داستان زلزله قیمت دلار و مردی که بیشتر از همه رئیس بانک مرکزی بود!

اطلاعات/متن پیش رو در اطلاعات منتشر شده و بازنشرش در آخرین خبر به معنای تاییدش نیست

عبدالناصر همتی در حالی سکان بانک مرکزی را در میانه تلاطم‌های فزاینده اخیر بازار ارز به دست می‌گیرد که شاید شرایط کنونی، شباهت زیادی به وضعیت ارزی میانه دهه ۷۰ شمسی داشته باشد؛ مقطعی که افزایش شتابان قیمت دلار زمینه‌ساز انتصاب سید محسن نوربخش در بانک مرکزی است.

 در ۲۴ شهریور ۱۳۷۳ روزنامه‌ها با انتشار خبر انتصاب نوربخش به عنوان رئیس جدید بانک مرکزی، از تحول تازه در این حوزه خبر دادند؛ تحولی که بیش از هر چیز با هدف کنترل افزایش شتابان نرخ ارز انجام شد. براساس این مصوبه هیات وزیران، که امضای حسن حبیبی، معاون اول وقت دولت دوم هاشمی‌رفسنجانی را پای خود داشت، نوربخش برای دومین بار به بانک مرکزی می‌رفت تا بلکه روندی که از در نیمه نخست دهه ۷۰شمسی در بازار ارز ایجاد شده و در سال ۱۳۷۳ به «شوک ارزی» تبدیل شده بود، مهار شود.

پیش از این نوربخش از ۲۳خردادماه ۱۳۶۰ تا ۱۲مردادماه ۱۳۶۵ در قامت سومین رئیس بانک مرکزی جمهوری‌اسلامی در دولت میرحسین موسوی فعالیت کرده بود. در آن مقطع و در کوران جنگ تحمیلی عراق علیه ایران، تلاش نوربخش برای انضباط بخشی به سیاست‌های پولی کشور، سبب بروز اختلاف میان او و دولت موسوی شد که درنهایت به جایگزینی او با محمدجواد ایروانی انجامید.

اوج و فرودهای نرخ دلار در دهه ۷۰
دومین دوره حضور نوربخش در بانک‌مرکزی، مصادف بود با اوج‌گیری نرخ دلار در بازار که شرایط بغرنجی را در اقتصاد کشور به‌وجود آورده بود؛ تا جایی که شرایط به سمتی در حال حرکت بود که افکارعمومی حتی در انتظار افزایش ۱۰برابری قیمت ارز بود. در سال ۱۳۷۲ نرخ رسمی دلار ۱۶۵ تومان و قیمت بازار آزاد، ۱۸۰ بود و نسبت به سال قبل چیزی در حدود ۲درصد افزایش داشت.

وضعیت در سال ۱۳۷۳ دگرگون شد و نرخ دلار در بازار آزاد به ۲۶۳ تومان هم رسید که افزایش در حدود ۴۶درصد را نشان می‌داد؛ روندی که در بهار ۱۳۷۴ نیز ادامه یافت و نرخ دلار به ۴۰۳تومان رسید و در مقایسه با قیمت‌های سال ۱۳۷۳، افزایشی در حدود ۵۳درصد را نشان می‌داد.

حضور نوربخش در بانک‌مرکزی اما سبب کند شدن روند افزایش نرخ دلار در بازار آزاد شد؛ تا جایی که قیمت به حدود ۴۴۴تومان رسید و نسبت به سال قبل، تنها ۱۰درصد افزایش نشان می‌داد. این روند در سال‌های پس از آن نیز ادامه یافت و طی سال‌های باقی مانده از دهه ۷۰شمسی، میانگین افزایش نرخ ارز از ۱۰درصد فراتر نرفت و در سال‌های ۱۳۷۹ و ۱۳۸۰ حتی روند کاهشی شد.

