تاریخ و بیمارستان

پزشکی به علت قرابت بسیارش با حیات انسانی و به علت تماس مستقیم آن با انسان یکی از پرسابقه‌ترین نهادهای اجتماعی است. بررسی‌ها و مطالعات نشان می‌دهد که ریشه‌های این نهاد در مذاهب، اساطیر، سنن و آداب و رسوم اجتماعات گوناگون وجود دارد.
بیمارستان نیز گرچه مانند حرفه پزشکی تاریخچه‌ای بس طولانی دارد ولی از نظر درمان بیماری و ارائه خدماتی چون آموزش پزشکی و تحقیقات علمی قدمت چندانی ندارد. مفهوم کلمه بیمارستان در حال حاضر با گذشته تفاوت دارد. حتی تا شروع قرن بیستم در اغلب نقاط دنیا بیمارستان یک سازمان خیریه بود. مثلاً در کشورهای اروپائی بیمارستان‌ها، مکان‌هایی برای نگهداری و حمایت از فقرا، معلولان، آوارگان، سالخوردگان، ولگردان و ... نیز محسوب می‌شد.
در فرانسه بیمارستان‌ها را «مهمانخانه خدا » می‌نامیدند و در زبان انگلیسی hospital و بعدها در فرانسه hopital از مهمان‌نوازی گرفته شده است.
تا قبل از ظهور مسیح در دنیای غرب، محلی که بتوان آن را بیمارستان نامید، وجود نداشت و تا قرن پنجم میلادی مراقبت از بیماران و معلولین، خصوصی انجام می‌شد. پس از آن بیمارستان اساساً یک مؤسسه خیریه بود و تحت کنترل مقامات مذهبی قرار داشت، آثار مذهبی در آن به چشم می‌خورد و در نزدیکی کلیسا قرار می‌گرفت. سالن‌های آن به اماکن مقدس بیشتر شبیه بود و هر غیر مؤمنی نمی‌توانست به آن وارد شود. هزینه‌های بیمارستان توسط افراد خیّـر تأمین می‌شد که از طریق کمک به فقرا برای خود طلب بخشایش و رحمت خداوندی نمایند.
شرایط بهداشتی اسفناک بود، بستری شدن چندین بیمار روی یک تخت، وجود اپیدمی‌ها و انجام اعمال جراحی در حضور سایر بیماران رواج داشت. بیمارستان مانند جذامخانه برای بیماران نوعی طرد اجتماعی به حساب می‌آمد و برای پزشکان مبتدی، محلی برای مشاهده و تجربه بود که البته قدرت عمل پزشکان در این مکان‌ها بسیار محدود بود.
در قرون وسطی اولین بیمارستان یا پناهگاه ویژه بیماران روانی در دنیا توسط مسلمانان تأسیس گردید که در آن به مراقبت و درمان بیماران روانی با روش‌های خاص خود می‌پرداختند. در اروپا اولین بیمارستان روانی در سال ۱۴۰۹ میلادی در شهر والنسیا در اسپانیا تأسیس شد.
در ایران قدیمی‌ترین بیمارستان در محدوده دانشگاه جندی‌شاپور بود که مقارن با سلطنت شاپور اول (۲۳۸ق.م) است. شهر جندی‌شاپور شهرت خود را مدیون دانشگاه پزشکی و بیمارستان آن بود که به دست خسرو اول ساسانی پایه‌ریزی شد. وی استادانی را از یونان به ایران آورد. این بیمارستان پزشکان زیادی داشت که بعد‌ها به یکی از مراکز طب اسلامی تبدیل شد و فعالیت آن تا اواخر قرن سوم ادامه داشت.
بر خلاف اروپا، فعالیت‌های این بیمارستان منحصر به نگهداری از بیماران نبود و جنبه درمانی آن اهمیت داشت. پس از برپایی دولت عباسی مسلمانان با تمسک به شیوه رایج در جندی‌شاپور در سرزمین‌های متصرفه مبادرت به تأسیس بیمارستان کردند. با تأسیس بیمارستانی در بغداد، پزشکان به آن شهر کشیده شدند. بیمارستان دیگری که در حدود قرن سوم در ایران تأسیس شد «بیمارستان ری» می‌باشد که توسط محمد زکریای رازی برای درمان بیماران و آموزش پزشکی تأسیس شد.
