جایگاه و اهمیت‏ شب قدر

چنان‏که درک شب قدر، کاری است مشکل، بیان جایگاه و «قدر» شب قدر عملی است دشوار که تنها راه‏یافتگان به آن شب عزیز می‏توانند واقعیت و حقیقت آن را بیان دارند; چراکه قرآن به پیامبر خدا فرمود: «وما ادراک مالیلهٔ القدر» ; «و تو چه دانی شب قدر چیست؟»
در وصف آن همین بس که «خیر من الف شهر» ; «از هزار ماه برتر است‏» و مسائلی بر قدر و منزلت این شب افزوده است، از جمله:
۱ ) نزول قرآن:
نزول جامع‏ترین، کامل‏ترین و ماندگارترین کتاب الهی برعظمت و منزلت‏شب قدر افزوده است . قرآن خود می‏گوید: «شهر رمضان الذی انزل فیه القران‏» (۱) ; «ماه [مبارک] رمضان ماهی است که در آن قرآن نازل شده است .» اما در چه شبی از شبهای آن ماه، قرآن نازل شده است؟ آیه دیگر بیان می‏کند که «انا انزلناه فی لیلهٔ مبارکهٔ‏» (۲) ; «به راستی، آن [قرآن] را در شبی پربرکت نازل کردیم .» و این شب مبارک را در سوره قدر مشخص فرموده که «انا انزلناه فی لیلهٔ القدر» (۳) ; «به حقیقت ما آن [قرآن] را در شب قدر فرود آوردیم .» پس باید گفت نزول قرآن در چنین شبی بر عظمت آن می‏افزاید . این نکته را هم اضافه کنیم که این نزول، نزول دفعی است‏بر قلب رسول گرامی اسلام، نه نزول تدریجی که آغاز آن با آغاز بعثت‏یعنی بیست و هفتم رجب همراه است .
۲ ) تقدیر امور:
در نام‏گذاری شب قدر بیانهای مختلفی وارد شده است: برخی آن را به معنای شبی با عظمت و بزرگ «لیلهٔ العظمهٔ (۴) » گرفته‏اند ; چراکه قدر در قرآن به معنای منزلت و بزرگی خداوند آمده، در آیه‏ای می‏خوانیم: «ماقدروا الله حق قدره‏» (۵) ; «قدر ندانستند [و نشناختند] خدا را آنگونه که حق عظمت او بود .»
«قدر» به معنای تقدیر و اندازه‏گیری و تنظیم است . این معنی را هم لغت تایید می‏کند و هم قرآن و روایات . راغب اصفهانی می‏گوید: «لیلهٔ القدر ای لیلهٔ قیضها لامور مخصوصهٔ (۶) ; شب قدر یعنی شبی که [خداوند] برای [تنظیم و تعیین] امور مخصوصی آن را آماده [و مقرر] نموده است .» و قرآن کریم می‏فرماید: در آن شب «یفرق کل امر حکیم‏» (۷) ; «هرکاری بر طبق حکمت [خداوند] جدا [و تعیین و تنظیم] می‏گردد .»
و امام صادق علیه السلام فرمود: «التقدیر فی لیلهٔ القدر تسعهٔ عشر، والابرام فی لیلهٔ احدی و عشرین والامضاء فی لیلهٔ ثلاث و عشرین (۸) ; تقدیر امور [و سرنوشتها] در شب قدر، یعنی شب نوزدهم، تحکیم آن در شب بیست و یکم، و امضا [ی‏آن] در شب بیست و سوم [صورت می‏گیرد] .» و امام هشتم علیه السلام فرمود: «... یقدر فیها ما یکون فی السنهٔ من خیر او شر او مضرهٔ او منفعهٔ او رزق او اجل و لذلک سمیت لیلهٔ القدر (۹) ; در آن شب [قدر آنچه که در سال واقع می‏شود، تقدیر و اندازه‏گیری می‏شود، از نیکی و بدی و زیان و سود و روزی و مرگ . به همین جهت نیز شب قدر [شب اندازه گیری] نامیده شده است .»
و طبق روایات فراوانی (۱۰) سرنوشت افراد برای سال بعد، مانند: رزق و روزی، مرگ و میرها، خوشی و ناخوشیها، حج رفتن و حوادث دیگر زندگی، براساس استعدادها و لیاقتها، رقم می‏خورد، و این تقدیر حکیمانه هم، در انسان هیچ گونه «اجبار» و «سلب اختیاری‏» به وجود نمی‏آورد . می‏توان بین تمام اقوال این گونه جمع کرد که در این شب با عظمت و بزرگ، با فرود ملائکه آسمانی، تقدیرات یک سال مشخص و بر قلب حجت زمان علیه السلام عرضه می‏شود .
