دریاها، سدها، جزیره هاو تالاب های ایران

دریاها, دریاچه ها‏, رودخانه ها, آبشارها و چشمه های آب سرد و آب گرم, در مجموع جاذبه های آبی- طبیعی ایران را تشكیل می دهند كه از بین همه آن ها خلیج فارس, دریای عمان, دریاچه خزر از اهمیت زیادی برخوردار هستند.
● خلیج فارس :
این دریا به وسعت حدود ۲۳۲۸۵۰ كیلومتر مربع در جنوب و میان ایران و شبه جزیره عربستان واقع شده و با دریای عمان از طریق تنگه هرمز مربوط است. درازای آن از دهانه اروندرود در شمال باختری تا تنگه هرمز در جنوب خاوری حدود ۸۰۵ كیلومتر است و عرض آن بین ۵۶ تا ۲۸۸ كیلومتر متفاوت است. عمق آن چندان زیاد نیست و بیش ترین ژرفای آن ۱۸۲ متر در رأس المسندم و كم ترین آن ۳۰ متر در دهانه اروندرود است. سراسر ضلع شمالی آن را سواحل ایران در برگرفته و در مساحت كمی از گوشه شمال باختری آن كشورهای كویت و عراق قرار دارند.
در كف خلیج فارس برآمدگی های سنگی و مرجانی وجود دارد كه محل صید مروارید است. در فلات قاره و در اعماق آب های خلیج فارس مخازن و میدان های وسیع نفتی قرار دارد كه بر اثر استخراج نفت در پیرامون خلیج فارس، از اهمیت بازرگانی خاصی برخوردار شده است.
خلیج فارس دریایی است آزاد كه ایران را وسیله راه تنگه هرمز و از طریق آب های اقیانوس هند، با سایر آب ها و ممالك دنیا مربوط می‌كند. این خلیج از آنجا كه سر راه خطوط دریایی خاورمیانه واقع شده از نظر استراتژیكی دارای اهمیت زیادی است. به موازات ساحل دریا، رشته كوه هایی قرار دارند كه در بعضی نقاط این ارتفاعات به دریا منتهی می‌شوند و گاهی هم از دریا دور شده دشت هایی میان دریا و ارتفاعات قرار می‌گیرد. بخش بزرگی از صید ماهی كشور در سواحل جنوبی ایران صورت می‌گیرد.
به عبارتی، حدود ۷۸ درصد صید منابع آب زی كشور در سواحل جنوبی انجام می‌شود. مهم ترین انواع ماهیان دریاهای جنوب عبارتند از: حلوا، شیرماهی، شوریده، فیله، سرخو، سنگسر و غیره.
● دریای عمان:
این دریا پیش روی آب اقیانوس هند به داخل خشكی در جنوب باختری آسیا است و بهتر است خلیج نامیده شود. این خلیج در حقیقت از سه سو به خشكی و از یك سو به دریای آزاد مرتبط است: شمال آن ایران و پاكستان، خاور آن شبه جزیره دكن و باختر آن شبه جزیره عربستان قرار گرفته است. از سوی جنوب، این دریا به اقیانوس هند متصل است. سواحل جنوبی ایران از تنگه هرمز تا بندر گواتر مجاور است و این مسافت ۲/۱ كناره‌های جنوبی ایران را تشكیل می‌دهد. درازای آن از تنگه هرمز تا دكن حدود ۶۱۰ كیلومتر و عرض آن كم تر از عرض آب های خلیج فارس است. مساحت آن ۹۰۳ هزار كیلومتر مربع در مقابل عمق آن خلیج فارس بیش تر است.
عمق این خلیج در اطراف چاه‌بهار حدود ۳۳۹۸ متر است هر چه به سوی غرب پیش رویم، عمق آن به سرعت كم می‌شود تا جایی كه در نزدیك تنگه هرمز به ۷۳ متر می‌رسد.بنادر كوچكی چون جاسك - چاه‌بهار- گواتر در كنار این خلیج‌ها دیده می‌شودكه بیانگر بازرگانی و دریانوردی تقریباً محدود آن است.
