نقش والدین در عـزت نفس

یکی از مهم ترین عواملی كه باعث می شود كودكان ، نوجوانان و جوانان کمتر دچار آسیب های اجتــماعی و به خصوص ایـدز ، اعتیاد، بی بند و باری ، خشونت ، پرخاشگری و ... شوند. توانایی "عزّت نفس" است .
گاهــی اوقـات مردم عادی به جــای کلمه"عـزت نفس" از کلمه" اعتماد به نفس" استفاده می كنند. منظور از عزت نفس یعنی احساس ارزشمندی که فرد نسبت به خود دارد . هر چه این احساس قوی تر باشد و كودكان ، نوجوانان و جوانان ارزش بیشتری برای خود قائل باشند، سالم تر خواهد بود .
عزت نفس از دو جزء اساسی تشكیل شده است :
۱) خود پنداره
۲) ارزش گزاری بر خود پنداره
خود پنداره ، همان شناختی است كه فرد از خود دارد ، این كه كیست ، چه خصوصیات و ویژگی هایی دارد و مواردی از این قبیل . مانند این كه من مینا ، ۱۲ ساله ، ساكن كرج دارای دو برادر و دو خواهر هستم و در محله فردیس زندگی می كنم و از نظر تحصیلی معدل ۱۶ دارم و ...
در مرحله دوم ، فرد به آن چیزی كه هست ارزش گزاری می كند مانند این كه ساكن كرج بودن خوب است یا بد ، این كه من دو برادر و و خواهر دارم خوب است یا بد ، یا این كه زندگی در مرحله فردیس خوب است یا بد و یا داشتن معدل ۱۶ خوب است یا بد ؟ چنانچه فرد به این نتیجه برسد كه خوب است كه چنین ویژگی هایی دارد ، عزت نفس قوی دارد و چنانچه نتیجه ارزیابی هایی كه از خود می كند این باشد كه بد است كه چنین ویژگی هایی دارد ، از عزت نفس ضعیف برخوردار خواهد بود .
به همین دلیل ، بسیار مهم است كه كودكان و نوجوانان از همان ابتدای رشد ، شناخت بهتر و دقیق تری از خود داشته باشند از جمله :
▪ شناخت خصوصیات مثبت ،
▪ شناخت خصوصیت منفی ،
▪ شناخت ویژگی های شخصی و مواردی از این قبیل .
زیرا ، چنین شناخت هایی به كودكان و نوجوانان كمك می كند تا خود پنداره قوی تری داشته باشند .
همانطور كه گفته شد ارزش گزاری بر هر آن چه كه هست ، جزء دوم عزت نفس را تشكیل می دهد . بنابراین بسیار مهم است كه كودكان و نوجوانان با ملاك های اساسی ارزش و ارزشمندی انسان ها آشنا شوند . به این ترتیب بسیار مهم است كه شما ملاك ارزش و ارزشمندی انسان ها را به آنان بیاموزید . راستی ، ارزش به چه چیزی است ؟
عده ای معتقدند ارزش انسان به بعضی از موارد زیر است :
▪ پول و ثروت ،
▪ مدرك تحصیلی بالا ،
▪ زیبایی ،
▪ خوش اندامی ،
▪ اصل و نسب ،
▪ پست و مقام ،
▪ هوش و استعداد ،
▪ شهرت و ...
شما ارزش انسان را به چه چیزی می دانید ؟ آیا ارزش واقعی انسان به عامل خاصی بستگی دارد كه اگر آن عامل خاص وجود داشت ، فرد ارزشمند است و در غیر این صورت بی ارزش است ؟ اگر چنین است می توان گفت آدمی در یك زمان خاص ارزشمند ، و در زمان دیگری بی ارزش است ؟
حقیقت آن است كه اعتقاد به این كه ارزش انسان به یكی از عوامل بالا یا تعدادی از آنها بستگی دارد باعث می شود كه ارزش انسان مشروط به عامل خاصی شود . به صورتی كه به شرط دارا بودن آن ویژگی خاص ، فــرد ارزشمنــد ، و در غیر این صورت فرد بی ارزش می شود .