در سرزمین‌های اسلامی در صدر اسلام به هنگام جنگ‌ها، محل خاصی برای نگهداری مجروحین ایجاد شد. پس از آن اولین بیمارستان (دارالمرضی) در دوره ولیدبن‌عبدالملک، ششمین خلیفه اموی (سال۸۶ هجری) در دمشق ایجاد شد که فعالیت آن محدود به نگهداری جذامیان و معلولین بود.
در قرن پنجم ناصرخسرو در هنگام دیدار از شهر بیت‌المقدس می‌نویسد «و بیت‌المقدس را بیمارستانی نیک است و وقف بسیار دارد و خلق بسیار را دارو و شربت دهند و طبیبان باشند که از وقف، مرسوم ستانند» در ایران بیمارستان به سبک بیمارستان‌های کشورهای اروپا، در زمان ناصرالدین شاه قاجار آغاز شد. در سال ۱۲۹۰ قمری، بیمارستانی به نام مریضخانه دولتی به ریاست ناظم‌الاطباء پزشک مخصوص شاه در تهران تأسیس شد. در سال ۱۳۱۹ به نام بیمارستان سینا تغییر نام داد.
در سال ۱۲۹۸، اداره بیمارستان مذکور به عهده چند پزشک انگلیسی واگذار شد، که یکی از آنها به نام «نلیگان» بیمارستان را در گزارشی از نظر ساختمانی کهنه، غیرمناسب و بدون جریان هوای کافی، بدون روشنایی کافی و با وضع بهداشتی بسیار بد توصیف می‌نماید. او از عدم وجود وسایل کافی، عدم جداسازی بخش‌های مختلف، عدم وجود رختشویخانه، خرابی حمام، نبود محل نگهداری اجساد و ... گلایه می‌کند.
همچنین او معتقد است پرستاران این بیمارستان نه تنها آموزشی ندیده‌اند، بلکه در وضعی هم نیستند که بشود این کار را انجام داد و تازه بیمارستان مقروض هم هست.
امروزه بیمارستان در نظام حرفه‌ای، مرکز سازمان یافته‌ای است که دیگر فقط محل اقامت نیست بلکه محل مراقبت است و در آن گروه شغلی پزشکی، کار می‌نمایند. بیمارستان‌ها امروزه دارای تنوع زیادی در عرصه خدمات بهداشت و درمان می‌باشند و شامل بیمارستان‌های عمومی، بیمارستان بیماری‌های مزمن، بیمارستان بیماری‌های روانی، بیمارستان بیماری‌های واگیر، بیمارستان‌های زنان و زایمان و ... می‌باشند.
بیمارستان در نظام نوین خدمات درمانی یک نهاد و مؤسسه علمی و در عین حال انسانی پراهمیت است که در حکم نهادی از قدرت اجتماعی حرفه پزشکی نیز به شمار می‌رود.

۱- عالی نژاد، زهرا. اصول پرستاری روانی تهران. ۱۳۵۵
۲- نجم‌آبادی، محمود. تاریخ طب در ایران پس از اسلام. انتشارات دانشگاه تهران ۱۳۵۳
۳- عیسی بک،احمد. تاریخ بیمارستان‌ها در اسلام.ترجمه دکتر نورالله کسایی ۱۳۷۱
۴- اعتمادیان، محمود. بهداشت شهری
۵- حکیم ناصرخسرو. سفرنامه. به کوشش نادر وزین‌پور
۶- الگودسیریل. تاریخ پزشکی ایران. ترجمه محسن جاویدان
۷- امامی میبدی، محمدعلی. تشریح و جراحی در قرون وسطی
۸- ویل وآریل دورانت. تاریخ تمدن مشرق زمین
زهرا ممتازپور

منبع : فصلنامه پزشکی اجتماعی هوم