● دریاچه خزر:
خزربزرگ ترین دریاچه جهان است كه به سبب وسعت زیاد ۵ برابر دریاچه اورال و ۱۳ برابر دریاچه بایكال است و به همین سبب گاهی دریا نامیده می شود. این دریاچه زمانی تمامی سطح خشكی‌های آسیای جنوب باختری را می‌پوشانید و از همان زمان های پیش دریا خوانده می‌شود. این دریا میان ایران، تركمنستان، قزاقستان، روسیه و آذربایجان قرار گرفته این كشورها از منابع آن به طور مشترك استفاده می‌كنند. از ۶۳۸۰ كیلومتر طول سواحل دریای خزر به حدود ۹۲۲ كیلومتر از آستارا تا رود اترك متعلق به ایران است.
مساحت این دریا حدود ۴۲۴ هزار كیلومتر مربع است. ژرفای دریاچه خزر، حوزه شمالی بسیار كم، تقریباً ۵/۴ وسعتش دارای ژرفای كم تر از ۱۰ متر است. جایی كه بخش وسیعی از خزر شمالی به قدری كم ژرفاست كه فقط كرجی‌های بسیار كوچك می‌توانند در آن رفت و آمد كنند. ژرفای متوسط این حوزه حدود ۲/۶ متر است. در حوزه ‌ جنوبی، ژرفای دریا نسبت به حوزه شمالی بیش تر است و به حدود ۹۶۰ تا ۱۰۰۰ متر می‌رسد و متوسط آن ۳۲۵ متر است.
دریای خزر از نظر ژرفا ویژگی های دیگر، از شمال به جنوب به سه حوزه تقسیم می‌شود. حوزه جنوبی خزر جنوبی كه به سواحل ایران منتهی می‌شود، دارای شكلی تقریباً مربع است وسعت این حوزه حدود ۱۵۵۵ كیلومتر مربع است كه حدود ۳۶% از مجموع وسعت دریا را شامل می‌شود. دریای خزر از نظر ماهی غنی است و ماهیان خاویاری دریای خزر دارای شهرت جهانی هستند. سالیانه حدود ۳۰۰ تن خاویار از صید این ماهی‌ها به دست می‌آید. در دریای خزر، حدود ۱۰۰ گونه ماهی زندگی می‌كند كه در حال حاضر تنها حدود ۱۵ نوع آن مورد بهره‌برداری است.
جزایر عمده ایران را در خلیج فارس می‌توان به شرح زیر برشمرد:
▪ جزیره هرمز:
طول محیط این جزیره بیضی شكل حدود ۶۰۰۰ متر است و در مدخل خلیج فارس به سبب موقعیت جغرافیایی آن، مجاورت با تنگه هرمز به عرض حداقل ۵۶ كیلومتر و به عمق حداكثر ۱۱۵ متر از نظر نظامی و بازرگانی از اهمیت خاصی برخوردار است. آلبو كرك دریاسالار پرتغالی در سال ۸۸۶ ش. (۱۵۰۷ م) این جزیره را تسخیر كرد و با ایجاد استحكامات نظامی، بیش از یك قرن تا دوران شاه عباس صفوی(۱۶۲۲ م.) بر كرانه‌های خلیج فارس تسلط داشت. هم اكنون آثار و خرابه‌های قلعه پرتغالی ها در شمال جزیره در نزدیكی آبادی های فعلی دیده می‌شود.
▪ جزیره خارك:
خارك به طول تقریبی ۱۰ كیلومتر و عرض از ۴ تا ۵ كیلومتر، جزیره‌ای است مرجانی، در ساحل خلیج فارس، شمال باختری بندر بوشهر، كه تا این بندر حدود ۶۵ كیلومتر فاصله دارد.
