پیش‌نویس زندگی

از دیدگاه مکتب تحلیل تبادلی، طرح زندگی آدمی از بدو تولد در حال نگاشته شدن است. این طرح زندگی که توسط خود کودک نگاشته می‌شود، در چهار سالگی به مرحله تصمیم‌گیری توسط کودک درباره خود، دیگران و دنیا می‌رسد و تا هفت سالگی جزییات این طرح زندگی تکمیل می‌شود. ما در این مجال قصد داریم درباره ریشه و ماهیت طرح زندگی که در مکتب تحلیل رفتار متقابل به پیش‌نویس زندگی معروف است، بپردازیم.
پیش‌نویس زندگی برای اولین بار توسط اریک برن و کلاد اشتاینر در اواسط دهه ۱۹۶۰ بنیان نهاده شد و بعدها توسط نویسندگان دیگر تحلیل رفتار متقابل، تحلیل و بررسی شد و بسط یافت.
● محتوای پیش‌نویس زندگی
کودک در سال‌های اولیه زندگی خود، براساس شناختی که از جهان به دست می‌آورد، داستانی برای زندگی خود در نظر می‌گیرد. این داستان مانند همه داستان‌ها و افسانه‌های دیگر، یک نقطه شروع ، میانی و پایانی دارد. در این داستان کودکانه، افراد خوب، شریر و دیوصفت، سیاهی لشکر و فرعی وجود دارد و هر کدام از این افراد در این داستان نقشی برعهده دارند. طرح زندگی می‌تواند کمدی، تراژدی، روح‌افزا یا کسل‌کننده باشد و می‌تواند پایان خوب یا بدی داشته باشد.
اریک برن در کتاب «اصول درمان‌های گروهی» پیش‌نویس زندگی را «طرح ناخودآگاه زندگی» می‌نامد و در کتاب «بعد از سلام چه می‌گویید» در یک تعریف کامل‌تر می‌گوید: «طرح زندگی که در دوران کودکی ریخته شده است، به وسیله والدین تقویت شده و با حوادث بعدی توجیه شده است و بالاترین نمود آن در انتخاب‌هایی است که شخص در زندگی به عمل می‌آورد.»
● سایر مکاتب روانشناختی
این مفهوم که زندگی بزرگسالی انسان، تحت تأثیر دوران کودکی وی قرار دارد، از مفاهیم رایج در دنیای روانشناسی است و بسیاری از مکاتب روانشناسی، اصول خود را بر این مفهوم پایه نهاده‌اند. طرح پیش‌نویس زندگی هم یکی از مفاهیمی است که مستقیماً به این تأثیر دوران کودکی اشاره می‌کند. اما در مقایسه با سایر مکاتب، خصوصاً مکتب روان تحلیلی چند خصوصیت شاخص و منحصر به فرد دارد که در ذیل به آنها خواهیم پرداخت:
۱) تصمیمات پیش‌نویسی توسط خود کودک گرفته می‌شود؛
آنچه اریک برن بر آن تاکید می‌کرد، اهمیت نقش فاعلی کودک در طرح پیش‌‌نویس زندگی خود وی است و اینکه عوامل بیرونی مانند والدین در درجه دوم تاثیرگذاری قرار دارند.
به عبارتی کودک خودش تصمیم می‌گیرد، البته با یک سری داده‌های احساسی از دنیای بیرون که در اکثر اوقات منطبق بر واقعیت نیست.
