وفرهنگ های مختلف با سرعت های مختلف و با مقاومت های بسیار در حال پیشرفت است . به گفته د کتر رفیع پور،جا معه شنا س ایرانی:
« در هر صورت به موازات موج وسیع صنعتی شدن و رشد مظاهر زندگی مدرن، جوامع سنتی دستخوش تغییرات و تحولات عمده در عرصه عناصر پایه ای فرهنگ می گردند. شروع تغییرات و تحولات فرهنگی در طی دهه های اخیر اذهان بسیاری از متفکرین و مسئولین متوجه این سوال کرده است که « وضعیت عناصر سنتی نظام فرهنگی جامعه ایرانی در حال حاضر چگونه است ؟» علت طرح این سوال وقوع تحولات اقتصادی اجتماعی و سیاسی است که پیامدهای فرهنگی شگرفی را به دنبال داشته است. متفکران عرصه اجتماعی بر این باورند که تغییرات نظام اجتماعی و دگرگونی های ارزشی، مانند حرکت سایه و آفتاب ، در صورت دقت و تمرکز در یک زمان محدود، اصلا مملوس نیستند. اما با گذشت زمانی نه چندان طولانی، مردم و مسئولین جامعه متوجه می شوند که کجا بوده اند و اکنون کجا هستند .
همچنین نبا ید فر امو ش کرد که ،جامعه ما علاوه بر انقلاب، ۸ سال درگیری در جنگ تحمیلی را تجربه کرده است که انسجام برانگیز و تثبیت کننده ارزش های انقلابی بود. به دنبال آن جامعه ، ۸ سال دوران بازسازی و ۸ سال دوره باز سیاسی را تجربه کرده ( آزاد ارمکی، تقی و همکار ، ۱۳۸۳). در طول این دوران،‌ تحریم اقتصادی از خارج و تورم بیکاری در داخل به عنوان مشکلات اصلی عرصه اقتصادی دیگر خرد، نظام های جامعه را شدیداً تحت تاثیر قرار داده اند.
و همچنین ،در طول این دوران، تمام شاخص های جمعیتی، اقتصادی و اجتماعی توسعه با کمی فراز و نشیب ( به جز در طول جنگ تحمیلی) روند صعودی داشته اند و به عبارتی سرمایه فر هنگی را در تمام شاخص ها تغییر داده اند و در بعضی از حوضه ها بعضا به دلیل تغییر با فرسایش و تصادف سرمایه فر هنگی و اجتما عی روبرو بوده ایم از جمله در حوضه نهاد اجتماعی خانواده ایرانی، قابل ذکر است که رشد شهرنشینی ، افزایش تحصیلات ، میزان استفاده از رسانه ها، رشد بخش صنعت، افزایش امید زندگی، کاهش فرزند آوری و در نتیجه کاهش رشد جمعیت، بهبود امکانات پزشکی و بهداشتی و رشد شاخص توسعه انسانی از ۵۶۶/۰ در سال ۱۹۷۵ به ۷۳۲/۰ در سال ۲۰۰۲ ( سازمان ملل متحد، ۲۰۰۲، ۲۰۰۱، ۲۰۰۰) . این ها همگی از جمله شاخص های نوسازی هستند که ایران در طول چند دهه گذشته تجربه کرده است. اگر چه بهبود شاخص های تجددگرایی و نوسازی مذکور نشان از افزایش سطح توسعه انسانی و اقتصادی جامعه ایرانی دارد اما نکته و مساله نگران کننده عبارتست از پیامدهای فرهنگی ارزشی که به دنبال فرآیند نوسازی و تجدد گرایی در جامعه ما به وقوع پیوسته است. رابطه بین تغییرات ساختاری و تغییرات ارزشی از دیدگاه های گوناگونی مورد بررسی قرار گرفته است. بیشتر متفکرین اجتماعی معتقدند ه وجود تغییر در یکی از عناصر جامعه، لزوما تغییر در دیگر عناصر را به دنبال خواهد داشت. از جمله پیامد این تغییرات را ما می‌توانیم در نهاد خانواده شاهد باشیم، نهاد خانواده به دلیل اساس و ارکان بودنش در جوامع بشری همواره از سوی سودطلبان وسودمداران مورد تهاجم قرار گرفته است. بطوری که تبدیل به یک مسئله اجتماعی می شود برای صحت مسئله بودن این معضل و مشکل اجتماعی به گفته یکی از پژوهشگران و جامعه شناسان در این حوضه می پردازیم.»