جزیره خارك برای ایجاد لنگرگاه ها، با مزایای طبیعی و سواحل عمیق آن، برای پهلو گرفتن نفت‌كش‌های اقیانوس‌پیما بسیار مناسب است، به ویژه كه قشر سنگی چون پشته‌ای كه سطح جزیره را پوشانده، در وسط جزیره به بلندی ۶۰ متر می‌رسد و این بلندی ها موجب می‌شوند بندرگاه های خاوری خارك را در مقابل شدت جریان باد كه در جهت شمال باختری و جنوب خاوری می‌وزند، محفوظ نگاهدارند. اگر كارشناسان، اكنون این جزیره را به عنوان مركز تأسیسات عظیم صدور نفت برگزیده‌اند، دریانوردان خلیج فارس نیز در ادوار گذشته از آن برای پهلو گرفتن كشتی‌ها استفاده می‌كردند.
▪ جزیره ‌ قشم:
این جزیره در نزدیكی تنگه هرمز، بزرگ ترین و پرجمعیت ترین جزیره خلیج فارس است. سواحل آن برای ایجاد لنگرگاه مناسب است. اطراف آن را كوه های آهكی فرا گرفته و اراضی داخلی دارای چراگاه های مناسب احشام، هم چنین مستعد برای كشت و زرع و ایجاد باغ های میوه و نخلستان است. در این جزیره، معادن نمك و خاك سرخ یافت می‌شود.
▪ جزیره كیش:
جزیره كیش با وسعت حدود ۸۵ كیلومتر مربع پس از قشم، از دیگر جزایر ایران در خلیج فارس اهمیت بیش تری دارد. بخش بزرگ مساحت آن مسطح و مستعد كشاورزی و دارای نخلستان های متعدد است. در این جزیره در سال های اخیر به عنوان یك منطقه آزاد تجاری، تأسیساتی به منظور جلب بازرگانان و جهانگردان داخلی و خارجی دایر شده است.
▪ جزیره هنگام :
این جزیره با آبادی های كوچك خود جمعاً به وسعت حدود ۵۰ كیلومتر مربع در جنوب جزیره قشم واقع شده و دارای معادن نمك و خاك سرخ و سرب است. صید ماهی از اشتغالات عمده ساكنان آن به شمار می‌رود.
▪ جزیره لارك:
به مساحت تقریبی ۸۳ كیلومتر مربع در جنوب جزیره هرمز واقع شده، عمق دریا در اطراف جزیره نسبتاً زیاد است. ارتفاعات آن نمكی و دارای معادن سنگ آهن است و معیشت معدود ساكنان آن از راه پرورش دام و صید ماهی تأمین می‌شود.
جزیره لاوان (شیخ شعیب): به وسعت تقریبی ۱۲۰ كیلومتر مربع در شمال باختری جزیره كیش، به فاصله ۱۸ كیلومتری ساحل قرار گرفته و مردم آنجا بیش تر به صید مروارید اشتغال دارند. این جزیره به سبب عملیات شركت نفت لاوان، اهمیت پیدا كرده است.
جزایر تنب كوچك و تنب بزرگ: این دو جزیره، به فاصله ۱۲ كیلومتر از هم دیگر در جنوب جزیره قشم واقع شده‌اند. ساكنان تنب بزرگ از راه صید ماهی و مروارید امرار معاش می‌كنند.
▪ جزیره ابوموسی:
به مساحت تقریبی ۲۰ كیلومتر مربع با مختصر كشاورزی در جنوب بندر لنگه واقع شده و ساكنان اندك آن از طریق صید ماهی و مروارید ارتزاق می‌كنند.
▪ جزیره هندورابی:
به مساحت تقریبی ۳۶ كیلومتر مربع در ۷۶ كیلومتری بندر لنگه از جزایر ایرانی ساحل خلیج فارس است. ساكنان جزیره هندورابی بیش تر به صید ماهی و مروارید اشتغال دارند، و گروه اندكی نیز به كشاورزی می‌پردازند.
ایران از تالاب ها و تالاب دریاچه های با ارزشی برخوردار است. در مجموع بیش از ۸۰ تالاب با وسعت بیش از پنج هكتار در ایران شناسایی شده اند و تالاب های كوچك تربسیاری وجود دارند كه در حال شناسایی هستند. چهار تالاب دریاچه مهم ایران را دریاچه ارومیه, دریاچه میانكاله, دریاچه پریشان و دریاچه زریوار تشكیل می دهند.

منبع : مرکز گردشگری علمی فرهنگی دانشجویان ایران