MSE شبیه به معاینه جسمی است. این آزمون فرم نظام‌دار صوری برای ثبت یافته‌ها در رابطه با تفکر، احساس و رفتار می‌باشد. مشاهدات عینی و غیراستنباطی می‌باشند (چیزی که شما می‌بینید و می‌شنوید، نه آن چیزی که شما فکر می‌کنید در خفا جریان دارد). فقط پدیده‌هائی که موقع مصاحبه مشاهده شده‌اند در MSE ثبت می‌شوند، دیگر داده‌ها در شرح حال افراد قرار داده می‌شوند (جدول زیر).
۱. توصیف کلی
الف ـ ظاهر
ب ـ رفتار و فعالیت روانی - حرکتی آشکار
ج ـ نگرش
۲. ابزار هیجانی
الف ـ خلق
ب ـ عاطفه
ج ـ تناسب عاطفه
۳. تکلم
۴. تفکر و ادراک
الف ـ فرآیند فکر
ب ـ محتوای فکر
۵. نظام حسی
الف ـ هوشیاری
ب ـ جهت‌یابی و حافظه
ج ـ تمرکز و توجه
د ـ خواندن و نوشتن
هـ ـ توانائی تجسم فضائی
و ـ تفکر انتزاعی
ز ـ معلومات و هوش
۶. قضاوت و بینش
۷. پایائی
- ظاهر کلی:
لباس و بهداشت، نگرش و رفتار، علایم جسمی (مانند تومور، آتاکسی در راه رفتن) باید به ظاهر و رفتار نابهنجار و نامتعارف توجه ویژه‌ای نمود.
- گفتار:
تولید فیزیکی، نه براساس محتوا، برحسب حجم، سرعت، طرز تکلم، واژگان
- ابراز هیجانی:
۱. ذهنی. توصیف بیمار از حالت درونی هیجان (مانند 'من احساس غمگینی می‌کنم' ).
۲. عینی. هیجان با حالت چهره ژست بدن، و آهنگ صدا نمودار می‌شود.
۳. عاطفه. معمولاً برای توصیف موارد زیر به‌کار می‌رود:
- جزء مشاهده‌شده عینی هیجان
- تغییرپذیری هیجان برطبق تغییر افکار (در مقابل 'خلق' حالت هیجانی مستمر را توصیف می‌کند).
- تفکر و ادراک:
۱. فرم تفکر: نحوه به‌هم پیوند دادن عقاید آیا منطقی و هدفمند می‌باشند؟ در غیر این‌صورت، ممکن است بیمار اختلال در فرم تفکر یا 'اختلال فرم فکره ـ formal thought disorder' داشته باشد.
۲. محتوای فکر: نابه‌هنجاری شامل موارد زیر می‌باشد:
- هذیان‌ها: افکار ثابت غلطی که دیگران در آن شریک نیستند.
- عقاید انتساب: تغییر غیرعادی رخدادهای روزمره‌ای که فرد به خود نسبت می‌دهد (مثلاً غریبه‌ای که در خیابان قدم می‌زند و بینی خود را تخلیه می‌کند، حکایت از حفره قریب‌الوقوعی دارد).
- وسواس‌های فکری: افکار مزاحم ناخواسته‌ای که معمولاً ناخوشایند هستند (مانند: افکار تنفرآور بودن رابطه جنسی، رفتار اجتماعی نامتناسب) و معمولاً این‌گونه احساس می‌شود که از کنترل بیمار خارج می‌باشند (ناهم‌نوا با ایگو 'ego-dystonic' )
- اشتغالات ذهنی: افکار تکراری و عمده‌ای که به‌نظر نمی‌رسد علامت بیماری یا برخلاف میل شخص باشد (هم‌نوا با ایگو 'Ego-syntonic' )
- کاشت فکر (though insertion): کاشته شدن افکار در ذهن توسط نیروهای خارجی.
- برداشت فکر (thought withdrawal): بیرون کشیده شدن افکار از ذهن شخص توسط سایرین.
۳. ادراک:
- توهمات:
ادراکات حسی که در دستگاه اعصاب مرکزی ایجاد می‌شوند و محرک خارجی برای آن وجود ندارد. توهمات ممکن است در هریک از دستگاه‌های حسی وجود داشته باشند و نوع دستگاه حسی ارزش تشخیصی ندارد.
- ایلوزیون (خطای ادراکی):
ادراک حسی ناشی از یک محرک خارجی که به درستی تغییر یا پردازش نشده است (مثلاً در حالی‌که بیمار به سایه‌های متحرک روی دیوار نگاه می‌کند. هیولای ترسناکی را می‌بیند).
- نظام حسی:
این قسمت شامل سنجش کارکردهای شناختی متعددی می‌باشد. جمعاً این کارکردها به توصیف سالم بودن کل سیستم اعصاب مرکزی کمک می‌کند، چرا که کارکردهای متفاوت توسط نواحی مختلف مغز صورت می‌گیرد. ناهنجاری‌های نظام حسی در دلیریوم و دمانس مشاهده شده‌اند. که همین مسئله گمان مسئله طبی زمینه‌ای یا علت وابسته به مواد یا دارو را بالا می‌برد.