یکی دیگر از موضوعات اصلی که در دوره جدید به عنوان شکل حاد بدان توجه شده است وضعیت خانواده ایرانی است، گفته شده است که خانواده ایرانی در حال فروپاشی است. فروپاشی خانواده ایرانی به فروپاشی نظام سیاسی و فرهنگ ایرانی مرتبط شده و گویی با تحقق فروپاشی خانواده در هر سطحی و با هر معنایی دیگر از فرد ایرانی در روی کره زمین اثری نخواهد بود. گفته می شود بحران در خانواده ایرانی آن قدر جدی و حیاتی است که تعجیل و اقدام جمعی برای حل آن ضروری است وهمه باید دست در دست هم داده و با مشکل برخورد کنند. ( آزاد ارمکی: ۱۳۸۶: ۱۱۴) ؛ تحول و شدن و تغییر در نهادهای اجتماعی بالاخص نهاد خانواده، ریشه ای تاریخی دارد و درجه ای از تغییر در بستر اجتماعی جامعه متاثر شده از تجدد گرایی قرار دارد و نمی توانیم همه تحول را ناشی از تجدد گرایی غرب بدانیم . در هر صورت گواه جامعه شناسی تاریخی بر این است که به گفته د کتر تنهایی،جا معه شنا س ایر انی :
« با ورود انسان به چهارچوبه موقعیت ساختاری درهر دوره تاریخی ، نقش هایی از پیش تعریف شده وجود دارند که به انسان تحمیل می شوند و انسان این نقش ها را بازی می کند ؛ به همان نحوی که بازنگری در صحنه تئاتر نقش تعریف شده ای را ایفا می کند. در هر صو رت،نقش های تحمیل شده بر انسان، بعضا کارکردهای قبلی را تضعیف و دچار فرسایش می کند. فرآیند تجددگرایی در جوامع بشری بی تردید ارزش ها و هنجارهایی جدید را از طریق ابزارها و عواملی همچون شهر نشینی، رسانه ها،سوادو .... بر جوامع بشری تحمیل می کند ،همانطور که خاصیت هر سیستمی می باشد ، ورود هر عنصر جدیدی حاکمیت کارکرد سیستم را دچار اختلال می‌کند و در این میان با ورود جریان تجددگرایی به ساختار اجتماعی جامعه ایرانی و بالطبع ساختار اجتماعی خانواده ایرانی، تغییراتی را بوجود آورده است و در این میان اگر برآیند کنش متقابل انسان ها را سرمایه اجتماعی بنامیم بی تردید نقشی بس موثر در تغییر و یا تضعیف و فرسایش سرمایه اجتماعی در جامعه ایرانی و بدنبالش خانواده ایرانی را بوجود آورده است. تجددگرایی و نوگرایی درجامعه ایرانی تاثیراتی بس شگرف بر چگونگی ارتباطات انسانی ازدواج و ... بجای گذارده است و در این میان سرمایه اجتماعی انسان‌ها و خانواده را دچار مخاطره کرده است . نگاه کنید : نقل قول یکی از بزرگان جامعه شناس ایرانی آقای دکتر پیران ):
« سرمایه اجتماعی، زاده کنش و واکنش های افراد می باشد و محصول آشنا بودن و آشنا شدن آدمیان با یکدیگر است و بر چشم داشت‌هایی استوار است که از آشنایی جان می گیرد و در اکثر مواقع با گذر زمان می بالد و گسترده می شود. استعاره مکرر به کار رفته برای معرفی سرمایه اجتماعی، یعنی آن چه که می‌دانید مهم نیست آنکه می شناسید مهم است » دقیقا بر آشنایی و نتایج حاصل از آن دلالت دارد. در عین حال فرض بر آن است که آشنایی در اکثر مواقع فایده مند است و این فایده مندی نوعی منبع حاوی ارزش به شمار می رود که کاربرد مفهوم « سرمایه» در سرمایه اجتماعی را قابل دفاع می سازد. منبع ارزشمند یاد شده نیز روزی به کار می آید و قابل استفاده می شود اما استفاده از آن به چشم داشت های اجتماعی دیگری جان می بخشد که حاوی بازپرداخت می باشد. از این روی مفهوم مبادله نیز به میان می‌آید که بازهم کاربرد « سرمایه» را بیشتر توجیه شدنی می سازد. در حقیقت پیامد و مسئله بودن تجدد گرایی بر ساختار اجتماعی خانواده ها از آنجا ضرورت این مقا له، را جان می بخشد که قطعا پیامد فرآیند تجددگرایی در خانواده ها تغییر سرمایه فر هنگی و اجتماعی خانواده می باشد به این معنا که سرمایه اجتماعی یعنی: تغییر شکل دادن حمایت های اجتماعی خانواده، تنوع در شبکه های ارتباطی، که تنوع در نوع ارتباطات با همسایه ها ، تنوع درشیوه دست یابی به اطلاعات و ارتباطات آنگونه که اکنون انسان ها را فارغ از زمان و مکان به هم وصل کرده ، افزایش طلاق، افزایش حضور زنان در حوزه عملی، کاهش فرزند آوری ، کمرنگ ساختن باورهای مذهبی خانواده ها، تغییر در نگرش های جنسیتی چگونگی تغییر در شیوه گذراندن اوقات فراغت خانواده ها ، میزان افزایش استفاده از رسانه ها ، تغییر در ارتباطات دختران و پسران، بوجود آمدن شکل های جدیدی از خانواده ها تغییر درچگونگی حیات عاطفی خانواده ها و ... می‌باشد و در این راستا تغییر شکل و یا فرسایش سرمایه فر هنگی و اجتماعی خانواده ها که ناشی از تجدد گرایی و نوگرایی خانواده ایرانی می باشد در روندی رو به رشد سیر صعودی خود را طی می نماید.
