کتاب‌هایی به زبان انگلیسی که درباره آثار بهرام بیضایی منتشر شده‌اند

همشهری آنلاین: مهم‌ترین کتاب‌ها درباره بهرام بیضایی به کوشش زاون قوکاسیان فراهم شده. از کتاب گفت‌وگو تا مجموعه مقالات، زاون قوکاسیان چند کتاب‌ مهمی درباره سینمای بیضایی از خود به یادگار گذاشته است. تلاش‌های دیگری هم در قالب کتاب برای پرداختن به سینمای بیضایی شده است. جدیدترینشان کتاب گفت‌وگوی بیضایی با بهمن مقصودلو با عنوان «موزاییک استعاره‌ها» است که در نشر برج منتشر شد. کتاب‌های شهلا لاهیجی با عنوان «سیمای زن در آثار بهرام بیضایی» در انتشارات روشنگران و مطالعات زنان و «بهرام بیضایی» نوشته شهرام جعفری‌نژاد از مجموعه «چهره‌های قرن بیستمی ایران» در نشر قصه از دیگر کتاب‌های موجود درباره بیضایی است. چند کتاب دیگر هم درباره بیضایی هست که البته قوت و فایده یک کتاب خواندنی و تحقیقی یا انتقادی را ندارند.

در زبان انگلیسی به سینماگران ایرانی زیاد پرداخته نشده. بیشترین کتاب‌ها به زبان انگلیسی و حتی فرانسوی و اسپانیایی راجع به عباس کیارستمی نوشته شده است. اصغر فرهادی، سهراب شهیدثالث و جعفر پناهی از دیگر کارگردانان ایرانی هستند که کتابی به انگلیسی درباره‌شان موجود است.

با توجه به جنس سینما و وابستگی‌اش به زبان و ادب فارسی و اساطیر و تاریخ ایران، طبیعی است که سخت می‌توان انتظار نگارش کتابی به زبان انگلیسی درباره سینمای بیضایی را داشت. البته شاید اگر فیلم‌های بیضایی در زمان خودش به‌درستی در جشنواره‌های فرنگی ارائه می‌شد، امروز در مطالعات سینمایی انگلیسی‌زبان بیشتر از بیضایی می‌خواندیم. با این حال دو کتاب انگلیسی‌زبان به همت سعید طلاجوی، مدیر گروه زبان و ادبیات فارسی دانشگاه سنت اندروز اسکاتلند، درباره آثار بیضایی در سال‌های ۲۰۲۳ و ۲۰۲۴ در انتشارات آی. بی. توریس از متعلقات انتشارات بلومزبری منتشر شد. این کتاب‌ها، قبل از هر چیز، تلاشی قابل تحسین برای معرفی و شناسانده بیضایی به مخاطب فرنگی است و البته خوانشی به روز و آکادمیک از آثار بیضایی به خوانندگانشان ارائه می‌دهد.

در معرفی کتاب «فرهنگ ایرانی در سینما و تئاتر بهرام بیضایی: الگوهای بودن و تعلق (۱۹۵۹–۱۹۷۹)» که به‌صورت تک‌نگاری به قلم سعید طلاجوی به رشته تحریر درآمده، می‌خوانیم: «از آغاز فعالیت هنری‌اش در سال ۱۹۵۹، کارنامهٔ بهرام بیضایی عناصر گوناگونی از سنت‌های نمایشی و سینمایی ایران، اروپا ـ آمریکا، چین، ژاپن و هند را در خود جای داده است. آثار بیضایی با بازاندیشی و بازصورت‌بندیِ شکل‌های بومیِ هنری و آیینی و روایت‌های فرهنگی، در نمایشنامه‌ها و فیلم‌هایی شکل می‌گیرند که زیبایی‌شناسی رهایی‌بخش آن‌ها بر چندین نسل از نویسندگان، نمایشنامه‌نویسان و فیلم‌سازان تأثیر گذاشته است. این کتاب به بررسی خاستگاه‌ها و سیر شکل‌گیری آن چیزی می‌پردازد که نویسنده از آن به‌عنوان حس خلاقیت منحصربه‌فرد بیضایی یاد می‌کند. نویسنده با رویکردی میان‌رشته‌ای و با بهره‌گیری از تحلیل نشانه‌شناختی و فرهنگی، نمودهای این خلاقیت را در فیلم‌ها و نمایشنامه‌های بیضایی در دهه‌های ۱۳۴۰ و ۱۳۵۰ بررسی می‌کند. تمرکز اصلی کتاب بر آثار اولیهٔ او، از جمله «رگبار» و «عمو سبیلو»، و شیوه‌ای است که این آثار از طریق پرداختن به جنبه‌های مغفول‌ماندهٔ فرهنگ ایرانی، رویکردهای مسلط در نوشتن و کارگردانی نمایش و فیلم را به چالش می‌کشند. به این ترتیب، نویسنده استدلال می‌کند که آثار بیضایی مفاهیم بودن و تعلق را زیر سؤال می‌برند؛ آن‌هم با واژگون‌سازی گفتمان‌های طردکننده دربارهٔ هنر، سیاست، جامعه، فرهنگ، خود و دیگری، هویت فردی و جمعی، روابط جنسیتی، روشنفکران، قهرمانان و ضدقهرمانان، و نیز کودکان.»