به چنین ارزش هایی ، ارزش های مشروط گفته می شود . چنین ارزش گزاری ، مانع رشد عزت نفس شده و به شدت به عزت نفس صدمه می زند . زیرا ، ارزش فرد به شرط وجود عوامل خاصی است . آیا شما به چنین تفكری اعتقاد دارید ؟ آیا می توان گفت فردی چون ثروتمند یا دارای مدرك بالای تحصیلی است یا مقام خاصی دارد ارزشمند است و اگر آن ثروت بر باد رفت یا مدرك تحصیلی او به دلایلی مورد قبول قرار نگرفت یا مقـامش را از او گرفتند آن وقت آن فـرد بی ارزش خواهد شد ؟ آیا می توان در مورد انسان ها چنین گفت ؟
نكته مهم آن است كه ارزش انسان مشروط به عامل خاصی نیست .انسان فقط به این دلیل كه انسان است دارای حرمت و احتـرام و ارزش خاصی است . بــدون قیــد و بــدون شـرط خاصی . همه انسان ها چه فقیر ، چه غنی ، چه زشت چه زیبا ، چه با سواد چه بی سواد ، چه دارای پست و مقام چه بدون آن ارزشمند هستند . ارزش انسان وابسته و مشروط به عامل خاصی نیست . آیا شما فرزند خود را به دلیل زیبایی ، هوش و استعداد ، پست و مقام ، شهرت یا ... دوست دارید ؟ مسلماً نه پس محبت و علاقه بی قید و شرط خود را نسبت به آنان نشان دهید ، ابراز كنید ، بیان كنید . به همین دلیل مهم است كه در برخورد با فــرزندان خود محبت بی قید و شرط داشته باشید . بنابراین ، استفاده از عبارت زیر به شدت نادرست است و به عزت نفس كودكان و نوجوانان صدمه زیادی می زند :
▪ چون این كار را كردی دوستت ندارم ،
▪ چون در مدرسه كتك كاری كردی ، مادرت نیستم ،
▪ چون نمرهٔ خوبی نیاوردی پدرت نیستم ،
▪ اگر این كار را كنی ، دوستت دارم و ... .
بعضی از كودكان و نوجوانان تصور می كنند كه چون استعداد درخشان ، نمرات خوب ، پیشرفت یا موفقیت خاص و چشمگیری ندارند ، ارزش خاصی هم ندارد و می بینید كه چگونه چنین باورهای غلط به تخریب عزت نفس می انجامند . به همین دلیل ، ضروری است به فرزندان خود بیان كنیدكه آنان را نه به دلیل خصوصیات خاص و ویژه بلكه به دلیل هرآنچه هستند دوست دارید .
ممكن است عده ای از والدین مخالف مطلب بالا باشند .
آنــان ممكن است بگوینــد اگر ما به فرزندانمان بیــان كنیم كه آنــان را برای هرآنچه كه هست دوست داریم ،‌ ممكن است آنـان غـّره شده ،‌ مغرور شوند ودیگرسعی در تلاش و فعالیت و دستیابی به مؤفقیت نباشند . این فقط یك نگرانی است . تجارب نشان داده ، فرزندانی كه با آنان چنین برخوردهایی می شود ، نه تنها مغرور نمی شوند بلكه از عزت نفس و ارزشمندی بالایی برخوردار می شوند .
نكتــهٔ مهـم دیگر آن است كه افراد مغرور ، متكبـّر و از خود راضی نه تنها عزت نفس بالایی ندارند بلكه بسیار عزت نفس ضعیف و شكننده ای دارند و برای جبران این احساس ضعف درونی ، به تكبـّر پناه برده اند تا احساس بهتری از خودشان داشته باشند . بنابراین ، به راحتی به فرزندان خود بگویید كه آنان را نه برای مؤفقیت ها ، هوش یا استعداد درخشان ، زیبایی ، ثروت و ... بلكه به دلیل آنچه هستند دوستشان دارید . برای دوست داشتن فرزند خود هیچ قید و شرطی نگذارید .
● خود آرمانی و خود واقعی
علاوه بر پذیرش مشروط ، یكی دیگر از عواملی كه باعث تخریب عزت نفس می شود ، فاصله زیاد بین خود واقعی یا خود آرمانی یا خود ایده آلی است . هر انسانی در ذهن خود آرمان ، یا ایده آل هایی دارد كه سعی می كند برای دستیابی به آنها تلاش كند كه به آن خود آرمانی یا خود ایده آلی گفته می شود . همچنین ، هر انسانی در عمل و واقعیت دارای خصوصیات و ویژگی های خاصی است .