۲) پیش‌نویس زندگی به سرانجامی هدایت می‌شود؛
هر پیش‌نویسی به یک پایان و سرانجام ختم می‌شود. همان طور که اشاره کردیم، کودک برای داستان خود یک پایان هم در نظر می‌گیرد و تمام بخش‌های ابتدایی و میانی را طوری طرح‌ریزی می‌کند که به سرانجامی معین ختم شود. در دنیای بزرگسالی این مفهوم این گونه نمود پیدا می‌کند که ما با انجام یک سری اعمال و دوری از یک سری افعال دیگر، زمینه را برای رسیدن به سرانجامی از قبل تعیین شده فراهم می‌کنیم. به عنوان مثال زنی که در پیش‌نویس زندگی خود، سرانجامی با عنوان «همه مرا ترک می‌کنند.» در ذهن دارد، بالاخره کارهایی می‌کند که همسرش پس از یک دوره معین وی را ترک می‌کند. پس ما رفتارهایی از خود نشان می‌دهیم که ما را به سرانجامی از پیش‌ تعیین شده نزدیک می‌کند.
● چرا پیش‌نویس زندگی را می‌نویسیم
دنیایی که کـــودک در آن زندگی می‌کند با دنیای بزرگسالی بسیار متفاوت است. آنچه کودک می‌بیند و درک می‌کند بسیار متفاوت با ماست. هر صدای بلندی یک انفجار مهیب، هر فرد غریبه‌ای یک هیولای بزرگ و خطرناک و هر تنها ماندنی یک طرد و تنها ماندن تا پایان عمر به نظر می‌آید.
دنیای کودک پر است از فجایع و خطرات قریب‌الوقوعی که باید فکری برای آنها بکند. پس کودک با توجه به این واقعیت‌سنجی ناقص خود، یک سری عقاید و افکار درباره دنیای اطراف و خودش می‌سازد و دنیا را به وسیله این افکار، تحلیل و بررسی می‌کند و در ادامه با توجه به این تحلیل‌ها، تصمیماتی درباره دنیای اطراف خود می‌گیرد. به عنوان مثال فرض کنید کودکی در بیمارستان بستری می‌شود و تحت عمل جراحی قرار می‌گیرد. این عمل جراحی که برای زنده ماندن کودک بسیار حیاتی است، از نظر کودک یک فاجعه و ظلم بسیار بزرگ است که در آن مادر، وی را تنها گذاشته و رفته است. خشمی که کودک از مادر خود در دل دارد، به این تصمیم پیش‌نویسی ختم می‌شود که «مادر قابل اعتماد نیست» و براساس یک مـــکانیزم همیشگی در این گونه موارد، به این تصمیم کلی می‌رسد که «زن‌ها قابل اعتماد نیستند.»
این مفهوم در دنیای بزرگسالی سرنوشت روابط عاطفی وی را تعیین می‌کند. نکته قابل توجه این است که تصمیمات کودکی براساس هیجانات و احساسات خام گرفته می‌شوند و رنگ و بوی عقلانی ندارند و ردپای عقل سلیم و منطق بزرگسالی در آن‌ها به چشم نمی‌خورد و کودک با این اطلاعات غلط درباره نیات و اعمال و پدیده‌ها، نسبت به تصمیم‌گیری و تعمیم آنها اقدام می‌کند. پس در کل باید گفت تصمیمات پیش‌نویسی بهترین روش برای کودک است تا برای دنیای پرآشوب و پرمخاطره‌ای که در آن زندگی می‌کند تدابیری بیندیشد.
● تحریف واقعیت‌ها
همان طور که پیشتر از قول اریک برن عنوان کردیم وی در مورد پیش‌نویس زندگی می‌گفت: «با حوادث بعدی توجیه می‌شود...». این توجیه در حقیقت فرایندی است که برای تایید پیش‌نویس زندگی انجام می‌شود. انسان چه در کودکی و چه بزرگسالی در بررسی واقعیت طوری به تحلیل و تفسیر می‌پردازد که دیدگاه وی درباره جهان یا همان پیش‌نویس زندگیش مورد تهدید واقع نشود و تایید شود. به عنوان مثال در مورد فردی با دیدگاه «زن‌ها قابل اعتماد نیستند»، در هر واقعه‌ای تحلیل و تفسیری انجام می‌شود که در نهایت این دیدگاه وی را تایید کند. به عبارتی برای تایید دیدگاه بی‌اعتمادی، فرد شواهد و مدارکی بی‌پایه جمع می‌کند که البته از نظر خودش کاملاً درست است.