این کتاب در ۲۸۹ صفحه منتشر شده و شاید باید انتظار داشت ترجمه فارسی آن را خود طلاجوی منتشر کند تا از هر تغییر و تعبیر نابجایی در امان بماند.

کتاب بعدی که مجموعه‌ای از مقالات به ویراستاری طلاجوی است، «نمایشنامه‌ها و فیلم‌های بهرام بیضایی: خاستگاه‌ها، فرم‌ها و کارکردها» نام دارد و افرادی همچون نغمه ثمینی، فاطمه‌مهر خانسالار، امیرحسین سیادت، پرویز جاهد، فرشاد زاهدی، نیا خمسی، سعید زیدآبادی‌نژاد و خود طلاجوی نویسندگان آن هستند. در معرفی این کتاب آمده: «بهرام بیضایی یکی از برجسته‌ترین نمایشنامه‌نویسان و فیلم‌سازان مؤلف ایران است. این کتاب به بررسی شماری از فیلم‌ها و نمایشنامه‌های بیضایی و دغدغه‌ی محوری آن‌ها درباره‌ شیوه‌ها و دگرگونی‌های هویت معاصر، تاریخی و اسطوره‌ای ایران از منظرهای گوناگون می‌پردازد. فصل‌ها به تحلیل نمایشنامه‌های تأثیرگذار بیضایی، از جمله «آرش» و «پهلوان اکبر می‌میرد»، و نیز شاهکارهای سینمایی او مانند «کلاغ»، «باشو، غریبهٔ کوچک» و «سگ‌کشی» می‌پردازند و آن‌ها را از دیدگاه‌های انتقادی متنوعی بررسی می‌کنند؛ از جمله خوانش‌های اکوفمینیستی، اجتماعی‌ـ‌سیاسی، تاریخ‌گرایی نو، کهن‌الگویی و روان‌کاوانه. همچنین این فصل‌ها گفت‌وگوی بیضایی با ژانرهای سینمایی‌ای چون نوآر، با زبان‌های گوناگون ایرانی مانند گیلکی، با حماسه‌های ایرانی و با آیین‌ها و سنت‌های نمایشی چون تعزیه و آیین جوانمردی را واکاوی می‌کنند. در مجموع، کتاب نشان می‌دهد که آثار بیضایی چگونه روایت‌های تعلق و وابستگی را بازتعریف می‌کنند و گفتمان‌های طردکننده‌ مسلط در ایران را به چالش می‌کشند، و نیز چگونه با بهره‌گیری از منابع فرهنگ عامه و سنت‌های نمایشی ایران، به موقعیت زنان، کودکان، روشنفکران و اقلیت‌ها در جامعه نظر می‌افکنند.»

این کتاب در ۲۶۶ صفحه تنظیم شده و دارای ۴ بخش و ۱۰ فصل است. برای ترجمه این کتاب هم بهتر این است که خود نویسندگان مقالات در ترجمه مشارکت مستقیم یا همراه با نظارت داشته باشند.