نكته مهم آن است كه دامنه توان هر انسانی نیز محدود و مشخص است . گاهی اوقات انتظاراتی كه انسان ها از خود دارند بسیار سنگین تر و بیشتر از توان و امكاناتشان است .در چنین شرایطی ، فرد نمی تواند به انتظارات خود دست یابد و مكرراً دچار ناكامی ، شكست و ناراحتی می شود . چنین شرایطی به شدت به عزت نفس صدمه می زند .
گاهی اوقات ، ممكن است كه والدین انتظارات ایده آلی یا آرمانی از فرزندان خود داشته باشند و دائماً از آنان بخواهند كه سعی كنند كه به آن انتظارات دست یابند . چنین انتظاراتی ، صدمه شدیدی به عزت نفس كودكان و نوجوانان وارد می كند . به همین دلیل بسیار مهم است كه انتظارات غیر منطقی ، سنگین و آرمانی از فرزندان خود نداشته باشید . به یاد داشته باشید كه آنان فرزندان شما و كودك یا نوجوانی بیش نیستند . از سوی دیگر حتی افراد بزرگسال توانا هم در زندگی خود گاه نمی توانند به استانداردهای خود دست یابند . هر انسانی توان ، نیرو یا استعداد مشخص و خاصی دارد .
به جای آنكه برای فرزندان خود ملاك های سنگین و دشوار تدوین كنید ، بهتر است به آنان كمك كنید كه هدف هایی متناسب با استعداد و توان خودشان داشته باشند . به یاد داشته باشید كه هر چه انتظارات ، توقع ها و استانداردهایی سنگین تر و بالاتر از توانایی های فرزندتان برای او تعیین كنید ، فاصله بین خود آرمانی و خود واقعی بیشتر شده و عزت نفس فرزند شما كمتر می شود . به مثال زیر توجه كنید :
ضروری است استانداردها و توقع های منطقی و معقول از فرزندان داشت یعنی آن كه در حد توان و استعداد معمولی از آنان انتظار داشت نه آن كه از حداكثر نیرو و استعداد خود استفاده كنند و همیشه و هر لحظه ای در بهترین وضعیت خود قرار گیرند ؟ آیا شما همیشه حداكثر استفاده را از استعدادها و توان خود می كنید ؟ به جای آن كه مانند یك فرمانده با فرزند خود ارتباط برقرار كنید ، سعی كنید كه در كنار و همراه او باشید و به او كمك كنید كه با آهنگ معمول رشد و پیشرفت خود در زندگی حركت كند .
توقع های كمال گرایانه و استاندارد های بالایی كه والدین برای فرزندان خود تعیین می كنند ، ارتباط والد و فرزند را تبدیل به ارتباط رئیس و مرئوس یا فرمان دهنده و فرمان برنده می كند . به این ترتیب ، خلاء ارتباط عاطفی والد و فرزند شدیداً احساس می شود . گاهی اوقات ، دلیلی كه والدین سعی می كنند برای فرزند خود استاندارد های سنگینی تعیین كنند ، به دلیل این نگرانی است كه اگر به آنها فشار نیاورند كه از نیرو و توان خود استفاده كنند ، ممكن است كه در آینده مؤفق نشوند یا عادت به تلاش و پشتكار را از دست دهند .اگر چه ، كمك به فرزندان برای داشتن روحیهٔ تلاش و فعالیت بسیار عالی و ارزشمند است ولی این نوع برخورد نیز یك برخورد یا تربیت احساسی است كه نگرانی و اضطراب اساس و ریشه آن است . امروزه در جهان به جای آن كه بر اساس احساس و نگرانی به تربیت فرزندان پرداخته شود از اصول و روش های علمی استفاده می كنند . به همین دلیل بهتر است از روش های علمی استفاده كنید . روش علمی ایجاد روحیه تلاش و فعالیت برای رسیدن به مؤفقیت آن است كه به تلاش و فعالیت كودكان و نوجوانان اهمیت دهید و آنان را برای تلاش و فعالیتی كه از خود نشان دادند تشویق كنید نه بر اساس نتیجه كار .
بهتر است به جای آن كه توجه به نتیجه داشت به فرآیندی كه منجر به آن نتیجه شده است توجه كرد . در این رابطه به مثال های زیر توجه كنید :
▪ مهدی علیرغم تلاش و فعالیت زیادی كه از خود نشان داده است نتوانست معدل درخشانی به دست آورد .
ـ برخورد صحیح والدین :
می دانم كه نمی توانستی به معدلی كه دوست داشتی برسی ولی مهم این است كه تلاش خودت را كردی . این برای ما بسیار اهمیت دارد .