سرمایه اجتماعی آنگونه که در ادبیات بین رشته ای غرب مطرح شده است قطعا در کشوری مانند ایران با ابعاد مختلف توسعه نیافتگی و قومیت ها و طبقات مختلف اجتماعی ... شکل گیری پیدا می کند . ضرورت این مسئله اجتماعی از آنجا اهمیت پیدا می کند که براساس آمار و اسناد که کمی بعد به آن خواهم پرداخت تجدد گرایی در ایران بیشترین تبعاتش را در خانواده بجا ی گذاشته است و در حقیقت جهانی شدن مدرنیته غرب پیامدهایی را در تجددگرایی ساختار اجتماعی خانواده ایرانی بجای گذاشته اند چنانکه براساس گفته صاحب نظران، خانواده ایرانی را دچار بحران و تحول نموده اند، تحولی که بذر انجام این مقا له را در ذهنم کاشت که چرا؟ چرا آمار طلاق بیش از هر زمان دیگری است ؟ چرا جوانان بقول دکتر تنهایی جامعه شناس ایران دچار رهاشدگی و بقول گیدنیز بی اختیاری شده اند؟ چه علل و عواملی تاثیر گذار بر شدت حرکت، باز اندیشی خانواده های ایرانی در کردار و عمل شده اند؟ این باز تابندگی ها بقول بلومر که در کنش پیوسته انسان ها دچار ماندگی و یا تازه گی می شود ناشی از چه علل و عواملی می‌باشد؟ و ایا اصلا این پروسه چالش و بازتابندگی تا به کجا راهش را طی می نماید و در نهایت ما باید شاهد زوال خانوده ایرانی باشیم ، شاهد فرسایش و تضعیف سرمایه اجتماعی خانواده ها باشیم یا نه؟ پیامدهای مدرنیته غرب، تجددگرایی و نوگرایی را در نگرش های انسان ها و خانواده ها بوجود آورده است و در حقیقت خانواده ایرانی در حال گذار است ؟ واقعا کدامیک ؟
با توجه به واقعیت فوق باید گفت که در اینجا و در میان ساختار اجتماعی هر جامعه ای درباره هر گونه تحول، تغییر و نوگرایی ما به یک دیدگاه تعاملی دیالکتیکی بر می خوریم . بر اساس دیدگاه حسین بشیر یه: « پدیده های اجتماعی، پدیده های متصلب و خشک و لایتغیری نیستند، پدیده های اجتماعی ترکیبی از ذهنیت و معنا و غا یت هستند و هیچ گاه به نهایت و اتمام نمی رسند، پدیده های ناتمامی هستند که همواره در حال تغییر و شدن هستند، به خصوص این که پدیده های اجتماعی در یکدیگر تاثیر می گذارند و یکدیگر را مشروط و محدود می کنند. و پدیده های اجتماعی در حال ترکیب و تغییر هستند .
دیدگاه تعاملی دیالکتیکی را به گونه ای دیگر از زبان مید گوش فرا می دهیم :
« مید در پیگری این اهرم، دیدگاه تعاملی دیالکتیکی ساخت دیالکتیکی معرفت را در تقابل دوباره من اجتماعی »(I) که متبلور کننده ساخت عینی جامعه « و من اندامی » که معرف ساخت ذهنی است تعریف می کند. اما برآیند ترکیبی « خود» لزوما نه تابع من اندامی و نه تابع من اجتماعی(( meاست ،‌اگرچه می تواند این تابعیت را نیز بپذیرد، یعنی افزودن حوزه اختیاری در ضرورت تاریخ،) مید با استفاده از مکانیزم های « نقش گیری»role taking) چگونگی این اختیار یا کنش اجتماعی را توضیح می دهد. این توضیح راشلر، سارتر، مارکوزه، فرم و بلومر هر کدام به وجهی توضیح داده اند و هر کدام بر این نظر رسیده اند که تقابل دیالکتیکی هر دو پاره در محملی ساختاری و سه وجهی تعیین کننده نوع کنش انسانی است ( ریتزر، ۱۳۸۱)
رابطه دیالکتیکی عمل و ذهن در دو واقعیت می تواند تجلی یابد: « یکی در افراد و دیگری در جوامع بروز این دیالکتیک نیز ساختمند و پایدار است ، همانگونه که وجدان جمعی در نظریه دور کیم یا اقتدار در نظریه وبربود. بروز و تجلی دیالکتیک عین و ذهن در افراد به صورت ملکه و در جوامع به شکل میدان جلوه می کند: ملکه یا تاریخ تجسم یافته در کالبدها به عنوان خلق و خو و میدان یا « تاریخ عینیت یافته دردهایش » که به صورت « نظام جایگاه ها و موقعیت های شکل یافته » در اشیاء همان رابطه دیالکتیکی « ساده و ابتدایی فرد وجامعه » است . ( تنهایی، ۱۳۸۴: ۳۳۷)
بنابراین مسئله تجددگرایی و تاثیر آن بر سطوح سرمایه فر هنگی و اجتماعی خانواده ایرانی ناشی از یک رابطه تعاملی دیالکتیکی است که در این ارتباط بعضا انسان ها یا مختارند و یا تا حدی متاثر از شرایط جامعه می شوند و نه جبر بلکه تاثیر پذیر از شرایط حاکم بر جو.امع وبه گفته د کتر تنهایی: « انسان اگرچه در ضروریات زمان و مکان و تنگنای تاریخی درگیر و محصور در شرایط اجتماعی طبقاتی فرهنگی و ... است ، اما شرطی شرایط نسبت بین رابطه ی انسان و جامعه رابطه ی دوسویه و دو جانبه است .هم تاثیرمی گیرد و هم تاثیر می گذارد اما تعیین نمی شود .