آخرین سال‌های ریاست نوربخش بر بانک‌مرکزی اما جهش قیمت تازه‌ای، این بار در نرخ «رسمی» ارز اتفاق افتاد. در شرایطی که نرخ رسمی ارز در سال ۱۳۸۰، حدود ۱۷۵تومان ثبت شده بود، در سال ۱۳۸۱ به ۷۹۵ تومان رسید؛ روندی که در سال ۱۳۸۲ نیز ادامه یافت  نرخ رسمی به ۸۲۸ تومان رسید و این درحالی بود که قیمت دلار در بازار آزاد ۸۳۲ تومان بود.

اعمال تحریم‌های آمریکایی
نوربخش در میانه سال۱۳۷۳ درحالی فعالیت خود را در بانک مرکزی آغاز کرد که براساس آمارهای موجود، تورم به بیش از ۳۵درصد رسیده بود و همچنان روند صعودی را پشت سر می‌گذاشت؛ روندی که در سال ۱۳۷۴ به اوج خود رسید و رکورد بی‌سابقه ۵۰درصد را ثبت کرد.

یکی از مهم‌ترین دلایل نخستین شوک ارزی ایران پس از پیروزی انقلاب‌اسلامی (۱۳۷۴)، اعمال تحریم‌های جدید آمریکا علیه ایران بود. در ۱۷شهریورماه ۱۳۷۴ «آلفونسو داماتو»، سناتور جمهوری‌خواه، با ارائه طرحی، خواستار تحریم شرکت‌های آمریکایی شد که تکنولوژی مرتبط با صنعت نفت را در اختیار ایران قرار می‌دادند. این طرح، که به‌عنوان بنیانی بر تحریم‌های جدید واشنگتن علیه تهران ارزیابی می‌شود، در ۲۹آذرماه ۱۳۷۴ به تصویب سنای آمریکا رسید و در ۱۴مردادماه ۱۳۷۵ ازسوی بیل کلینتون، رئیس‌جمهور وقت آمریکا به امضاء رسید.

فضای اقتصادی اعمال تحریم‌های داماتو علیه ایران در کنار تبعات اجرای سیاست تعدیل اقتصادی، زمینه‌ساز شکل‌گیری شوک ارزی سال ۱۳۷۴ شد که آغاز سختی برای نوربخش در بانک مرکزی رقم زد.

رکورددار ریاست بر بانک‌مرکزی
نوربخش از برجسته‌ترین مسئولان اقتصادی ۳دهه نخست پیروزی انقلاب اسلامی محسوب می‌شود که هم سابقه همکاری با دولت میرحسین موسوی را داشت و هم در دولت هاشمی‌رفسنجانی از سیاست‌گذاران اقتصادی به‌حساب می‌آمد؛ آن‌هم در شرایطی که رویکردهای این دو دولت در تضاد کامل با یکدیگر قرار داشت.

او که درسال ۱۳۲۷ و در خانواده‌ای با پیشینه نظامی‌ و تجارت به‌دنیا آمده بود، در دانشگاه تهران کارشناسی اقتصاد خواند و در کالیفرنیا کارشناسی‌ارشد و دکترای اقتصاد گرفت و با پیروزی انقلاب‌اسلامی، جزو جوانان دانشجویی بود که به کشور بازگشت و همراه با جریان انقلابی، در زمره منتقدان بنی‌صدر قرار گرفت.

نوربخش که با مقالاتش در نقد مشی اقتصادی بنی‌صدر شناخته می‌شد، در دولت میرحسین موسوی به بانک مرکزی رفت و  در دولت دوم هاشمی‌رفسنجانی نیز دوباره به این سمت گماشته شد که تصدی وی در دولت نخست سیدمحمد خاتمی و تا هنگام درگذشت وی (۲فروردین۱۳۸۲) هم ادامه داشت؛ نوربخش با حدود ۱۵سال تصدی، رکورددار ریاست بر بانک‌مرکزی ایران محسوب می‌شود.