بحران صنایع دستی خراسان رضوی در عصر جهانی‌سازی

کارشناسان و فعالان این حوزه معتقدند که ارزش این هنرها در «کالایی بودن» آن‌ها خلاصه نمی‌شود، بلکه در روایت‌ها و دانش بومی نهفته است که همراه با هر اثر منتقل می‌شود. این روایت‌ها شامل دانش رازآلود رنگرزی‌های طبیعی، هندسه‌های نمادین قالی‌ها و شناخت عمیق از مواد اولیه منطقه است. عدم توجه به این بُعد روایی و تمرکز صرف بر تولید انبوه، منجر به استهلاک تدریجی اعتبار هنری منطقه شده است.

در سوی دیگر، بازار جهانی به‌ طور بی‌سابقه‌ای در حال تهدید این بنیان فرهنگی است. ظهور تولیدات صنعتی با کیفیت پایین و قیمت‌های فاجعه‌بار از مبدأ کشورهایی مانند چین نه‌تنها بازار فروش را تحت فشار قرار داده، بلکه اعتبار کلی صنایع دستی ایران را نیز مخدوش ساخته است. این محصولات تقلیدی، با نادیده گرفتن تمام اصول ساخت سنتی، هنرمند محلی را در گردابی از رقابت ناعادلانه می‌اندازند که در آن، حفظ کیفیت به بهای از دست دادن بازار تمام می‌شود.

اعظم ناصری، هنرمند فعال و پژوهشگر حوزه احیای هنرهای سنتی در گفت و گو با ایسنا با تأکید بر بحران هویتی صنایع دستی منطقه نسبت به اثرات مخرب جهانی‌سازی بر این میراث فرهنگی هشدار داد و گفت: در دنیای پرشتاب امروز، بزرگ‌ترین وظیفه هنرمندان صنایع دستی، صادر کردن روایت و نه صرفاً کالاست.

وی افزود: صنایع دستی که ضامن اصالت محصولات خراسان است، اکنون در برابر هجوم گسترده تولیدات ارزان‌قیمت و تقلبی خارجی به‌ شدت آسیب‌پذیر شده است.

ناصری معتقد است، تمرکز صرف بر جنبه اقتصادی کالا، فرصت انتقال دانش و هویت اصیل منطقه را از بین می‌برد و باعث می‌شود آثار محلی در رقابت ناعادلانه با محصولات صنعتی شکست بخورند.

این فعال میراث فرهنگی، راه‌ برون‌رفت از این بحران را در تجهیز هنرمندان به ابزارهای نوین ارتباطی و بازاریابی دیجیتال دانست تا بتوانند تولیدات خود را مستقیم به خریداران منتقل کرده و اصالت را در برابر تقلید حفظ کنند.

وی بزرگ‌ترین مانع بر سر راه رشد هنرمندان خراسانی را نه صرفاً کمبود بودجه، بلکه تکرار کورکورانه و استهلاک معنایی طرح‌های موفق گذشته دانست و گفت: اگر ما نتوانیم نوآوری را در چارچوب اصول سنتی، مانند استفاده از رنگ‌های گیاهی به کار گیریم، به زودی تبدیل به کارخانه‌ای خواهیم شد که صرفاً کپی‌های ضعیفی از خودمان تولید می‌کند.

وی نقش زنان را در این زمینه حیاتی دانست و خاطرنشان کرد: زنان در بطن خانواده و سنت، این دانش را حفظ می‌کنند، هنرمندان باید بیاموزند چگونه یک ایده جدید را بر اساس اصول سنتی (مانند رنگرزی طبیعی یا هندسه خاص طرح‌ها) پیاده‌سازی کنند تا اثر خلق‌ شده، یک اثر هنری معاصر با ریشه در اصالت باشد، نه یک اثر کپی ضعیف.

این فعال صنایع دستی مسئله سرقت هویت فرهنگی را مهم‌تر از جنبه اقتصادی دانست و اظهار کرد: صنایع دستی هر منطقه، یک زبان بصری مختص به خود دارد. طرح‌ها، رنگ‌ها و نقوش، حاوی نمادهایی از باورها، جغرافیای محلی و تاریخ آن قوم هستند. تقلید صنعتی این طرح‌ها توسط کارخانه‌های خارجی، بدون درک این مفاهیم عمیق، به بی‌معنی شدن نمادها می‌انجامد.