لذا به اعتقاد من جریان سنت و مدرنیته ، سنت ونوگرایی و یا سنت و تجددگرایی هم در یک رابطه تعاملی دیالکتیکی بسر می برند و شکل می گیرند و تغییر بوجود می آورند و در این راستا ،اینگلهارت می گو ید: « فرآیند مدرنیته و تجدد گرایی ،جهان سنتی را که در آن زندگی معنایی روشن دارد متلاشی می کند. پیوندهای جمعی و مشترک گرم و شخصی جایشان را به روابط غیر شخصی و رقابتی در جامعه ای می دهند که مبتنی بر توفیق شخصی است .
همان طوری که وبر می گوید، مشخصه انتقال از جامعه پیش صنعتی به جامعه صنعتی عقلانی شدن فراگیر تمام حوزه های جامعه است که تغییر از « ارزش های سنتی و عموما مذهبی» به سمت ارزش‌های عقلانی را در زندگی اقتصادی ، سیاسی و اجتماعی به دنبال خواهد داشت ( همان : ۵) مولفه های کلیدی نوسازی و تجددگرایی از دیدگاه وبر عبارت بودند ازغیر دینی شدن دنیوی شدن و دیوان سالاری . در حقیقت آنچه که برآیند و حاصل مطالعات در این زمینه « تاثیر پیامدهای مدرنیته غرب بر سایر جوامع بشری می باشد »: نشانگر این قضیه است که گذر از جامعه ماقبل صنعتی به صنعتی ، منجر به تغییرات اساسی در تجارت روزمره خانوادگی و جهان بینی انسان ها می شود.
و به عبارتی به گفته اینگلهارت: « بن مایه نوسازی و تجددگرایی که بیشتر فرهنگی می باشد ، گذار از اقتدار سنتی و عموما مذهبی به سمت اقتدار عقلانی – قانونی بود- همراه با این تغییر اعتبار و کارکردهای اقتصادی اجتماعی نهادهای اصلی سنتی و خانواده و ضرورت و اهمیت نقش خانواده نسبت به روزگاران گذشته کمتر شده است .
اسناد و نقل گفته های صاحبنظران در بالا گواهی بر این مسئله است که اساس جریان شدن و تحول در هر جامعه ای که وارد شود تکانه هایی را بوجود می آورد مباحث نظری فوق گواه این استنتاج می باشد که این تحول دگرگونی و تغییر در همه نهادهای اجتماعی جوامع بشری بوقوع پیوسته است مدرنیته ای که در غرب به وقوع پیوست برآیند ۲۰۰ سال تغییر و چالش و ... در غرب بوده و اکنون بدلیل جهانی شدن از طریق رسانه ها و ابزارها و عواملی توانسته است جدایی زمان و مکان را از بین برده و به هر جامعه ای و هر ساختاری و هر خلوت انسانی دست یازد و بی تردید تغییراتی را با خود ببار آورد. تغییراتی که در اکثر مواقع کارکرد سیستم را دچار تغییر ، تضعیف فرسایش می کند در مقا له فوق ، هدف این است که مسئله بودن تجددگرایی در جامعه ما مشخص گردد و حیاتی تر از آن تاثیرش برنهاد خانواده که،به گفته دکتر پیر ان: نهاد ساخت انسان ها در جوامع بشری می باشد . بیشتر تشریح گردد ، تاثیری که توانسته است سرمایه های موجود در خانواده را هم تحت الشعاع خود قرار دهد، سرمایه هایی مانند سرمایه فیزیکی، فرهنگی ، اخلاقی و اجتماعی و در بسیاری از موارد تاثیر تخریب بوده است و لاغیر در این میان و به دلیل اهمیت سرمایه اجتماعی که ناشی از « آشنایی و زاده کنش و واکنش ها انسان ها در خانواده می باشد و همچنین از آن جا که کنش و واکنش های افراد در درون قالب های جمعی رخ می‌دهد که اجتماعاً بنا شده اند مواردی چون خانواده ، گروه، سازمان ، نهاد و در کلی ترین شکل آن ساختار اجتماعی چنین قالب هایی نیز حاوی سرمایه اجتماعی می گردند. از سوی دیگر روابط با کنش های متقابل اجتماعی تنها در قالب روابط دو انسان با هم که ساده ترین نوع کنش و واکنش است خلاصه نمی شود. و در آن محدوده باقی نمی ماند و در چشم به هم زدنی تکثیر می شود و مجموعه ای در هم تنیده و متکثر از کنش و واکنش ها یا روابط متقابل اجتماعی را پدید می آورد، از این روی پای شبکه اجتماعی، حمایت اجتماعی، مشارکت ، اعتماد ، روابط همسایگی ، شیوه نگریستن به ارزش ها و هنجارها ، اطلاعات و ارتباطات و ارتباطات خانوادگی و تعاملات که قالب های اندازه گیری سرمایه اجتماعی در نهاد خانواده می باشند به میان می آید .