ـ برخورد غلط والدین :
‌تو كه عرضه نداری معدل خوبی بیاوری چرا بی دلیل به ما وعده می دهی .
▪ سمانه دوست داشت كه در مسابقه دو مدرسه مقام بیاورد و به مسابقات منطقه ای اعزام شود . با این كه تلاش و فعالیت بسیار زیادی از خود نشان داد ولی نتوانست مقام بیاورد و از دور مسابقه ها حذف شد .
ـ برخورد صحیح والدین :
ما خوشحالیم از این كه تو تلاش و فعالیت خودت را كردی . می توانی دوباره تلاش كنی تا در مسابقه های بعدی مؤفق شوی .
ـ برخورد غلط والدین :
صد دفعه گفتم تو كاری كه نمی توانی مؤفق بشوی نرو .این كارها به تو نیامده .
▪ به یاد داشته باشید ، اگر فرزندان شما از عزت نفس كافی برخوردار باشند چه از نظر تحصیلی ، و چه از نظر سایر جنبه های زندگی خود به حداكثر رشد و پیشرفت خود خواهند رسید . بدون آن كه احساس بدی داشته باشند . در حالی كه اگر از عزت نفس ضعیف برخوردار باشند و احساس خوبی در مورد خودشان نداشته باشند ، آن وقت علیرغم توانائی ها و استعدادهای زیادی كه ممكن است داشته باشند ، قادر به استفاده از آنها نخواهند بود .
‌ ● روش های افزایش عزت نفس در فرزندان
برای آنكه به فرزندان خود كمك كنید تا عزت نفس قوی داشته باشند ، كارهای زیر را انجام ندهید :
۱) استفاده از کلمات زشت و ناپسند حتی اگر مؤدبانه باشد .
▪ تو بی لیاقتی!
▪ کودن!
▪ بی عرضه!
۲) القای این احساس که فرد نمی تواند خودش را عوض کند .
▪ هیچ وقت درست نمی شی!
▪ همیشه همه کارها را خراب می کنی!
▪ حتی نمی توانی کاری به این سادگی انجام دهی! و ... .
۳) مقایسه کردن
▪ بچه های مردم همه این طوری هستند و بچهٔ ما این طوری است !
▪ برو از پسر عمویت یاد بگیر! که ... .
▪ سعی کن کمی مثل دختر دایی ات باشی!
▪ من از هیچ جا شانس نداشتم که از بچه!
۴) از کاه، کوه ساختن
▪ کاری که کردی معنی اش این بود که هیچ وقت در زندگی پیشرفت نمی کنی!
▪ از حالا معلومه که در آینده هیچی نمی شوی!
▪ توآخرش آدم نمی شوی!

۵) یاد آوری مکرر و مرتب اشتباهات
▪ تو همونی که پارسال آن کار زشت راکرد!
▪ به تو نمی توان اعتماد کرد . می ترسم دوباره شاهکارت را تکرار کنی!
▪ اگر تو را به حال خودت رها کنند كه دوباره همان کارهای احمقـانه قبــل را تکرار خواهی كرد!
۶) به حساب نیاوردن کودکان و نوجوانان
▪ تو بچه ای ، نمی فهمی!
▪ فکر کردی، قدت بلندشده ، خیلی عقلت می رسد!
▪ این حرفها به تو نیامده!
همهٔ رفتارها و گفتارهایی که مثال زدیم اشتباه هستند. چرا ؟ به دلیـــل اینکه ارزش كودك و نوجوان و جوان را تخریب می كنند . با خراب كردن روحیهٔ فرزندان نمی توان از آنها انتظار داشت که بتوانند خود را بسازند . به جای برخوردهای بالا حتی اگر كودك ، نوجوان یا جوانِ ما اشتباه کرده باشند می توان به آنان كمك كرد تا خودشان را بسازند . به آنان اجازهٔ اشتباه بدهید و در كنار اشتبـاهی كه مرتكب می شوند به آنان كمك كنید تا شكست خود را جبران نموده و از آن درس بیاموزند . گاهی اوقات ، شكست ها یكی از بهترین راهنماها در زندگی انسان است . به فرزندان خود بیاموزید كه فعالیت و تلاش كنند تا به مؤفقیت دست یابند .
آندره ژید در زمینه شكست و مؤفقیت می گوید :
مهم نیست كه در زندگی زمین بخورید ، بلكه مهم است كه هر وقت زمین خوردید از زمین بلند شوید .
