احیای کاپیتولاسیون

در تاریخ معاصر ایران، قضاوت كنسولی (كاپیتولاسیون) موضوعی است كه باعث گردید، بیش از یك قرن، استقلال ایران متزلزل گردد. با اعمال كاپیتولاسیون در ایران زمینه های نفوذ بیگانگان فراهم گردید. برقراری كاپیتولاسیون در كشور ما به شكست ایران در جنگ با روسیه و انعقاد قرارداد تركمانچای در ۱۰ فوریه ۱۸۲۸م (۲۴ رجب ۱۲۴۳/ ۲۱ بهمن ۱۲۰۶) بازمی گردد. انعقاد این قرارداد آغاز برقراری رژیم كاپیتولاسیون در ایران به شمار می رود. واژهٔ كاپیتولاسیون از كلمهٔ لاتین capitulare یا كلمهٔ ایتالیایی capitulazione مشتق شده و به معنی انعقاد عهدنامه و قرارداد و یا خود عهدنامه آمده است. كاپیتولاسیون بدون توجه به معنی لغوی آن، در اصطلاح تاریخ حقوق اروپا به اسناد یك جانبه یا عهودی گفته می شود كه به موجب آن حكومت امپراطوری عثمانی، وضع حقوقی بیگانگان مقیم این امپراطوری را تعیین می نمود و امتیازات و معافیتهایی به اتباع دولتهای اروپایی اعطا می كرد. مفهوم عام حقوقی كاپیتولاسیون عبارت است از: پیمانهایی كه حقوق قضاوت كنسولی و حقوق برون مرزی را به كشور دیگری در قلمرو حاكمیت ملی كشور میزبان اعطا می كند.این اقتدارات برون مرزی براساس قرارداد خاص یا استفاده از شرط دول كاملهٔ الوداد (۱) به دست می آید و برطبق آن اتباع بیگانه از شمول قوانین جزایی و مدنی در فلمرو كشور میزبان مستثنی می شدند و رسیدگی به دعاوی حقوقی و جرایم آنها در دادگاههای مخصوص و یا محاكم مختلط یا با حضور كنسول كشور خارجی انجام می گیرد. حمایت كنسولهای خارجی از منافع اتباع خود در رژیم كاپیتولاسیون بسیار وسیع و قدرت اجرایی آنها نیز قابل ملاحظه بود كنسولهای خارجی نه تنها از اتباع كشور خودشان حمایت می كردند بلكه رفته رفته چتر حمایت خود را بر سر اتباع داخلی كشوری كه در آن اقامت داشتند نیز می گستردند و حاكمیت داخلی آن كشور را خدشه دار می كردند. یعنی تمام كارمندانی كه در كنسولگری كار می كردند یا هر كس كه خود را به نحوی وابسته به سفارت یا كنسولگری انگلیس می كرد تحت حمایت كنسول بودند. رژیم كاپیتولاسیون تقریباً از اوایل قاجاریه تا پایان آن ادامه داشت. در زمان انقلاب مشروطه دولت نظامنامه أی منتشر كرد به نام “قانون عدلیه“ این قانون صادركردن هر حكمی دربارهٔ دعاوی و تظلماتی كه در ایران روی می دهد اعم از اینكه اتباع داخلی یا خارجی باشند را به عهدهٔ وزارت عدلیه واگذار كرد. این اولین قدم برای از میان بردن نظام كاپیتولاسیون بود، دومین گام در این راه دو سال قبل از كودتای ۱۲۹۹ش در دولت صمصام السلطنه برداشته شد و دو تصویب نامه به تصویب هیئت دولت رسید ۱. معاهدات، مقاولات و امتیازاتی كه از یك صد سال به این طرف، دولت استبدادی روس و اتباع آن از ایران گرفته اند، تحت فشار و جبر و زور یا به وسیله عوامل غیرمشروعه از قبیل تهدید و تطمیع برخلاف صلاح و صرفه مملكت