در هر صو رت ،تندباد پیامد مدرنیته غربی در جامعه ما پیش بردن کنش پیوسته انسا ن ها و در حقیقت بردن خودانسانی به سوی جدلی میا ن ماندگی و پاره گی است که در حقیقت « خود اجتماعی یا به زبان – فرم، منش ملی – هر ملتی می تواند مکانیزم و سازواره توسعه اجتماعی را بازشناسی کرده و بنا به موقعی ویژه تاریخی و اهداف فرهنگی شخصیت و سو گیر ی کنش اجتماعی را جهت بخشی کند(تنها یی،بر گر فته از مقا له رهیا فت توسعه اجتماعی)
همین فرآیند هم می تواند درنهاد اجتماعی و ساختار اجتماعی خانواده اتفاق بیفتد و درحقیقت خود اجتماعی خانواده ها می تواند با شناسایی موقعیت تاریخی خانواده و شناخت شرایط جدید کنش درهم تنید، اعضای خانواده را به سوی تازه گی یا ماندگی هدایت نماید و بالطبع هر جریانی که در نهاد وساختار خانواده پیش آید سرمایه اجتماعی خانواده را هم متاثر از خود می نماید.
با بررسی محتوایی فوق درجهت مسئله و مشکل بودن اثرات تجددگرایی در خانواده ایرانی و همچنین تاثیرات این تجدد گرایی بر سطوح سرمایه اجتماعی خانواده ایرانی، حال تلاش بر این است که به لحاظ اسناد و مدارک پژوهشی اشاراتی چند به نتایج پژوهشی و مستندی که در این حوضه صورت گرفته است بکنیم .از جمله مسائلی که به یک بحران در نهاد خانواده ایرانی تبدیل شده است پدیده طلاق می باشد و طلاق پدیده ای است که در طول سده اخیر در جهان نرخ رو به رشد داشته است . یکی از نشانه های تغییر در خانواده ایرانی روند افزایش در نرخ طلاق در شهر و روستاست. به آماری در این زمینه توجه می کنیم . « در سال ۱۳۷۵ میزان طلاق ۶ در ۱۰ هزار نفر بوده است . در همین سال در هر ۱۰۰ ازدواج حدود ۸ ازدواج به طلاق منجر می شود. این نسبت در سال ۱۳۷۲ حدود ۶ درصد و در سال ۱۳۶۵ حدود ۱۰ درصد بوده است .» ( آزاد ارمکی ، ۱۳۸۶: ص ۱۳۲)
« طلاق درخانواده تهرانی درمقایسه با خانواده دردیگر شهرهای ایران در طول چند دهه اخیر روندی رو به افزایش داشته است » ( همان منبع ، ۱۳۲) .« از طرف دیگر طلاق در طول سه نسل خانواده در تهران از الگوی واحدی تبعیت نمی کند . طلاق در نسل جدید به عنوان راه گذار از مشکلات درون خانواده خصوصا بین زن ومرد تلقی شده است در حالی که در نسل گذشته خصوصا نسل اول این رویکرد به طلاق وجود نداشته است .» ( همان منبع ۱۳۳).
« یکی دیگر از شواهد عمده تغییر در خانواده افزایش درصد زنان سرپرست خانوار است . در سال ۱۳۷۵ حدود ۸ درصد از خانواده های کشور دارای سرپرست زن بوده است . از بین این زنان حدود ۸/۱۵ درصد شاغل و ۲۰ درصد دارای درآمد بدون کار و ۵۸ درصد خانه درا بوده اند. ( واحد آمار و انفورماتیک دفتر مشارکت زنان ریاست جمهوری ،‌۱۳۷۶: ص ۷).