وی بیان کرد: وقتی یک توریست یک گلیم چینی را می‌خرد و فکر می‌کند نمونه‌ای از هنر عشایر ماست، در حقیقت تاریخ ما را با یک محصول فانتزی جایگزین می‌کند. این یک سرقت فرهنگی است که در بلندمدت، میراث ناملموس ما را در ذهن جهانیان مخدوش می‌سازد. خریدار خارجی دیگر قادر به تشخیص اصالت نیست و نتیجه کار ما به عنوان صنایع دستی ایرانی در میان انبوه تقلیدها گم می‌شود.

خطر کالاهای تقلبی چینی چند وجهی است و ضربه اصلی آن بر پیکره اقتصادی تولیدکنندگان محلی وارد می‌شود. صنایع دستی ایران، به ویژه در مناطق روستایی و شهرهای کوچک خراسان رضوی، یک زنجیره تأمین پیچیده و مبتنی بر مواد اولیه بومی دارد. برای مثال، قالی‌بافی نیازمند دسترسی به پشم مرغوب، رنگرزی گیاهی و سال‌ها مهارت تخصصی است. کالاهای چینی، با استفاده از نیروی کار ارزان و فرآیندهای تولید صنعتی انبوه، هزینه‌های تولید خود را تا سطح غیرقابل رقابتی کاهش می‌دهند. این امر، دو پیامد مخرب دارد که کاهش سفارش‌ها برای کارگاه‌های خانگی زنان و کاهش قیمت مرجع که هنرمند را مجبور به قربانی کردن کیفیت می‌کند از آن جمله است.

واسطه‌ها از اهمیت فرهنگی محصولات بی‌اطلاع هستند

در میانه تحولات سریع اقتصادی و فرهنگی، صنایع دستی خراسان رضوی با وجود ظرفیت‌های چشمگیر تولیدی، همچنان درگیر چالش‌های ساختاری است که مانع رسیدن آن به جایگاه شایسته در بازار داخلی و جهانی می‌شود. در حالی که صدها کارگاه خانگی و محلی به‌ ویژه توسط زنان توانمند استان فعال هستند، مسیر ارتباط مستقیم با مصرف‌ کننده نهایی هنوز مبهم و پر از واسطه‌هایی است که ارزش فرهنگی اثر را در فرآیند فروش از یاد برده‌اند.

عزت‌بخشی، یکی از هنرمندان صنایع دستی که از سن ۱۷ سالگی رشته‌های صنایع دستی (سرمه‌دوزی، گل‌دوزی، مکرومه‌بافی، بافندگی، قلاب‌بافی، گل‌سازی، گل بلندر، خیاطی، تابلو فرش و …) را آموزش می‌دهد، در خصوص وضعیت این روزهای صنایع دستی گفت: علیرغم افزایش ظرفیت‌های تولیدی زنان، زیرساخت‌های لازم برای ارتباط مستقیم با مصرف ‌کننده نهایی همچنان ضعیف است.

وی با بیان اینکه بیشترین سهم سود از زحمات ما به جیب دلالان و واسطه‌هایی می‌رود که حتی از اهمیت فرهنگی محصولی که می‌فروشند بی‌اطلاع هستند، خواستار مداخله جدی‌تر نهادهای متولی برای ایجاد پلتفرم‌های متمرکز شد.

هنرمندان به زیرساخت‌های دیجیتال نیازمند هستند، یک وب‌سایت فروش متمرکز منطقه‌ای که بتواند تاریخچه هر اثر، نام هنرمند و روش ساخت را به زبان قابل فهم برای خریدار خارجی یا داخلی عرضه کند، می‌تواند تحول‌آفرین باشد. در واقع این فقط یک فروشگاه نیست؛ یک موزه تعاملی فروش است که بتواند اصالت را تضمین کند.

این هنرمند صنایع دستی، گردشگری را نه تنها یک منبع درآمد برای بوم‌گردی‌ها، بلکه یک بستر ضروری برای فروش روایت دانست و گفت: بازدید کننده‌ای که از آثار تاریخی دیدن می‌کند و سپس وارد کارگاه صنایع دستی می‌شود، تجربه متفاوتی نسبت به کسی دارد که صرفاً در بازار سنتی یک محصول را می‌خرد. گردشگر فرهنگی، ارزش کار دست را می‌داند و مایل است بهای بیشتری برای آن بپردازد، به شرطی که ما بتوانیم داستان آن اثر را به درستی روایت کنیم.