و ملت شده است و با استناد به قانون اساسی و حق حاكمیت ایران الغاء می گردد. ۲. محاكمات وزارت خارجه باید موقوف و رسیدگی به دعاوی واقعه بین اتباع خارجه و اتباع ایران در محاكمات عدلیه موافق قوانین مملكتی به عمل آید. دولتهای خارجی كه دارای امتیاز كاپیتولاسیون در ایران بودند این تصویب نامه ها را نپذیرفتند. بعد از كودتای انگلیسی ۱۲۹۹ش و روی كار آمدن رضاخان، انگلیسیها از این فرصت استفاده كرده و برای تثبیت بیشتر موقعیت خود در ایران تصمیم گرفتند بعضی از امتیازاتی را كه قبلاً اخذ كرده بودند لغو كنند. لذا در ۶ اردیبهشت ۱۳۰۶ش از سوی دولت ایران این امتیاز لغو گردید. اما با تمام تبلیغات رژیم پهلوی در مورد الغای كاپیتولاسیون، از آنجا كه منافع كشورهای قدرتمند اقتضا می كرد محمدرضا مجدداً نظام كاپیتولاسیون را در كشور برقرار ساخت. وابستگی رژیم پهلوی به بیگانگان به ویژه آمریكا باعث شد زمینه های احیای كاپیتولاسیون فراهم گردد. پس از جنگ جهانی دوم، نیروهای آمریكا در ایران به عنوان مستشاران نظامی استخدام شدند، آمریكا برای گرفتن حق قضاوت كنسولی برای نیروهایش در ایران قرارداد دفاعی دو جانبه أی با ایران منعقد كرد كه مقدمه أی بود برای گرفتن موافقتنامه قضایی از دولت ایران. آمریكا با این عنوان كه موافقتنامه های بین دو كشور به قدر كافی وضعیت اعضای هیئتهای مستشاری نظامی آن كشور در ایران را مشخص نمی كند درصدد ایجاد یك موافقتنامه برآمدند كه براساس آن علاوه بر مامورین سیاسی، مستشاران نظامی نیز همراه خانوادهٔ آنها از مصونیت قضایی و سیاسی برخوردار گردند. دولت علم یك سال بعد در پاسخ به درخواست، دربارهٔ تعیین وضعیت مستشاران آمریكایی نوشت: “درخصوص اعضای عالیرتبه هیئت مستشاری كه دارای گذرنامهٔ سیاسی می باشند موافقت می گردد كه به نامبردگان مصونیت سیاسی داده شود تا بتوانند ازمصونیتها و امتیازات مربوطه برخوردار شوند و درخصوص بقیهٔ كارمندان هیئتهای مستشاری آمریكا نیز مطالعاتی در جریان است تا برای آنها نیز امتیازات و تسهیلات بیشتری فراهم گردد.“ سیر حوادث موضوع مصونیت سیاسی ـ قضایی مستشاران نظامی آمریكا را تا روی كار آمدن دولت حسنعلی منصور به تعویق انداخت. با انجام انتخابات دورهٔ ۲۱ مجلس، “حسنعلی منصور“ رهبر حزب ایران نوین كه به اصطلاح اكثریت را در انتخابات به دست آورده بود می بایست نخست وزیر شود و دولت علم موظف بود قبل از كناره گیری از قدرت، كلیه مصوبه های هیئت دولت در زمان فترت را برای تصویب مجدد به مجلسین بفرستد. در اول آذر ۱۳۴۲ كندی به قتل رسید و جانسون رئیس جمهور آمریكا شد و سیاستهای آمریكا در مورد ایران تاحدودی تغییر كرد رئیس جمهور جدید بلافاصله طرحی را تصویب كرد كه به موجب آن ایران می توانست ۲۰۰ میلیون دلار اسلحه و مهمات از آمریكا خریداری نماید در ازای آن دولت آمریكا در ۲۷ آذر ۱۳۴۲ به دولت ایران اعلام داشت: “ طبق برداشت سفارت عبارت “اعضا هیئت مستشاری آمریكا در ایران“ دربرگیرندهٔ پرسنل نظامی و غیرنظامی آمریكا عضو وزارت دفاع آمریكا و بستگانشان است.