در مورد نحوه انتخاب همسر « دردهه قبل از ۱۳۴۰ حدود ۵/۸۲ درصد خانواده ها و خویشاوندان در انتخاب همسر برای فرزندانشان مشارکت داشته اند و فقط ۵/۱۷ درصد به واسطه خود خرد همسرگزینی شده است در حالی که در دهه ۱۳۷۰ حدود ۸/۳۱ درصد از طرف خانواده ها و خویشاوندان و ۲/۶۸ درصد با انتخاب شخصی است تغییر عمده ای در سطح شهر تهران به وجود آمده است . ( آزاد ارمکی، ۱۳۸۶: ص ۱۲۷)
یکی دیگر از مشکلات خانواده ایرانی بحث تمایز و تفاوت نسل ها در علایق و انتظارات می باشد. « علایق و انتظارات افراد در گروه سنی جوان با گروههای سنی میانسال و پیر متفاوت است وخود این مسئله باعث بروز مشکلاتی در خانواده ایرانی گشته است. برای صحت این گفتار توجه می کنیم به نتایج تحقیقی که در سطح خانواده ها صورت گرفته است .
بروز مشکل در زندگی با والدین تجلی صریح این مسئله است که تمایز پذیری نسل ها شکل گرفته است و بگونه ای سرمایه اجتماعی خانواده ها را تحت الشعاع خود قرار داده است . « برای فهم این مشکل در پاسخ به این پرسش « آیا زندگی کردن فرزندان متاهل با والدین ایجاد مشکل می کند؟مده است آمده است
نتایج زیر بدست آمده است : ۲/۷۰ درصد پاسخگویان زندگی فرزندان متاهل با والدین را مشکل ساز می دانند که این نظر نشانه ای از تفاوت بین نسلهاست ، حدود ۲۷ درصد نسل جوان متاهل ، زندگی ، والدین ( نسل میانی) رادر زیر یک سقف بین از ازدواج بدون شکل می دانند. کسانی که زندگی با نسل گذشته را مشکل می دانند، به دلایلی چند اشاره کرده اند. ۷/۳۴ درصد از پاسخگویان مسئله اختلاف بین دو نسل و عدم تفاهم آنها را مطرح کرده اند و ۶/۳۲ درصد معتقدند که زندگی آنها با هم مشکلاتی ایجاد می کند، از جمله اینکه نسل جوان در زندگی خود استقلال می خواهد در حالی که والدین می خواهند که از آنها فرمانبرداری شود.) ( آزاد ارمکی ، ۱۳۸۶: ص ۱۴۶) .
نحوه گذران اوقات فراغت نیز به نوعی فاصله بین نسل ها و بروز بوجود آوردن مشکلاتی در خانواده را نشان می دهد . « طی سه نسل انجام فرایض دینی و مستحبات به عنوان نحوه گذران وقت فراغت کاهش یافته است . در حالی که رفتن به سینما و تئاتر، پارک، مهمانی و مطالعه و تماشای تلویزیون در نسل جوان افزایش قابل توجهی نشان میدهد. در نسل جوان رفتن به مسافرت به عنوان تفریح و گردش افزایش یافته و مسافرت زیارتی و دیدار اقوام کاهش سرمایه اجتماعی کاهش یافته است. همچنین آنها از شیوه های وقت گذرانی و معاشرت با همسایه و اهل محل کمتر استفاده می کنند. ( آزاد ارمکی و همکاران ، ۱۳۷۹: ص ۱۰۸)
همچنین در بررسی بررسی بنیان های سرمایه اجتماعی با تکیه بر اعتماد اجتماعی که توسط خانم مریم یارمحمدتوسکی و با در نظر گرفتن دو بنیان هم یعنی خانواده و شبکه های ارتباطی صورت گرفته است ،نتایج بدست آمده گواه آن است که :« میل به مشارکت های مدنی در بین جوانان بسیار نازل است (۱۹%) و تمایل آن ها به اجتماعات بسته از جمله خانواده در این تحقیق اثبات شده است. درنتیجه کارکرد هر دو بنیان سرمایه اجتماعی در این تحقیق ضعیف ارزیابی می شود که با توجه به نقش کلیدی این نهادها به نظر می رسد چشم انداز عمل جمعی و مشارکت های مدنی در ایران روشن نیست و جوامعی که با مشکلات عمل جمعی و بی اعتمادی مواجهند در راه تعادل اجتماعی را به زعم یافت سلسله مراتبی بینجامد.
