با مسکو تا فضا؛ آسمان به تسخیر تهران در می‌آید؟

اکو ایران/ متن پیش رو در اکو ایران منتشر شده و بازنشرش در آخرین خبر به معنای تاییدش نیست

تهران با تکیه بر پرتابگرهای بومی، هزینه‌های پایین و همکاری با بلوک‌های غیرغربی، به‌دنبال تبدیل برنامه فضایی خود به یک صنعت تجاری رقابت‌پذیر است.

در حالی که رقابت جهانی در عرصه فضا وارد مرحله‌ای اقتصادی و تجاری شده است، جمهوری اسلامی ایران نیز تلاش می‌کند از یک برنامه فضایی صرفاً راهبردی و دولتی عبور کرده و به بازیگری کم‌هزینه در بازار خدمات ماهواره‌ای تبدیل شود. 

در واقع، تهران با تمرکز بر پرتابگرهای بومی، توسعه بخش خصوصی و گسترش همکاری با قدرت‌های غیرغربی، به‌ویژه در چارچوب بریکس و سازمان همکاری شانگهای، به‌دنبال بهره‌برداری از بازارهای کمتر پوشش‌داده‌شده جهانی است؛ مسیری که در عین حال با چالش‌هایی چون محدودیت‌های فنی، ضرورت افزایش قابلیت اطمینان و حساسیت‌های ژئوپلیتیکی همراه خواهد بود.

با مسکو  تا فضا
رسانه‌ها روز یک‌شنبه اعلام کردند که سه ماهواره دیگر ایرانی با استفاده از پرتابگرهای سایوز روسیه به فضا فرستاده شدند؛ اقدامی که نشان‌دهنده گسترش همکاری‌های فضایی میان دو کشوری است که هر دو تحت تحریم‌های ایالات متحده قرار دارند.

 به نوشته خبرگزاری رویترز، جمهوری اسلامی ایران در سال‌های اخیر به‌طور فزاینده‌ای برای قرار دادن ماهواره‌های خود در مدار به متحدش، فدراسیون روسیه، متکی بوده است. سه ماهواره جدید با هدف کمک به پایش کشاورزی، منابع طبیعی و محیط زیست طراحی شده‌اند.

کاظم جلالی، سفیر ایران در روسیه، با اشاره به اقدامات غرب در ارتباط با برنامه هسته‌ای تهران گفت: «این ماهواره‌ها با وجود تمام محدودیت‌ها توسط دانشمندان ایرانی طراحی و تولید شده‌اند». او افزود: «ما (با روسیه) در حوزه‌های مختلفی همکاری می‌کنیم. برخی از این همکاری‌ها آشکار هستند و برخی دیگر را ترجیح می‌دهیم توضیح ندهیم».  سه ماهواره «پایا»، «ظفر ۲» و دومین ماهواره «کوثر» برای قرارگیری در مدار پایین زمین طراحی شده‌اند. از زمان آغاز جنگ اوکراین در سال ۲۰۲۲، روابط ایران و روسیه عمیق‌تر شده است. کشورهای غربی، ایران را متهم می‌کنند که برای حملات روسیه، موشک و پهپاد در اختیار این کشور قرار داده است؛ موضوعی ‌که تهران و مسکو آن را رد کرده‌اند.

تهران آسمان را می‌خواهد
اکنون به نظر می‌رسد تهران به دنبال آن است که برنامه فضایی خود را از یک پروژه راهبردیِ دولتی به یک صنعت تجاری کم‌هزینه تبدیل کند.به نوشته اندیشکده ایتالیایی مطالعات سیاست بین‌الملل، جمهوری اسلامی ایران با تکیه بر پرتابگرهای بومی و همکاری با شرکای غیرغربی، بازارهای کمتر پوشش‌داده‌شده را هدف گرفته است؛ هرچند قابلیت اطمینان و تداوم پرتاب‌ها همچنان اصلی‌ترین محدودیت‌ها به شمار می‌روند.

به گفته حسین شهرابی، مدیرعامل شرکت امید فضا: «هدف‌گذاری نهایی این است که تا سال ۱۴۰۷ (۲۰۲۸–۲۰۲۹) به نقطه‌ای برسیم که بیش از ۱۰ پرتاب در هر ماه انجام شود.» با همین یک جمله، شاید بلندپروازانه‌ترین چشم‌اندازی را که تاکنون برای برنامه فضایی جمهوری اسلامی مطرح شده، می‌توان دید. برای کشوری که تنها یک دهه پیش در قرار دادن ماهواره‌های کوچک در مدار با مشکل مواجه بود، پیش‌بینی شهرابی از یک اکوسیستم پرتاب صنعتی با نرخ بالای مأموریت‌ها چشمگیر است. اما این سخنان همچنین از گذار عمیق‌تری حکایت دارد: تلاش ایران برای تبدیل یک برنامه راهبردیِ دولتی به صنعتی تجاری که بتواند دست‌کم با شرکای خود در بریکس، سازمان همکاری شانگهای و اتحادیه اقتصادی اوراسیا رقابت کند.