“ تنها چیزی كه باقی می ماند، تصویب پارلمان ایران بود كه انتار نمی رفت خلاف آن عمل كند. در این موقع لایحه كاپیتولاسیون توسط حسنعلی منصور به دو مجلس ارائه شد مجلس سنا طی یك جلسه فوق العاده این لایحه را بررسی كرد و نتیجه را اینگونه اعلام كرد : با توجه به لایحهٔ شماره … دولت و ضمایم آن در تاریخ ۲۱/۱۱/۴۲ به مجلس سنا تقدیم شده است به دولت اجازه داده می شود كه رئیس و اعضای هیئتهای مستشاری نظامی ایالات متحده را در ایران كه به موجب موافقتنامه های مربوطه در استخدام دولت شاهنشاهی می باشند از مصونیتها و معافیتهایی كه شامل كارمندان اداری و فنی موصوف در بند (و) ماده اول قرارداد وین كه در تاریخ ۱۸ آوریل ۱۹۶۱ مطابق ۲۹/۱/۴۰ به امضا رسیده است می باشد برخوردار نماید. و در نهایت روز ۲۱ مهر ۱۳۴۳ این لایحه در مجلس شورای ملی هم به تصویب رسید. امام خمینی در روز چهارم آبان ۱۳۴۳ سخنرانی افشاگرانه أی علیه رژیم پهلوی كرد و مردم را از جزئیات این خیانت مطلع ساخت. امام در این سخنرانی خطاب به ملت ایران گفتند : “قانونی در مجلس بردند كه ما را ملحق به پیمان وین كردند، اگر یك خادم آمریكایی، یك آشپز آمریكایی مرجع تقلید شما را در وسط بازار ترور كند، زیر پا منكوب كند پلیس ایران حق ندارد جلو او را بگیرد دادگاههای ایران حق ندارند او را محاكمه كنند! بازپرسی كنند! باید برود آمریكا در آنجا اربابها تكلیف معین كنند. اینان ملت ایران را از سگهای آمریكا پست تر كردند اگر چنانچه كسی سگ آمریكایی را زیر بگیرد بازخواست می شود اگر شاه ایران یك سگ آمریكایی را زیر بگیرد بازخواست می شود ولی چنانچه یك آشپز آمریكایی شاه ایران را زیر بگیرد هیچ كس حق اعتراض به آنها را ندارد…“ با طنین آوای انقلابی امام خمینی در فضای اختناق بار ایران و انعكاس و انتشار نطق تاریخی و اعلامیهٔ افشاگرانه ایشان در میان مردم موج جدیدی از خشم و نفرت علیه رژیم پهلوی سراسر ایران را فراگرفت. دولت آمریكا كه امام خمینی را مانعی جدی بر سر راه تحقق اهداف خود در ایران می دید، از محمدرضا پهلوی خواست كه ایشان را از ایران تبعید نماید. به این ترتیب در روز ۱۳ آبان ۱۳۴۳ امام با یك هواپیمای نظمی ابتدا به آنكارا و سپس به شهر بورسا در غرب تركیه تبعید شد و از آنجا به نجف اشرف مهاجرت نمودند با پیروزی انقلاب اسلامی در ایران و قطع دست بیگانگان از دخالت در امور داخلی كشور كاپیتولاسیون لغو شد.

۱. شرطی است كه معمولاً در عهود تجاری قید گردیده و به موجب آن هر یك از دول امضاكننده عهدنامه از تخفیفات گمركی یا امتیازات تجاری كه بعدها به دولت دیگر ممكن است داده شود بهره مند می گردد. لغت نامه دهخدا

زهره كریمان

منبع : ماهنامه بهارستان