در بررسی دیگری که تحت عنوان: تحلیل ارزش های سنتی و مدرن در سطوح خرد و کلان توسط امیر ملکی ( استادیار گروه علوم اجتماعی پیام نور ) صورت گرفته نشانگر این مطلب است که است که در جریان فرآیند نوسازی و تجددگرایی ارزش های سنتی خانواده کمرنگ تر می شوند . « میانگین مقیاس خانواده گرایی در ایران (۴۴/۸) از میانگین هر دو گروه کشورهای با سطح توسعه یا بین (۸۹/۸) و متوسط (۶۵۲/۸) کمتر است. شاید دلیل این امر آهنگ بالای نوسازی در ایران باشد. ایران کمترین فاصله را با گروه کشورهای با سطح توسعه متوسط و بیشترین فاصله را با کشورهای توسعه یافته دارد. ( تقی آزاد ارمکی و همکاران ، ۱۳۸۶: ص ۱۱۲)
« در فرآیند چالش سنت و مدرنیته ، در خصوص ارزش های سنتی خانواده در مقایسه با اکثر قریب به اتفاق کشورهای مسلمان، نوگراتر بوده ایم و کمترین مقدار خانواده گرایی مربوط به کشورهای هلند، سوئد و فنلاند است که بیشترین فاصله فرهنگی را از این لحاظ با کشور ما دارند. خانواده گرا ترین کشورهای دنیا، جوامع اسلامی هستند که در این میان پاکستان، مصر و مراکش به ترتیب ۶۸/۹، ۶۳/۹، ۵/۹ بالاترین میانگین خانواده گرایی را کسب کرده اند . ( همان منبع : ص۱۱۳)
همچنین میزان استفاده از وسایل الکترونیکی مانند اینترنت هم نشانگر تجدد گرایی و کاهش سرمایه اجتماعی در خانواده بوده اند، در این ر اسنا به نتایج تحقیقی که تحت عنوان بررسی تاثیر اینترنت بر ارزشهای خانواده در بین دانش اموزان و توسط علی محمد جوادی صورت گرفته است نگاهی می اندازیم به گفته آ قا ی جو ادی: «میزان پذیرش در اینترنت بر ارزش های خانواده تاثیر منفی داشت و همچنین نتایج بیانگر این نکته است که هر چه اعضای خانواده وارد فضای صمیمیت در اینترنت شویم این فضای صمیمیت در اینترنت باعث خواهد شد ارزش های خانواده کاهش یابد و در نتیجه هر چه میزان استفاده از وسایل الکترونیکی ( تجددگرایی ) در فضای خانواده بیشتر باشد فضای صمیمیت در خانواده کاهش می یابد .
یکی دیگر از متغیرهایی که در بررسی تحو ل و تجددگرایی خانواده ها مهم می باشد متغیر اعتماد است که تا چه حد از میزان تجددگرایی در خانواده ها تاثیر پذیرفته ؟ چرا که خود مقوله اعتماد بمثابه یک سرمایه فر هنگی و اجتماعی در بین روابط اعضای خانواده جریان دارد. نتایج پژوهشی بیانگر تاثیر فرآیند مدرنیته بر فر سا یش سرمایه اجتماعی اعتماد در میان خانواده های ایرانی می باشد. « پایین بودن سطح اعتماد متقابل در سطح کشور ( ۲۷/۵ در مقیاس ۰ تا ۱۰) و خصوصا سطح پایین تر اعتماد متقابل در میان زنان نسبت به مردان ( به ترتیب ۲۳/۵ و ۳۲/۵ ) به خودی خود می تواند نشانه های آسیب شناختی روابط اجتماعی خانواده ها تلقی شود. خصوصا که این سطح پائین عمدتا ناشی از پایین بودن سطح اعتماد به دیگران دور ( ۹۵/۴) است که جزء اصلی و لازمه تعاملات اجتماعی در دنیای مدرن است و وجه اصلی اعتماد در آن دیگر « رودروریی های چهره دار« نیست البته جهت اصلی تفاوت معنا دار اعتماد متقابل درمیان زنان و مردان نیز تمایز آشکار در اعتماد به دیگران دور است ( به ترتیب ۷۹/۴ و ۱۳/۵) و این خود به منزله سدی دیگر برای ایمنی ورود زنان به اجتماع محسوب می شود. ( ازاد ارمکی و همکاران ،‌۱۳۸۳: ص ۱۲۹) .