شهرابی و مقاماتی مانند حسن سالاریه، رئیس سازمان فضایی ایران بخش نوپای ماهواره‌ای کشور را با صنایع بومی پهپاد و خودروسازی مقایسه می‌کنند؛ دو حوزه‌ای که ایران با وجود تحریم‌ها و انزوا توانسته در آن‌ها خطوط تولید داخلی نسبتاً مقاومی ایجاد کند. به روایت شهرابی، برنامه فضایی ایران در حال عبور از مرحله «تثبیت» یعنی تسلط بر فناوری‌های ماهواره‌ای، ایجاد چرخه کامل تولید و پرتاب، و انجام مأموریت‌های کافی برای اثبات قابلیت اطمینان، به مرحله «صنعتی‌سازی» است؛ مرحله‌ای که در آن این توانمندی‌ها گسترش یافته و تجاری می‌شوند.

سابقه برنامه فضایی ایران
بلندپروازی‌های فضایی ایران قدمتی طولانی‌تر از جمهوری اسلامی دارد. در سال ۱۹۵۸ و در دوران شاه، ایران به‌عنوان یکی از اعضای اولیه کمیته موقت سازمان ملل برای همکاری‌های بین‌المللی در فضای ماورای جو که بعدها به کوپوس (COPUOS) تبدیل شد، پیوست و تمایل خود را برای حضور در نظم نوظهور فضایی جهان نشان داد. تا اواسط دهه ۱۹۷۰، تهران از دیپلماسی به برنامه‌ریزی عملی گذر کرد: در سال ۱۹۷۴ توافقی با شرکت جنرال الکتریک برای ساخت ایستگاه دریافت داده‌های ماهواره‌ای امضا شد و برنامه‌ریزی برای یک ماهواره مخابراتی ملی به نام «زهره» آغاز گردید. انقلاب ۱۹۷۹ و سپس جنگ ویرانگر ایران و عراق این تلاش‌ها را متوقف کرد. تا سال ۲۰۰۴ بود که ایران با تأسیس رسمی سازمان فضایی ایران وارد مرحله‌ای جدید و نهادینه شد که بر ایجاد ظرفیت بومی در طراحی ماهواره، سامانه‌های پرتاب و زیرساخت‌های زمینی تمرکز داشت.

نخستین نقطه عطف مهم، ماهواره «سینا-۱» بود که در نوامبر ۲۰۰۵ به مدار رسید و نخستین ماهواره ایران محسوب می‌شود. این پروژه تحت قرارداد با روسیه اجرا شد: شرکت‌های روسی ماهواره را طراحی، تولید و پرتاب کردند و مهندسان ایرانی در تمام مراحل حضور داشتند تا فرآیندها را مشاهده، مستندسازی و تجربه عملی کسب کنند. هرچند سینا-۱ کاملاً ساخت خارج بود، اما نخستین آشنایی ایران با چرخه کامل توسعه ماهواره و رویه‌های عملیاتی اولیه را فراهم کرد و زمینه نهادی و فنی برای تلاش‌های کاملاً بومی بعدی را گذاشت؛ از جمله «امید»، نخستین ماهواره‌ای که طراحی، مونتاژ و پرتاب آن با یک پرتابگر ساخت داخل در فوریه ۲۰۰۹ انجام شد.

کاربرد دوگانه پرتابگرهای فضایی
با این حال، تکامل برنامه فضایی ایران همواره سایه «کاربرد دوگانه» را با خود داشته و هم‌زمان با برنامه موشک‌های دوربرد کشور پیش رفته است. پرتابگر «سفیر» که ماهواره امید را به مدار برد، خود برگرفته از تبار موشک‌های بالستیک ایران بود و موشک شهاب-۳ به‌عنوان معماری پایه نخستین پرتابگرهای فضایی ایران به کار رفت.

سامانه‌های بعدی از نسخه‌های بزرگ‌تر سفیر گرفته تا «سیمرغ» و سپس طرح‌های ترکیبی مانند «قاصد» فناوری‌هایی با کاربرد نظامی را در خود جای داده‌اند: موتورهای سوخت جامد، بدنه‌های سبک از الیاف کربن، و نازل‌های متحرک برای کنترل بردار رانش؛ عناصری که همگی برای موشک‌های بالستیک دوربرد مدرن حیاتی‌اند. منتقدان استدلال می‌کنند که هر پیشرفت در توان پرتاب فضایی ایران، فاصله فناورانه تا یک موشک بالستیک قاره‌پیما را کاهش می‌دهد؛ مسئله‌ای که نگرانی‌های مداوم درباره اشاعه هسته‌ای را برانگیخته و موجب نظارت ذیل قطعنامه ۲۲۳۱ شورای امنیت سازمان ملل شده است.

