پتانسیل «فرمت تهران» برای دستیابی به نتایج ملموس در خصوص افغانستان

به گزارش خبرنگار سیاست خارجی ایرنا، روزنامه اینترنتی DAWN پاکستان در گزارشی با عنوان «افغانستان و پارادوکس منطقه‌ای» نوشت: اخیرا همسایگان افغانستان تحت قالب «فرمت تهران» در پایتخت ایران نشستی درباره امنیت و تأثیر آن بر ثبات منطقه‌ای برگزار کردند. در این نشست، نمایندگان ویژه کشورهای پاکستان، چین، روسیه، تاجیکستان، ازبکستان و ترکمنستان درباره افغانستان حضور داشتند، اما طالبان افغانستان از حضور در جلسه خودداری کرد.

فرمت تهران تنها روند منطقه‌ای نیست که به منظور ایجاد اجماع درباره وضعیت امنیتی افغانستان آغاز شده است. از سال ۲۰۱۴، ده پلتفرم چندجانبه در مناسبت‌های مختلف توسط چندین کشور منطقه‌ای و فرامنطقه‌ای ایجاد شده تا هماهنگی را تسهیل کرده و از رویارویی منطقه‌ای و بین‌المللی در امور امنیتی افغانستان جلوگیری کند. مهم‌ترین آن‌ها، «فرمت مسکو» است و با توجه به شراکت راهبردی روسیه و ایران، فرمت تهران نسخه توسعه‌یافته‌ای از فرایند مسکو محسوب می‌شود.

پاکستان عضو فعال تقریباً تمام این روندهای منطقه‌ای بوده است، از جمله دو فرمت مذکور، گروه تماس سازمان همکاری شانگهای برای افغانستان، فرآیند استانبول، «تروئیکای توسعه‌یافته» و غیره. برای اسلام‌آباد، مشارکت در این مجامع منطقه‌ای به ستون اصلی راهبرد افغانستان تبدیل شده است. تصمیم پاکستان برای حضور در گفت‌وگوهای منطقه‌ای درباره افغانستان، به ویژه در فرمت تهران، عمدتاً مبتنی بر سه هدف راهبردی است.

اول، اسلام‌آباد به دلیل عمق، مدت و شدت تأثیر بی‌ثباتی افغانستان بر این کشور، خود را مهم‌ترین ذی‌نفع در امور امنیتی و راهبردی افغانستان می‌داند. علاوه بر اشتراک طولانی‌ترین مرز نفوذپذیر با افغانستان و میزبانی میلیون‌ها پناهنده افغان برای دهه‌ها، پاکستان بیشترین آسیب را از نظر نفوذ مرزی و حوادث تروریستی ناشی از خاک افغانستان متحمل شده است. بنابراین، اسلام‌آباد می‌خواهد در هر نوع تعامل منطقه‌ای درباره افغانستان فعال باقی بماند.

دوم، اسلام‌آباد از این مجامع منطقه‌ای برای کمپین آگاهی جهانی، علامت‌دهی دیپلماتیک و برجسته کردن نگرانی‌های امنیتی خود استفاده می‌کند. این موضوع در فرمت تهران نیز مشهود بود، جایی که اسلام‌آباد به چالش‌های امنیتی ناشی از نفوذ مرزی و حضور گروه‌های تروریستی مانند تی‌تی‌پی و بلا در خاک افغانستان اشاره کرد. هدف اصلی اسلام‌آباد این است که چالش‌های امنیتی‌اش به صورت مستقل دیده نشوند یا صرفاً به عنوان ادعاهای یک‌جانبه نادیده گرفته نشوند. در واقع، اسلام‌آباد به دنبال مشروعیت‌بخشی منطقه‌ای و جهانی به ادراکات تهدید خود درباره افغانستان است.

سوم، اسلام‌آباد می‌خواهد طالبان افغانستان را به‌طور راهبردی «مهار» کند تا فشار حداکثری بر رژیم برای دستیابی به نتایج مطلوب اعمال شود. طی دو سال گذشته، طالبان افغانستان تعامل خود با کشورهای منطقه‌ای و فرامنطقه‌ای را به‌طور قابل توجهی افزایش داده‌اند. علی‌رغم نقض گسترده حقوق بشر، رفتار سیستماتیک ناعادلانه با زنان و ادامه ممنوعیت آموزش دختران، طالبان موفق شده در ۳۹ پایتخت جهان حضور دیپلماتیک برقرار کند. در حالی که روسیه تنها کشوری است که رسماً این رژیم را به رسمیت شناخته، چین، امارات، ازبکستان، پاکستان و هند سفیران طالبان را در پایتخت‌های خود پذیرفته‌اند.