● و سخن پایان:
آنچه که از مبا حث فو ق استنباط میشود،پذیرش این واقعیت است که خانواده ایر انی در حا ل گذار است و نه زوال،در حقیقت خانواده ایر انی دچا ر خستگی مفرطی شده است که کارشناسان و صاحبنظران در این مورد باید به بررسی بیشتر بپردازند و کمک کنند که چگو نه این بار سنگین را از دوش خانواده برداشت وچه راه حل هایی بر ای کا هش میزا ن طلاق،خشنو نت خانو ادگی علیه کو د کان،ز نان و...،..با ید داد،همچنین نها د ها ی دین و دو لت و خانواده بنا بر مطالعات تاریخی،همواره منشاءتحولات تاریخی بو ده اند ،منتها در هر ز مانی یکی در راس قر ار گر فته است،که این نکته مهم در بر رسی مسائل خانو اده ایر انی قابل بررسی می باشد. در هر صورت در هنگام مطالعه پیرامون تجددگرایی و نوگرایی و مدرنیته و پیامدهای آن بر دیگر جوامع پژوهش های انگشت شماری را مشاهده کردم که پیرامون این موضوع به تحقیق پرداخته بودند و همین طور پیرامون چیست و چگونگی سرمایه اجتماعی و تاثیر آن در موضوعاتی مانند اعتماد، مشارکت ، واحدهای تولیدی ، انسجام وحدت بین هزینه مصرفی سرمایه اقتصادی استانی، و .... ،اما آنچه که برآیند مطالعات نظری و پژوهشی می باشد تغییر و تحول و بحران در خانواده های ایرانی می باشد حال این تغییر از نوگرایی است پا از پیامدهای مدرنیته غرب و جهانی شدن و یا از بستر تحریف اجتماعی جامعه ما بهرحال کارکرد خانواده در ایران تضعیف شده است بطوری که کارشناسان را به تحقیق پیرامون این موضوع وادار نموده است که آیا خانواده ایرانی دچار زوال شده است ؟ یا نه تاثیرات گذار است که چنین تکانه هایی را بر ساختار اجتماعی خانواده در ایران بوجود آورده است یا تزاحم نهادهای خانواده، دین و دولت؟ برای حفظ و حمایت خانواده چه باید کرد؟ زیرا در شرایط کنونی کمتر کسی است که باور به تغییر خانواده نداشته باشد .هم شواهد آماری وجود دارد و هم شواهد اجتماعی وفرهنگی. مسائلی مانند افزایش طلاق ، آزادی روابط دختر و پسر در قبل از ازدواج ،کاهش فرزند آوری، تضعیف حیات عاطفی خانواده ، تاخیر در ازدواج یا مضیقه در ازدواج، تغییر نگرش های جنسیتی، افزایش خشونت در خانواده ها، کاهش اعتماددر بین اعضای خانواده، میزان افزایش استفاده از رسانه هایی مانند تلویزیون، ماهواره، و اینترنت که به کاهش فضای صمیمت در خانواده انجامیده است و دهها مشکل و مسئله دیگر ضرورت انجام این تحقیق را به ما نمایان می سازد بالاخص سخن این می باشد که نوگرایی در رفتار و گفتار و اندیشه در خانواده های ایرانی چه تاثیراتی را بر میزان مشارکت اعتماد اجتماعی خانواده، کانال های ارتبا طی خا نو اده،حما یت ها ی ا جتما عی،افز ا یش سو ا د،د خا لت دو لت در و ظا یف خا نو اده،گستر ش شهر نشینی،ایجا د عرصه های جدید اشتغال ، فعالیت اجتماعی در روابط اقتصادی – اجتماعی و ... در نتیجه جریان و پروسه تجددگرایی در خانواده های ایرانی می باشد. و در حقیقت « خانواده خود پدیده ای است که به بیان گورویچ هر لحظه در حال دگرگونی بوده و از فراگردهای »(prossces) « ساخته شدن»(structuralization )، « از ساخت افتادن»(disstructuralization )، « بازساختی شدن"restructuralization)) برخوردار است . بنابراین هر گونه نگرشی به خانواده بایستی نگرشی پویا و دیالکتیکی باشد.

نویسنده:عالیه شکر بیگی
منابع:
-آزا د ار مکی،تقی،جا معه شنا سی خانو اده ایر انی،انتشا رات سمت،چا پ اول،سال ۱۳۸۶ .
-ریتزر،جر ج-نظر یه ها ی جا معه شنا سی در دو را ن معا صر،ترجمه منوچهر ثلا ثی.
-تنهایی،ابوالحسن-درآمد ی بر مکا تب جا معه شناسی،سال ۱۳۸۴.
آزاد ارمکی و همکار ،تحلیل ارز ش ها ی سنتی و مدر ن در سطو ح خرد و کلا ن،،نا مه علو اجتما عی ایر ان بها ر ۱۳۸۶،شما ره پیاپی۳۰ .
-اینگلها رت،رو نا لد(۱۳۷۳ )تحو ل فر هنگی در جامعه پیشر فته صنعتی،تر جمه مر یم و تر،چا پ اول.تهر ا ن،انتشا را ت کو یر.
-بشیر یه،خسین(۱۳۷۳ )یکسا ن سا زی،یکتا انکا ری،دیا لکتیک تا ریخی و مسا ئل تو سعه سیا سی در ایر ا ن،تهر ان،فر هنگ تو سعه،شماره ۱۷.
-ر فیع پو ر،فر ا مرز(۱۳۷۶)تو سعه و تضاد،تهر ان،مر کز جا پ و انتشارات دا نشگا ه شهید بهشتی.

منبع : انجمن جامعه شناسی ایران