بخشی پیشنهاد کرد که در کنار آموزش‌های فنی، کارگاه‌هایی با محوریت «هنر میزبانی و روایتگری» برای فعالان صنایع دستی برگزار شود تا بتوانند داستان محصول خود را به شکل تأثیرگذاری به خریدار منتقل کنند.

وی تأکید کرد: نام‌هایی چون فرش کاشمر، فرت کوهسرخ، گلیم نیشابور یا نمد قوچان باید دارای یک برند محکم و شناخته ‌شده در سطح ملی باشند تا از رقابت ناعادلانه محصولات تقلبی در امان بمانند.

این فعال عرصه صنایع دستی با تأکید بر اینکه نباید اجازه داد سرمایه انسانی تربیت‌ شده در این حوزه هدر برود، تصریح کرد: هنر صنایع دستی، اگر حمایت نشود، نسل به نسل ضعیف‌تر می‌شود، زیرا جوانان به مشاغل زودبازده‌تر روی می‌آورند.

نهادها باید بدانند که هر کارگاه کوچک زنانه، یک مرکز آموزش دائمی است. سرمایه‌گذاری روی زنان صنعتگر، سرمایه‌گذاری مستقیم روی حفظ میراث فرهنگی و تضمین پایداری اقتصادی جامعه است. قطعاً زنان آماده‌اند تا بهترین محصولات را ارائه دهند، به شرطی که ابزارهای لازم را در اختیار داشته باشند.

صنایع دستی بخشی از هویت فرهنگی و تاریخی هر منطقه است

بدون شک با توجه به پتانسیل‌های بالای خراسان رضوی در حوزه صنایع دستی، حفظ و معرفی این هنرها می‌تواند به رونق اقتصادی و فرهنگی منطقه کمک شایانی کند و در عین حال، هویت فرهنگی این سرزمین را زنده نگه دارد.

رضا یوسفی، یکی از کارشناسان حوزه میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی خراسان رضوی، در گفت‌وگو با ایسنا به اهمیت حفظ و معرفی صنایع دستی در شهرهای مختلف این استان اشاره کرد و گفت: صنایع دستی بخشی از هویت فرهنگی و تاریخی هر منطقه محسوب می‌شود و حفظ آن‌ها نه تنها به معنای نگه‌ داشتن یک هنر، بلکه به معنای حفظ تاریخ و فرهنگ یک جامعه است.

وی با تأکید بر اینکه خراسان رضوی دارای تنوع بالای صنایع دستی است، به معرفی برخی از این صنایع پرداخت و افزود: از قالی‌بافی و گلیم‌بافی گرفته تا سفالگری و میناکاری، هر یک از این هنرها نمایانگر ذوق و سلیقه هنرمندان محلی است. این صنایع دستی تنها به تولید یک محصول محدود نمی‌شود، بلکه داستان‌ها و تجربیات نسل‌ها را در خود نهفته دارد.

یوسفی افزود: حفظ و معرفی صنایع دستی به‌ ویژه در شرایط کنونی که جهانی‌سازی و مدرنیته در حال تسلط بر زندگی روزمره ما هستند، بسیار ضروری است. ما باید به نسل‌های آینده بیاموزیم که این هنرها بخشی از هویت ما هستند و باید از آن‌ها محافظت کنیم.

وی با اشاره به اینکه صنایع دستی می‌توانند به عنوان یک منبع درآمد برای خانواده‌ها و جامعه محلی عمل کنند، ادامه داد: با معرفی این هنرها و ایجاد بسترهای مناسب برای فروش و بازاریابی آن‌ها، می‌توان به رونق اقتصادی مناطق مختلف کمک کرد. به‌عنوان مثال، برگزاری نمایشگاه‌ها و بازارچه‌های محلی می‌تواند به هنرمندان این فرصت را بدهد که محصولات خود را به نمایش بگذارند و به فروش برسانند.

این کارشناس صنایع دستی با اشاره به اهمیت آموزش در حفظ صنایع دستی، گفت: آموزش و انتقال مهارت‌ها به نسل جوان یک ضرورت است. ما باید کارگاه‌های آموزشی برگزار کنیم تا جوانان با این هنرها آشنا شوند و بتوانند آن‌ها را ادامه دهند.

یوسفی همچنین به اهمیت همکاری بین نهادهای مختلف در حفظ و معرفی صنایع دستی اشاره کرد و افزود: دولت، شهرداری‌ها، سازمان‌های غیر دولتی و خود هنرمندان باید در این زمینه همکاری کنند. ایجاد زیرساخت‌های لازم، از جمله فضاهای کارگاهی و مراکز آموزش، از جمله اقدامات ضروری است.