اسلام‌آباد معتقد است که تعامل منطقه‌ای به کاهش روابط طالبان با گروه‌های تروریستی کمک نکرده است. برعکس، تعامل متعادل و کمک‌های انسانی پایدار ارائه‌شده توسط جامعه منطقه‌ای و بین‌المللی، این گروه را جسورتر کرده تا حمایت خود از شرکای ایدئولوژیکش را ادامه دهد. اسلام‌آباد می‌خواهد میان کشورهای همسایه افغانستان اجماعی ایجاد کند تا استراتژی سختی جهت اقدامات هماهنگ مشترک علیه پناهگاه‌های تروریستی اتخاذ شود.

نویسنده در ادامه این نوشتار ادعا می‌کند که فرمت تهران نتوانست یک برنامه اقدام مشترک ایجاد کند، چنانکه در عدم صدور بیانیه مشترک مشهود است. این عمدتاً به دلیل چالش‌های ساختاری متعدد است که همچنان مانع ایجاد رویکرد منطقه‌ای یکپارچه می‌شوند.

اول، کشورهای منطقه از برگزاری مجامع منطقه‌ای مشابه فرمت تهران استقبال می‌کنند، اما در عمل، تمایل دارند برای دستیابی به اهداف راهبردی خود، به صورت دوجانبه با رژیم طالبان تعامل کنند. اگرچه همسایگان نزدیک افغانستان توافق دارند که از ثبات آن سود می‌برند و از بی‌ثباتی آن ضرر می‌کنند، اما در رویکرد جمعی برای استفاده از نفوذ فردی خود به منظور صلح و ثبات گسترده منطقه‌ای اختلاف دارند.

دوم، کشورهای عضو فرمت تهران را می‌توان بر اساس رویکردشان در مجبور کردن طالبان برای جلوگیری از سوءاستفاده از خاک افغانستان به دو اردوگاه تقسیم کرد. اردوگاه اول معتقد است تعامل محدود و واقع‌گرایانه می‌تواند نفوذ را حفظ کرده، دسترسی اطلاعاتی را تسهیل و از نشت امنیتی کنترل‌نشده جلوگیری کند. اردوگاه دوم بر این باور است که عادی‌سازی بدون رعایت مشهود تعهدات، نفوذ را تضعیف و مشروعیت رژیم طالبان را بدون امتیازات قابل سنجش و معتبر تقویت می‌کند. این رویکردهای متفاوت به‌شدت مانع ایجاد یک رویکرد متحد می‌شوند، زیرا اختلاف‌ها درباره تعامل در مقابل اجبار دستیابی به توافق را دشوارتر می‌کند.

سوم، این مجامع منطقه‌ای، از جمله فرمت تهران، عمدتاً مشورتی هستند و فاقد مکانیسم‌های قانونی یا نهادی الزام‌آور برای اجرای تصمیمات‌اند. حتی زمانی که اجماع بر انتظارهای مقابله با تروریسم حاصل می‌شود، ابزار قابل اعتمادی برای مجبور کردن مقامات بالفعل افغانستان به رعایت وجود ندارد. این موضوع زمانی رخ داده است که اجماع درباره مقابله با تروریسم و عدم استفاده از خاک افغانستان به‌عنوان پایگاه حمله میان کشورهای منطقه در چندین مجمع چندجانبه حاصل شد، اما رژیم افغانستان یا از مشارکت خودداری کرد یا تعهدات را به‌طور گزینشی نادیده گرفت. طالبان راحت‌تر است که تعامل دوجانبه با کشورهای منطقه‌ای و فرامنطقه‌ای برقرار کند و در عین حال از تعهدات در مجامع چندجانبه اجتناب می‌کند.

با وجود این موانع، اسلام‌آباد مصمم است تا نگرانی‌های امنیتی خود را پیش برده و از طریق مجامع مانند فرمت تهران، بر گفتمان منطقه‌ای تأثیر بگذارد. در این راستا، پاکستان باید با استفاده از روابط قوی خود با ایران، برای برگزاری منظم‌تر و سازمان‌یافته‌تر نشست‌های مشابه فرمت تهران تلاش کند. فرمت تهران این پتانسیل را دارد که به مکانی برای دستیابی به نتایج ملموس تبدیل شود.

برای ایجاد استراتژی منطقه‌ای هماهنگ‌تر، پاکستان هم‌زمان باید برای احیای گروه تماس سازمان همکاری شانگهای در خصوص افغانستان تلاش کرده و تلاش‌های خود را با فرمت تهران پیوند دهد. اسلام‌آباد باید درک کند که ایجاد اجماع منطقه‌ای ممکن است فرآیندی طولانی باشد، اما بسیار مؤثرتر و پایدارتر از تکیه بر راه‌حل‌های سریع است.