بیشتر این اطلاعات را می‌توان یا مشاهده در جریان مصاحبه کلی کسب کرد. آزمون‌های اختصاصی کارکرد شناختی را می‌توان جهت توصیف دقیق‌تر نقص‌ها به‌کار برد (جدول زیر).
۱. هشیاری: درجه بیداری، ثابت یا نوسان‌دار.
۲. موقعیت‌یابی در مورد شخص: آیا بیمار می‌داند چه کسی است؟' ، آیا می‌داند مصاحبه‌کننده چه کسی است؟ نوع تعامل آنها چیست؟، و مکان و زمان اگر اختلال موقعیت‌یابی دارد، شدت آن را توصیف کنید، آیا بیمار ماه را می‌شناسد ولی آگاهی به اینکه در چندین روز هفته هستیم ندارد؟ نام شهر را می‌داند، ولی از نام بیمارستان اطلاعی ندارد؟
۳. تمرکز: توانائی متمرکز شدن و حفظ توجه
۴. حافظه: یادآوری خاطرات فوری، نزدیک و دور
۵. محاسبه: آیا بیمار توانائی انجام محاسبه‌های ساده ریاضی در ذهن خود را دارد؟
۶. معلومات عمومی: آیا بیمار وقایع جهان را به همان صورتی‌که آگاهی یافته ثبت کرده است؟
۷. استدلال انتزاعی: آیا بیمار توانائی تغییر بین مفاهیم کلی و مثال‌های مشخص را دارد (مانند میوه - سیب).
۸. بینش: ظرفیت تشخیص و فهم بیمار از علایم بیماری خود
۹. قضاوت: توانائی در تصمیم‌گیری‌های معقول به‌صورت مستقل، رفتار مورد پذیرش اجتماع، و همکاری در درمان.
جدول آزمون‌های کارکرد شناختی مورد استفاده در بخش نظام حسی، معاینه وضعیت روانی
کارکرد
سؤالات / تفاسیر
۱. هشیاری
درجه بیماری و تغییرات در سطح انگیختگی بیمار را مشاهده کنید
۲. موقعیت‌یابی
'آیا می‌دانید که هستید؟ اینجا چه ساختمانی است؟ در کجا واقع شده است؟ می‌دانید من چه کسی هستم؟ آیا می‌دانید چرا دارم با شما صحبت می‌کنم؟ امروز چند ماه است؟ الآن صبح است. یا بعدازظهر؟'
۳. تمرکز
'لغت پرنده را هجی کنید حال این‌کار را به‌صورت برعکس انجام دهید. از ۱۰۰ هفت تا هفت تا کسر کنید. حروف الفبا را از آخر نام ببرید برای شروع کنید' .
۴. حافظه
فوری: 'این اعداد را بعد از من تکرار کنید: ۶ و ۸ و ۱ و ۳ و ۷' '
نزدیک: 'من از شما می‌خواهم که این ۳ چیز را به خاطر بسپارید: گاومیش، مداد قرمز، و یخچال. آنها را در ذهن خود نگه دارید تا چند دقیقه دیگر از شما می‌خواهم که آنها را تکرار کنید' . 'دیشب چه غذائی خوردید؟ صبحانه چه خورده‌اید؟'
درازمدت: وقتی‌که در مدرسه ابتدائی تحصیل می‌کردید نشانی شما چه بود؟ معلم کلاس چهارم شما چه کسی بود؟
تذکر: سؤال کردن درباره واقعیت‌های زیاد آموخته شده مانند تاریخ تولد یا شماره شناسنامه، حافظه درازمدت را به‌درستی نمی‌سنجد.
۵. محاسبه
'اگر شما چیزی را به قیمت شصت و هفت تومان و پنج ریال بخرید و یک اسکناس صد تومانی بپردازید، چقدر باید دریافت کنید؟ حاصل جمع ۱۳+ ۱۹ چه عددی است؟ حاصل تفریق ۱۵-۲۳ چه عددی است؟'
تذکر: سؤالات فقط یک عملکرد را در یک زمان آزمایش می‌کنند، اگر آزمون زنجیره‌ای ۷ در قسمت تمرکز به‌کار برده شده است. در آزمون محاسبه نمی‌تواند به‌کار رود.
۶. معلومات عمومی
'مرکز این استان کجاست؟ پایتخت فرانسه چیست؟ فاصله تهران تا مشهد چقدر است؟ ۵ رئیس‌جمهور اخیر ایران را نام ببرید. عنوان اصلی اخبار این روزها چیست؟' سؤالات باید برطبق سطح تحصیلات، سن و علایق بیمار طرح شوند.
۷. استدلال انتزاعی
سیب و پرتغال چه شباهت‌هائی با هم دارند؟ منظور مردم وقتی می‌گویند: 'سیلی تغذیه از حلوای شبیه است' چیست؟ کدام‌یک از این ۳ تا با دوتای دیگر ارتباطی ندارد؟ صخره، درخت، پرنده.
تذکر: تفکر انتزاعی با پرسش در مورد تفاوت‌ها (مانند: 'فرق بین سیب و پرتغال چیست؟' ) به‌دلیل اینکه تنها جواب‌های عینی و غیرانتزاعی قابل قبول می‌باشند قابل سنجش نیست.