شما در زمینه شكست و مؤفقیت به فرزند خود چه می گویید ؟
▪ برای كمك به فرزندتان كه عزت نفس قوی تری داشته باشد ، فعالیت های زیر را انجام دهید :
ـ زمان بیشتری را با فرزندان خود بگذرانید . به یاد داشته باشید كه كیفیت رابطه مهم تر از كمیت رابطه است .
ـ مطمئن شوید كه رابطه شما با فرزندتان رابطه والد - فرزند است نه رابطه دیگری . گاهی اوقات ارتباط والد - فرزند تبدیل به روابط دیگری می شود مانند فرمانده - فرمانبر، معلّم - شاگرد ، ناظم - شاگرد ، موعظه گر - شنونده و ... به همین دلیل ، بهتر است سعی كنید كه فعالیت های معمول یك والد را انجام دهید مانند صحبت كردن ، بازی كردن ، با هم فعالیتی را انجام دادن و غیره . سعی كنید در ارتباط با فرزند خود ، روابط خوشایند و لذت بخشی ایجاد كنید .
ـ با استفاده از مهارت "همدلی" ارتباط خود و فرزندتان را بهتر سازید . همدلی یعنی فهمیدن و درك فرزند خود . به یاد داشته باشید همدلی تأئید ، تصدیق یا تكذیب نیست .
ـ رفتارهای مناسب و سالم فرزندتان را تشویق کنید. ( مادی یا غیر مادی مثل تحسین )آنچه كه بیش از همه عزت نفس فرزندان را رشد می دهد آن است كه احساس كنند والدینشان رفتار و كارهای آنان را می پسندند و تحسین می كنند .
ـ به فرزندتان اجازه دهید كه دوستانی داشته باشد و با آنان اوقاتی را بگذراند .
ـ فرزندتان را با كسی مقایسه نکنید . فرزند شما موجود بی نظیری است که خداوند آفریده و از آفرینش او خلقتی دارد.
ـ به اندیشه ها و نظرات آنان احترام بگذارید . اگرمی خواهید فرزندتان احساس كند ارزشمند و محترم است ، در ارتباط خود با آنها نیز این احترام و ارزش را نشان دهید.
ـ به فرزند خود كمك كنید تا كارها و وظایفی را در خانواده انجام دهد . مشاركت در امور خانه و خانواده ، نیز احساس ارزش و ارزشمندی ایجاد می كند . چنین مشاركتی ، علاوه بر احساس ارزشمندی ، مسئولیت پذیری و وظیفه شناسی را هم در كودكان و نوجوانان تقویت می كند . مهم آن است كه در این زمینه قاطعیت خود را نشان دهید .
ـ به فرزند خود کمک کنید تا اهداف کوتاه مدت و بلند مدت خود را تعیین كند . شكستن اهداف نهایی و بلند مدت به اهداف كوچكتر كوتاه مدت به آنان كمك می كند تا در كارها و برنامه های خود پیشرفت نموده و احساس مؤفقیت ، تسلط و توانایی بیشتری نماید . به یاد داشته باشید مؤفقیت و احساس تسلط به هر صورتی كه باشد تقویت كننده عزت نفس است .
ـ به فرزندتان کمک کنید تا به موضوعات مذهبی ، معنوی و انسانی فكر كند. در مورد این موضوعات در خانواده بحث کنید و اعتقادات خود را نیز افزایش دهید كه او بتواند از شما الگو بگیرد.
ـ دربارهٔ انسان های بزرگ در حوزه های مختلفِ علمی، فرهنگی، مذهبی و ملّی و ... با فرزند خود صحبت کنید كه او بتواند از آنها الگو و مدل گیرد .
ـ به فرزند خود كمك كنید تا با توانایی های خودآشنا شود. بر نقاط قوت و توانائی های آنها بیشتر تأكیدکنید تا ضعف ها و مشكلاتشان .
ـ به آنان آموزش دهید كه آنها نیز انسان و همانند هر انسانی جایز الخطا هستند . مهم آن است كه اگر با شکست رو به رو شدند دوباره تلاش را از سر گیرند .
به یاد داشته باشید هر انسانی موجود ویژه ای است كه نظیر و مانندی ندارد فرزندان شما نیز مانند هر موجود بی نظیر و بی مانندی ارزشمندند بنابراین با آنان به گونه ای برخورد كنید كه ارزش و حرمت آنان لطمه نبیند.

صدیقه ضیایی

منبع : روزنامه همشهری