وی در ادامه راه‌اندازی بازارچه‌های صنایع دستی را در تمامی شهرها که هرکدام محصولات منحصر به فرد خود را دارند ضروری دانست و افزود: معرفی صنایع دستی در سطح بین‌المللی نیز باید مورد توجه قرار گیرد. با استفاده از فناوری‌های نوین و رسانه‌های اجتماعی، می‌توانیم این هنرها را به جهانیان معرفی کنیم و بازارهای جدیدی برای آن‌ها ایجاد کنیم. این کار نه تنها به حفظ صنایع دستی کمک می‌کند، بلکه به جذب گردشگر و رونق صنعت گردشگری در استان نیز می‌انجامد.

این کارشناس حوزه میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی خراسان رضوی با تأکید بر لزوم حمایت از هنرمندان صنایع دستی، اظهار کرد: حمایت‌های مالی و معنوی از هنرمندان می‌تواند انگیزه‌ای برای ادامه کار آن‌ها باشد. دولت و نهادهای مربوط باید تسهیلاتی فراهم کنند تا هنرمندان بتوانند با کمترین دغدغه، به تولید آثار خود ادامه دهند.

وی در ادامه به نقش گردشگری در معرفی صنایع دستی اشاره و خاطرنشان کرد: گردشگری می‌تواند به عنوان یک پل ارتباطی بین هنرمندان و مشتریان عمل کند. با ایجاد تورهای گردشگری که بر روی صنایع دستی تمرکز دارند، می‌توانیم به جذب گردشگران و افزایش فروش محصولات هنرمندان کمک کنیم.

یوسفی با بیان اینکه بیش از ۶۰۰۰ زن در زمینه صنایع دستی در استان مشغول به فعالیت هستند، افزود: از مجموع ۴۵۳۲ مجوزی که برای صنایع دستی در خراسان رضوی صادر شده، ۲۲۷۵ مورد به زنان اختصاص دارد. همچنین بیش از یک‌سوم رشته‌های صنایع دستی در این استان فعال است.

وی تأکید کرد: حفظ و معرفی صنایع دستی در خراسان رضوی نیازمند همکاری همه‌جانبه و برنامه‌ریزی دقیق است. ما باید به این باور برسیم که این صنایع تنها محصولات دستی نیستند، بلکه بخشی از فرهنگ و هویت ما هستند که باید از آن‌ها محافظت کنیم و آن را به نسل‌های آینده منتقل کنیم.

استان خراسان رضوی، با تاریخ و فرهنگی غنی، گنجینه‌ای از صنایع دستی را در دل خود جای داده است که هر کدام نمایانگر هویت و روایت‌های فرهنگی منحصر به فرد این منطقه هستند. این صنایع که توسط هنرمندان محلی، به ویژه زنان، خلق می‌شوند، نه تنها به عنوان محصولات اقتصادی بلکه به عنوان نمادهای هویتی و فرهنگی قابل توجه هستند؛ اما در عصر جهانی‌سازی و ظهور تولیدات صنعتی ارزان‌قیمت، این میراث ارزشمند با چالش‌های جدی مواجه شده است.

کارشناسان و فعالان این حوزه بر اهمیت حفظ و معرفی این هنرها تأکید می‌کنند و معتقدند که صنایع دستی باید به عنوان یک زبان بصری و فرهنگی شناخته شوند و نه تنها به چشم یک کالا. گزارش‌ها نشان می‌دهند که رقابت ناعادلانه با محصولات تقلیدی، اعتبار هنری و اقتصادی صنایع دستی را تهدید می‌کند و نیاز به حمایت‌های مؤثر از سوی دولت و نهادهای مربوطه برای حفظ این هنرها احساس می‌شود.

در این راستا، آموزش نسل جدید، استفاده از ابزارهای نوین بازاریابی و ایجاد زیرساخت‌های دیجیتال، می‌تواند به هنرمندان کمک کند تا روایت‌های فرهنگی خود را به درستی منتقل کرده و در برابر تقلیدها ایستادگی کنند. همچنین، تقویت ارتباط بین هنرمندان و مصرف‌کنندگان از طریق برگزاری نمایشگاه‌ها و بازارچه‌های محلی، می‌تواند به رونق اقتصادی این حوزه کمک کند.

منبع : ایسنا