بافت تاریخی متهم ردیف اول نیست!

ارگ دو هزار ساله بم که خبرگزاری های دنیا از آن به عنوان محبوب ترین اثر تاریخی جهانگردان در ایران نام می برند، به همراه بخش های زیادی از این شهر تاریخی فرو ریخت.
تلفات و خسارات زلزله، بیانگر وسعت و گستره رویدادی است که با گرفتن جان انسان های بی گناه، بخش مهمی از تاریخ ایران را نیز نابود کرد.این مساله آنجا اهمیت زیادی پیدا می کند که سبک و نوع معماری شهر و ارگ بم بیشتر مبتنی بر مصالحی مانند خشت و گل بود. برخی معتقدند که این مصالح ساختمان در مقایسه با موادی چون سیمان و بتون مقاومت کمتری داشته و در برابر آسیب ها ضربه پذیرتر به حساب می آیند.
«مهدی قالیبافیان» مسئول آزمایشگاه مصالح دانشکده فنی دانشگاه تهران در این باره نظر متفاوتی دارد: «بر خلاف تصورات موجود، نوعی سیستم های ابتدایی مقاوم سازی در برابر آسیب ها در معماری سنتی ایران در نظر گرفته شده است. به عنوان مثال قرار گرفتن دیوارهای کلفت در پایین و دیوارهای سبک تر در بالا به استحکام ساختمان کمک می کند.»
در دو روزی که از این رویداد تاریخی می گذرد نظراتی پیرامون تعلیل تلفات و خسارات وارده ارایه شده که بخش عمده ای از آنها به ضعف و عدم استحکام بناهای خشتی و اساسا بافت های تاریخی و قدیمی در برابر سوانح طبیعی و انسانی اشاره دارد و تلویحا تلاش شده تا تمامی نگاه ها به این سو متمرکز شود.
تجربه نشان داده این اظهارات و استدلال ها بدون تبعات منفی نیست و می توان متصور شد که پس از فروکش کردن التهاب های اولیه، نخستین متهم مرگ و میر فراوان در این حادثه، بافت های قدیمی و تاریخی به ویژه بناهای خشتی خواهد بود. آرام آرام حرکتی نیز آغاز خواهد شد که با هدف برطرف کردن زمینه های خطر در آینده، بدون اتکا به نظرات کارشناسی، بافت های تاریخی را در شهرهای مختلف دچار تحولات اساسی می کند. عده ای نیز در این میانه به تکاپو می افتند تا با در نظر گرفتن امنیت مردم!، بناهای بتونی و آهنی را جایگزین بافت سست قدیمی (به زعم خود) کنند.
اتفاقی که اوایل دهه ۶۰ شمسی به گونه ای دیگر در بافت تاریخی تهران رخ نمایی کرد. انفجار بمبی مهیب در خیابان ناصرخسرو بخش زیادی از بافت تاریخی آنجا را ویران کرد و از آن پس به ازای هر ساختمان گلی و آجری تخریب شده، پاساژها و برج های بتونی قد علم کردند.
کارشناسان معتقدند که زمان وقوع زلزله مهم ترین عامل آسیب های جانی در شهر بم بوده است. این حادثه زمانی روی داده که بیشتر شهروندان بم در خواب بوده و امکان سریع بیرون آمدن از خانه های خود را نداشته اند. همچنین کمبود امکانات و نیز وسایل جا به جا کننده آوار مانند لودر و بولدوزر برای بیرون آوردن اشخاص زنده از زیر خرابه ها در تعداد زیاد کشتگان بسیار موثر بوده است. «عادل فرهنگی» متخصص در معماری و شهرسازی نیز با تاکید بر این که صرف بتونی بودن بنا، برای مقاومت در برابر زلزله و سایر پدیده های انسانی و طبیعی کافی نیست به مورد جالبی اشاره می کند. وی می گوید: «در تعمیرات انجام شده بر مسجد جامع آدینه قائن به مورد شگفت انگیزی برخوردیم. در میان گنبد و طاق های این بنا شن و ماسه مخلوط ریخته شده تا در برابر آسیب ها و تکان ها وارد درزها شده و جلوی فرو ریختن آن را بگیرد. در منطقه قائن از هفت قرن پیش به طور مداوم زلزله هایی رخ داده و سیستم به کار رفته در این بنا از نابودی و آسیب پذیری آن جلوگیری کرده است.» دکتر آیت ا..زاده شیرازی کارشناس تاریخ معماری ومتخصص در مرمت بنا نیز معتقد است که به میان کشیدن بحث نوع مصالح، گمراه کننده است. هر ساختمانی با هر مصالحی می تواند به صورت ناپایدار و غیر مقاوم ساخته شود. کما این که بسیاری از ساختمان های جدید بیمارستان بم نیز در این واقعه تخریب شدند. آن چه رخ داد، واقعه ای بی سابقه بود. بر حسب گفته کارشناسان، تا حدود دو هزار سال پیش، وقوع زلزله در این منطقه به ثبت نرسیده است. در حال حاضر ما با پدیده جدیدی رو به رو هستیم که لازم است تا نگاه تازه ای هم نسبت به آن داشته باشیم. چنان که در تاریخ هست؛ مجموعه هایی مانند ارگ بم صدها بلکه هزاران سال در برابر حوادث مختلف دوام آورده اند و تنها از پدیده های جوی متاثر شده اند. کارشناسان میراث فرهنگی هم ناچارند تا با روش های گذشته و بهره گیری از تکنولوژی روز نسبت به حفظ این سازه ها و مجموعه ها اقدام کنند. چنین وضعیتی برای ارگ بم هم صادق است. این حادثه در مورد ارگ تازگی داشت و هنگام بازسازی بم ناچاریم تا تمهیدات لازم برای مقابله با این گونه حوادث را هم در نظر بگیریم.

هدی یساولی

منبع : خبرگزاری ایسنا