۳ ) سند امامت:
شب قدر بزرگ‏ترین سند امامت و تداوم آن در طول زمان است . در روایات فراوانی، وجود شب قدر را در هر زمان دلیل لزوم امامت و بقای آن دانسته‏اند، لذا سوره قدر به منزله شناسنامه اهل بیت علیهم السلام شمرده شده است که به برخی روایات اشاره می‏شود:
از امام صادق علیه السلام نقل شده است که فرمود: علی علیه السلام زیاد می‏فرمود: هیچ‏گاه تیمی و عدوی [ابوبکر و عمر] خدمت پیامبر صلی الله علیه و آله جمع نشدند مگر آنکه آن حضرت [سوره] «انا انزلناه ...» را با خشوع و گریه می‏خواند، سپس آن دو عرض می‏کردند چقدر رقت‏شما نسبت‏به این سوره شدید است . پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله می‏فرمود: به جهت آنچه چشمم دیده و دلم فهمیده است و به جهت آنچه دل این شخص [یعنی علی علیه السلام] پس از من خواهد دید . آن دو می‏گفتند: مگر شما چه دیده‏ای و او چه می‏بیند؟
فرمود: پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله برای آن دو نوشت «تنزل الملائکهٔ والروح فیها باذن ربهم من کل امر» ; «ملائکه و روح در آن شب با اذن پروردگارشان برای (تقدیر) هر کاری نازل می‏شوند .» آن‏گاه می‏فرمود: آیا بعد از «کل امر; تمام امرها» که خداوند می‏فرماید، چیزی باقی خواهد ماند؟ می‏گفتند: نه . سپس حضرت می‏فرمود: آیا می‏دانید آن کسی که هر امری بر او نازل می‏شود کیست؟ می‏گفتند: تو هستی ای رسول خدا! آن‏گاه می‏فرمود: بله [ولی] آیا شب قدر بعد از من هم ادامه دارد؟ می‏گفتند: بله . می‏فرمود: آیا [در شبهای قدر] بعد از من هم آن امر نازل می‏شود؟ می‏گفتند: بله . سپس می‏فرمود: بر چه کسی؟ می‏گفتند: نمی‏دانیم . سپس آن حضرت از سر من [علی] می‏گرفت (و دست را روی سر من قرار می‏داد) و می‏فرمود: اگر نمی‏دانید بدانید، آن شخص پس از من این مرد است .
فرمود: پس آن گاه آن دو نفر همیشه این‏گونه بودند که شب قدر را بعد از پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله به سبب هراسی که بر دل آن دو می‏افتاد، می‏شناختند . (۱۱) »
و در جای دیگر علی علیه السلام فرمود: «به حقیقت‏شب قدر در هر سال وجود دارد و امر سال در آن شب نازل می‏شود و به راستی برای آن امر صاحبان امری است . عرضه شد آنان چه کسانی هستند؟ فرمود: «انا و احد عشر من صلبی ائمهٔ محدثون (۱۲) ; من و یازده [امام] از نسل من که [همه] امامانی محدث می‏باشند [که ملائکه را نمی‏بینند ولی صدای آنها را می‏شنوند] .»
و در برخی روایات آمده که خود ولایت علی علیه السلام‏و ائمه علیهم السلام‏جزء تقدیرات آن شب است (۱۳) و دستور داده‏اند که با مخالفان برای اثبات امامت و بقای آن و زنده بودن مهدی علیه السلام به شب قدر استدلال کنید . (۱۴) آری، بقای شب قدر دلیل محکمی است‏بر بقای امامت و بقای امامت اقتضا می‏کند حیات و زنده بودن مهدی علیه السلام را و حیات مهدی علیه السلام نشانه حیات مذهب پیشتاز و همیشه در صحنه تشیع است . لذا اسلام اصیل و قرآن تا ابد زنده است .
از اینجا روشن شد که شب قدر، یعنی شب ولایت و امامت (۱۵) و معنای روایاتی که شب قدر را به فاطمه زهرا علیها السلام‏تفسیر نموده (۱۶) است، روشن شد که حقیقت‏شب قدر امامت و ولایت است و حقیقت ولایت و امامت زهرای مرضیه علیها السلام است .