● طبقه‌بندی
براساس محتوا، سه نوع پیش‌نویس تعریف شده است:
۱) برنده و موفق
۲) بازنده
۳) غیربرنده یا معمولی
‌● برنده و موفق
از نظرگاه اریک برن، کسی که پیش‌نویس برنده و موفق دارد، به اهداف موردنظر خود می‌رسد. نکته بسیار مهم این است که فقط وقتی عنوان برنده و موفق قابل استفاده است که فرد با آرامش و شادکامی به اهداف خود برسد. اگر شما یک میلیونر هستید تنها زمانی عنوان برنده به شما اطلاق می‌شود که شادکام و خوشبخت باشید و خودتان نیز در مورد خود و موفقیت‌هایتان احساس خوبی داشته باشید.
● بازنده
به عکس مفهوم برنده، بازنده شخصی است که به اهداف خود نمی‌رسد. به عنوان مثال فردی که تصمیم به ثروتمند شدن می‌گیرد و در نهایت از فقر سر درمی‌آورد، یک بازنده است. بازنده دیگری هم داریم که ثروتمند شده است ولی شادکام و خوشبخت نیست و دچار انواع صدمات جسمی و روحی شده است.
پس از نظر برن موفق و برنده بودن باید بسیار دقیق تعیین شود. اگر شما در کودکی تصمیمی پیش‌نویسی با ایـن عنوان بگیرید که «من معمولاً شکست می‌خورم » ، رسیدن به این تصمیم پیش‌نویسی، صدمات جسمی و روحی زیادی برای شما به همراه می‌آورد.
● غیربرنده و معمولی
افرادی هم هستند که در زندگی راهی حاشیه‌ای را انتخاب می‌کنند و خود را به خطر و دردسر نمی‌اندازند. آنها بسیار محتاط‌اند، خود را درگیر هیچ مسأله‌ای نمی‌کنند و همیشه در حاشیه زندگی می‌کنند.
مثل کارمندی که سی سال بدون وقفه در بخش جانبی اداره‌ای کار می‌کند و بدون هیچ تغییر و پیشرفت چشمگیری بی‌سرو صدا بازنشسته می‌شود و به کنج خانه‌اش برمی‌گردد و مدام می‌گوید اگر شانس و فرصت مناسب بود، من حتماً موفق می‌شدم.
توجه به این نکته الزامی است که باید در طبقه‌بندی‌های بالا احتیاط لازم را به عمل آورد. باید دقت کنیم که این طبقه‌بندی‌ها نسبی است و برای هر فرد متفاوت است و برنده و بازنده بودن را باید اغلب در هدف‌هایی که فرد انتخاب می‌کند و در احساسی که فرد درباره محتوای زندگیش دارد جستجو کرد. اغلب پیش‌نویس‌هایی که ما انتخاب می‌کنیم، ترکیبی از سه نوع بالاست. به عنوان مثال فردی که تصمیم گرفته در زمینه فکری موفق، در زمینه بدنی منفعل و در زمینه عاطفی بازنده بزرگی باشد.
پیش‌نویس زندگی در خارج از حیطه آگاهی ما قرار دارد و ما در بزرگسالی از فرایند تشکیل آن در کودکی بی‌خبریم و هیچ خاطره‌ای از آن نداریم. اما این دلیل بر تغییرناپذیری پیش‌نویس‌ها نیست. شما با شناخت طرح‌های پیش‌نویسی خود به وسیله خودتان یا با کمک روانشناس تحلیل رفتار متقابل می‌توانید نسبت به تغییر آنها اقدام کنید. وجود پیش‌نویس‌های برنده و موفق در زندگی می‌تواند کیفیت و سرنوشت زندگی شما را به کلی دگرگون کند.

منبع : روزنامه اطلاعات