توان پرتاب مدرن
امروز برنامه فضایی ایران همه‌چیز را در بر می‌گیرد: از تولید ماهواره و توسعه پرتابگرها گرفته تا بهره‌برداری از پایگاه‌های پرتاب و ایستگاه‌های زمینی رهگیری و دریافت داده‌های فضایی. در رده جرمی ۱۰۰ تا ۳۰۰ کیلوگرم، ایران می‌تواند ماهواره‌ها را با چند خانواده پرتابگر به مدار پایین زمین بفرستد؛ از جمله «قائم-۱۰۰» با سوخت جامد متعلق به سپاه پاسداران و «سیمرغ» با سوخت مایع متعلق به وزارت دفاع. این کشور همچنین در حال گسترش زیرساخت‌های پرتاب خود است.

 مهم‌ترین پروژه، پایگاه فضایی جدید چابهار در سواحل جنوب‌شرقی است که به دلیل عرض جغرافیایی پایین، امکان دسترسی به دامنه گسترده‌ای از شیب‌های مداری را فراهم می‌کند. فاز نخست این پایگاه که برای راکت‌های سوخت جامد طراحی شده در آستانه تکمیل است و انتظار می‌رود نخستین پرتاب آزمایشی آن در ماه‌های آینده انجام شود.

توان پرتاب مدرن ایران به‌تدریج شکل گرفته است. پایه اولیه با پرتابگر سفیر گذاشته شد که بین سال‌های ۲۰۰۹ تا ۲۰۱۵ چندین ماهواره آزمایشی کوچک را به مدار رساند. دوره‌ای تازه در سال ۲۰۲۰ با ماهواره‌های نظامی «نور» آغاز شد که توسط راکت ترکیبی «قاصد» سپاه پرتاب شدند و نخستین مجموعه پایدار مأموریت‌های مداری ایران را رقم زدند. هم‌زمان، تهران همکاری خود با مسکو را گسترش داد. روسیه ماهواره تصویربرداری «خیام» را در سال ۲۰۲۲ پرتاب کرد، «پارس-۱» را در ۲۰۲۴ به مدار فرستاد و خدمات پرتاب برای چندین محموله ماهواره‌ای ایرانیِ دولتی و خصوصی ارائه داده است.

قابلیت تجاری سازی صنعت فضایی
مقامات و کارآفرینان ایرانی، فرصت رقابتی خود را در بازارهای بریکس، سازمان همکاری شانگهای و اتحادیه اقتصادی اوراسیا می‌بینند؛ بلوک‌هایی با جمعیت‌های بسیار بزرگ، اقتصادهای در حال رشد سریع و میلیون‌ها کاربر که هنوز از سوی ارائه‌دهندگان فعلی خدمات ماهواره‌ای به‌خوبی پوشش داده نشده‌اند.

تقاضا حوزه‌هایی چون تصویربرداری، پایش کشاورزی، رصد محیط‌زیست، مدیریت بحران، اتصال مخابراتی، و خدمات راداری و ناوبری را در بر می‌گیرد. راهبرد ایران این است که خود را به‌عنوان تأمین‌کننده‌ای کم‌هزینه در اقتصاد فضایی معرفی کند که به‌تدریج از زنجیره‌های تأمین غربی فاصله می‌گیرد.

در واقع، «هزینه» قدرتمندترین نقطه فروش ایران است. مقامات آشکارا راهبرد فضایی کشور را با بخش پهپادی مقایسه می‌کنند؛ بخشی که با تکیه بر هزینه‌های تولید پایین و خودکفاییِ ناشی از تحریم‌ها به صادرکننده‌ای غیرمنتظره در سطح جهانی تبدیل شد. اکنون مسئولان فضایی نیز همین استدلال را مطرح می‌کنند: ایران نمی‌تواند بیش‌خرجیِ قدرت‌های بزرگ را رقابت کند، اما می‌تواند قیمت پایین‌تری ارائه دهد. رئیس پژوهشگاه فضایی ایران اخیراً در همین راستا گفته است که ماهواره‌ها و خدمات پرتاب کشور با محوریت مقرون‌به‌صرفه بودن مهندسی شده‌اند.

این رویکرد همچنین در حال شکل‌دهی به شراکت‌های بین‌المللی ایران است. تهران همکاری خود با چین را تعمیق می‌کند؛ به‌ویژه از طریق نقش آن در مأموریت آتی ماه‌نورد «چانگ‌ئه-۸». مهندسان ایرانی در حال توسعه زیرسامانه‌ها و ابزارهای علمی هستند که با پرتابگر چینی به فضا خواهند رفت، در مدار ماه فعالیت خواهند کرد و داده‌ها را به زمین ارسال می‌کنند. ایران با ترکیب مهندسی کم‌هزینه و مشارکت با قدرت‌های فضایی نوظهورِ غیرغربی، امیدوار است برنامه فضایی خود را نه‌تنها به یک دستاورد ملی، بلکه به بازیگری رقابتی و مقرون‌به‌صرفه در بازار جهانی تبدیل کند.