۴ ) بخشش گناهان:
یکی دیگر از ویژگیهای شب قدر بخشش گناهان و عفو عاصیان و مجرمان است، لذا باید تلاش نمود تا این فیض عظمای الهی شامل حال انسان شود . وای به حال انسانی که در شب قدر مورد غفران الهی قرار نگیرد; چنان که پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله می‏فرمود: «من ادرک لیلهٔ القدر فلم یغفر له فابعده الله (۱۷) ; کسی که شب قدر را درک کند، پس بخشیده نشود [و مورد حمت‏بی‏پایان الهی واقع نشود] پس خدا او را [از رحمت‏خویش] دور می‏سازد .»
و در جای دیگر فرمود: «من حرمها فقد حرم الخیر کله ولایحرم خیرها الا محروم (۱۸) ; هرکس که از فیض شب قدر محروم گردد، از تمام خیرات محروم [و بی‏نصیب] شده است و محروم نمی‏ماند از [برکات و] خیرات شب قدر، مگر کسی که [با اعمال خویش] خود را محروم نموده باشد .»
لذا باید تلاش مضاعف نمود تا غفران الهی در این شب بخشش گناهان شامل حال انسان گردد .
پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله می‏فرمود: «من قام لیلهٔ القدر ایمانا واحتسابا، غفر له ما تقدم من ذنبه (۱۹) ; کسی که در شب قدر به پاخیزد [و آن شب را] از روی ایمان و محاسبه [و اخلاص‏بیدار باشد،] گناهان گذشته‏اش بخشوده می‏شود .»
در بحارالانوار در ذیل این روایت اضافه شده: «من صلی لیلهٔ‏القدر ایمانا واحتسابا غفرالله ماتقدم من ذنبه (۲۰) ; هرکس در شب‏قدر، از روی ایمان و محاسبه [و اخلاص] نماز گذارد، خداوند گناهان گذشته او را می‏بخشد .»

رضا ساعی شاهی
پی‏نوشت:
۱) بقره/۱۸۵ .
۲) دخان/۳ .
۳) قدر/۱ .
۴) تفسیر نوین، محمد تقی شریعتی، ص‏۲۷۵; مجمع البیان، ابوعلی طبرسی، ج‏۱، ص‏۵۱۸ .
۵) حج/۷۴ .
۶) المفردات فی غریب القرآن، دفتر نشر الکتاب، ص ۳۹۵ .
۷) دخان/۴ .
۸) وسائل الشیعه، حر عاملی، داراحیاء التراث، ج‏۷، ص‏۲۵۹; تفسیر نور الثقلین، ج‏۵، ص‏۶۲۷; البرهان فی تفسیر القرآن، ج‏۴، ص‏۴۸۷ .
۹) عیون اخبارالرضا، ج‏۲، ص ۱۱۶ .
۱۰) ر . ک: تفسیر نورالثقلین، ج‏۵، ص‏۶۳۱; البرهان فی تفسیر القرآن، ج‏۴، ص ۴۸۶; بحار الانوار، ج‏۹۴، ص‏۱۴۱ - ۱۸ .
۱۱) اصول کافی، محمد بن یعقوب کلینی، ترجمه سید جواد مصطفوی، تهران، کتابفروشی اسلامیه، ج‏۱، ص ۳۶۳ - ۳۶۴ .
۱۲) اثباهٔ الهداهٔ، شیخ حر عاملی، قم مطبعهٔ العلمیهٔ، ج‏۲، ص ۲۵۶; بحارالانوار (همان)، ج ۹۴، ص‏۱۵، ح‏۲۶ .
۱۳) همان، ص‏۱۸ .
۱۴) اصول کافی (همان)، ج‏۱، ص ۳۵۳ - ۳۶۲ - ۳۶۴، روایت ۶ .
۱۵) مبلغان عزیز توجه داشته باشند که یکی از شبهای قدر را حتما به صحبت و سخنرانی در مورد امام زمان علیه السلام اختصاص دهند که هم تناسب دارد و هم لازم است و هم عنایاتی را به دنبال دارد .
۱۶) تفسیر فرات کوفی، مؤسسه نشر، ص‏۵۸۱ .
۱۷) بحارالانوار (همان)، ج‏۹۴، ص‏۸۰، ح‏۴۷ .
۱۸) کنز العمال، علی متقی هندی، بیروت، مؤسسه الرساله، ج‏۸، ص‏۵۳۴، ح‏۲۸ . ۲۴ .
۱۹) وسائل الشیعه، ج‏۱۰، ص‏۳۵۸، ح‏۱۳۶۰۱ .
۲۰) بحارالانوار، ج‏۹۳، ص‏۳۶۶، ح‏۴۲ .