در دل بیابان خشک و بی آب و علف

آب مایه حیات است و شرط لازم - و البته نه کافی- آبادانی و به واسطه این ویژگی منحصر به فرد، جایگاه و نقش خاص و ویژه یی به خصوص در فرهنگ ایران دارد. کشور ما به لحاظ جغرافیایی در منطقه یی به نسبت خشک واقع شده و مبتلا به فقر نسبی آب بوده و هست. به همین سبب ما در فرهنگ ایرانی، شأن و اعتبار ویژه یی برای آب قائلیم. شاید بتوان گفت به همین نسبت که آب ارزشمند است، خشکی و بی آبی بی اعتبار خوانده می شود و از درجه ارزش و اعتبار ساقط است. جایی که پرآب است و دار و درخت و رودخانه و جنگل دارد، به بهشت روی زمین تشبیه و تعبیر می شود و منطقه یی که آب ندارد - یا کم دارد- خرابه یی و ویرانه یی بیش، پیش چشم نمی آید. به نظر می رسد نسبت به بیابان و کویر و اصولاً جایی که آب در آنجا نیست یا کم است، در فرهنگ ما کم لطفی می شود و آنچه حق مطلب است ادا نمی شود. به گونه یی که کویر و بیابان سوای همه جنبه های مثبتی که دارد (چه به لحاظ توریسم و توانایی های بالقوه اقتصادی و چه به لحاظ زیست محیطی) به صورت تحقیرآمیز، تنها قطعه زمین های بی ارزش و خشک و لم یزرع خوانده می شود که به واقع هیچ کس برای آنها اعتباری قائل نیست.
بیشتر ما وقتی صحبت از طبیعت می شود، آنچه در ذهن مان نقش می بندد، مناظر بدیع جنگل های انبوه گیلان و دریای مازندران است و اگر خیلی ذهنیت بازی در مورد طبیعت داشته باشیم، نهایتاً صخره های بزرگ سنگی و قله های برف گرفته کوهستان در خاطرمان تداعی می شود. کمتر پیش می آید که با شنیدن واژه طبیعت، منظره غریب و باشکوه کویر بی انتهای پوشیده از شن روان در ذهن مان نقش ببندد، یا این کلمه، بیابان وسیعی را به خاطرمان بیاورد که پوشیده از بوته های خار و خس و تکه سنگ ها و تپه های کوچک است و جز جاده یی که تا بی نهایت رفته، در حالی که معلوم نیست - یا اصلاً مهم نیست- که از کجا آمده و به کجا منتهی می شود و واحه یی کوچک در دوردست، چیز دیگری به چشم نمی خورد. جایی که اگر مردمک چشمت را تنگ کنی، منظره مبهم کوهی را هم در افق ببینی که خیلی از جایی که ایستاده یی فاصله دارد و اصلاً متعلق به جای دیگری است... حوالی کاشان، درست در منطقه یی که بین کاشان و نطنز واقع شده، یکی از این نمونه ها موجود است.
در مسیر کاشان به نطنز اگر اتوبان اصفهان را خطی در نظر بگیریم که منطقه را به دو بخش شمالی و جنوبی تقسیم کرده، با دو طبیعت بی نظیر در شمال و جنوب مواجه می شویم. هر چه بیشتر به نطنز نزدیک می شویم، در قسمت جنوبی دامنه های خشن و سنگی کرکس که در وسط بیابان در طول قابل ملاحظه یی سر به فلک کشیده، جلب توجه می کند که خود یکی از مناظر بدیع کویری مملکت ما است. بی شک یکنواختی مسطح دشت کویری کاشان است که شکوه کرکس و حضور قاطع و بی تخفیفش را معنی می بخشد؛ دشتی که از شرق و شمال و شمال شرقی به دشت لایتناهی کویر می رسد و غرب آن را بیابان ها و دشت های مرکزی کشور فرا گرفته است؛ جایی که عجایب و غرایب طبیعی زیادی دارد. قمصر و ابیانه، یا شاید خود نطنز از این عجایب و غرایب اند. سخت می شود تصور کرد که در چنین فاصله کوتاهی از کویر، واحه یی سرسبز هست که می توان از آفتاب داغ و سوزان کویر به خنکای آن پناه برد و آنجا پای درخت سبزی نشست و غبار گرمای بیابان از تن زدود. وقتی وارد خروجی نطنز می شوی و از جاده کوتاهی که از لای صخره های سنگی عبور می کند، می گذری، بوی خوش سبزی و خنکی مشامت را پر می کند و احساس غریبی تو را فرا می گیرد و وقتی دیوارهای نطنز را می بینی و باغ های اطراف شهر را، از یاد می بری که تا همین چند لحظه پیش، قدم در بیابان خشک و بی آب و علفی داشتی که تنها منظره پیش رویت در شمال، کویر بی انتها بود و در جنوب صخره های سر به آسمان کشیده کرکس... قمصر و ابیانه هم که جای خود دارند و شرح مکررشان آنقدر گفته شده که دیگر نیازی به تکرار مکررات نیست.
بدایع این منطقه اما محدود به نطنز و ابیانه و بخش جنوبی نیست. بخش شمالی بیابان محض است و منظره غالب تا آنجا که چشم کار می کند بیابان خدا است و بس. شیرینی این قسمت جسته و گریخته، واحه های کوچکی هستند که اگرچه به اندازه قمصر و ابیانه سرسبز و باصفا و البته مورد توجه نیستند، اما سرکی در آنها کشیدن و اقامت کوتاهی گزیدن و در آنجا استراحت کردن، حین گشت و گذار در بیابان های این منطقه بسیار دل انگیز است و به آدم می چسبد. حوالی منطقه آران و بیدگل در شمال کاشان و بادرود در شمال نطنز، از این واحه ها کم نیست. جایی مثل امامزاده آقا علی عباس، تنها نمونه یی از این واحه ها است که فضای خشک کویر را تلطیف می کند و به آن جلوه یی بدیع می بخشد.
زیبایی های طبیعی کویر، البته منحصر به واحه ها نیست. شاید صرفاً به خاطر آنکه این واحه ها، به نسبت وسعت کویر محدود هستند و طبیعت متفاوتی دارند، به مثابه حاشیه های جذاب و تافته های جدابافته طبیعت کویر، بیشتر به چشم می آیند وگرنه در متن کویر هم غرایب طبیعی بسیار است؛ از گونه های گیاهی و جانوری گرفته تا جنس خاک و وضعیت زمین شناسی. شاید به عنوان نمونه بتوان به دره های کم عرض و عمیقی اشاره کرد که در اثر سیلاب ها، به مرور زمان در سطح صاف کویر به وجود آمده اند. در حوالی جاده بادرود، تنها اگر پیاده چند کیلومتری از اتوبان به سمت شمال حرکت کنید، یکی از این مناظر بدیع را خواهید دید؛ منظره یی که در بیننده حالت غریبی از بهت و ترس به وجود می آورد و آدمی را چندی به تفکر و تامل وا می دارد. طبیعت کویری کاشان و نطنز تنها بخش کوچکی از مناطق خشک و کویری کشور ما و جزء کوچکی از این گونه طبیعت خاص است؛ جایی که باز هم به رغم همه بی توجهی ها، به نسبت سایر مناطق کویری کشور توجه بیشتری به آن شده است. قاعدتاً نباید نسبت به کویرها بی توجه بود و از قابلیت های مختلف گردشگری و پتانسیل های اقتصادی و زیست محیطی آنها غافل شد.

علی رنجی پور

منبع : روزنامه اعتماد