از صنعت قرآنی تا تاریخ‌نگاری تقریبی

به گزارش گروه علمی ایرنا از دانشگاه ادیان و مذاهب اسلامی، این نشست با حضور جمعی از استادان، پژوهشگران و علاقه‌مندان به علوم دینی و انسانی، فرصتی ارزشمند برای بررسی و تبیین میراث علمی این شخصیت برجسته را فراهم آورد و با محوریت تحلیل حیات شیخ طوسی و بازخوانی مفهوم صنعت در قرآن، نه تنها یاد و میراث علمی یک استاد برجسته را گرامی داشت، بلکه فرصتی برای بازاندیشی در مفاهیم کلیدی علوم انسانی و اسلامی فراهم آورد.

اندیشه علامه، تلفیقی از عقلانیت، انصاف علمی، توجه به کاربرد عملی و روحیه گفت‌وگوست و می‌تواند راهنمایی برای پژوهش‌های نوین و سیاست‌گذاری‌های فرهنگی و صنعتی در جهان معاصر باشد.

علامه محمد واعظ‌زاده خراسانی، با سابقه‌ای غنی در پژوهش‌های فقهی، کلامی و تاریخی، از جمله شخصیت‌های اثرگذار در عرصه علوم اسلامی معاصر به شمار می‌رود. ویژگی شاخص آثار او، تلفیق نگاه تحلیلی و تقریبی در مطالعات مذهبی و تکیه بر عقلانیت، انصاف علمی و گفت‌وگوی میان‌مذهبی است. توجه علامه به انسجام فکری و تطبیق آموزه‌های دینی با نیازهای جامعه، باعث شد که میراث او نه تنها در حوزه‌های نظری، بلکه در زمینه‌های کاربردی نیز الهام‌بخش پژوهشگران امروز باشد.

صادق واعظ‌زاده، عضو هیات علمی دانشگاه تهران، در این نشست به مفهوم‌شناسی صنعت در قرآن بر اساس المعجم علامه واعظ‌زاده خراسانی پرداخت.

وی با بررسی تحول تاریخی و فلسفی مفهوم صنعت گفت: در جهان معاصر، صنعت معمولاً به فعالیت‌هایی اطلاق می‌شود که طی آن کالا یا خدمات تولید می‌شود و به نوع سخت و نرم تقسیم می‌شود.

وی با اشاره به نگرش فیلسوفان اسلامی و متأخرین، از جمله ابن‌سینا، خواجه نصیر، اخوان‌الصفا، ابن‌خلدون و ملاصدرا، گفت: صنعت از دیرباز به معنای فعالیتی خاص همراه با علم و مهارت یا توانشی درونی بوده و تنها پس از انقلاب صنعتی به مفهوم تولید ماشینی محدود شد.

واعظ‌زاده افزود: بازخوانی این تاریخ و پژوهش در مفاهیم قرآن، با بهره‌گیری از منابع مستند مانند «المعجم فی فقه لغة القرآن و سر بلاغته»، امکان فهم وسیع‌تر و عمیق‌تر از صنعت را فراهم می‌آورد و در توسعه صنعت و شاخص‌سازی برای ارزیابی آن مفید است.

وی خاطرنشان کرد :واژه «صنع» در قرآن کریم به معنای ساختن و احداث آمده و اعمال الهی و انسانی که با هدفمندی، علم، مهارت و دقت انجام می‌شوند، تحت این مفهوم قرار دارند. در قرآن، صنعت هم در حوزه مادی مانند ساخت کشتی نوح یا آفرینش کوه‌ها و هم در حوزه معنوی و اجتماعی مانند تربیت، مدیریت، عبادت و رفتار اخلاقی، جلوه‌گر است.

به گفته واعظ‌زاده، مفهوم صنعت در قرآن از نظر ارزشی ذاتاً خنثی است؛ ارزش آن به نیت و جهت‌گیری عمل‌کننده وابسته است.

روش‌شناسی و معنای قرآنی صنعت

عضو هیات علمی دانشگاه تهران با تاکید بر اینکه پژوهش در مفاهیم قرآن کریم نیازمند اتخاذ روش دقیق و استفاده از منابع معتبر است، افزود: بسیاری از مفاهیم قرآنی ماهیتی تخصصی دارند و بدون همکاری میان قرآن‌پژوهان و متخصصان حوزه‌های مختلف، فهم عمیق آن‌ها دشوار خواهد بود.

او خاطرنشان کرد که استفاده از کتاب «المعجم فی فقه لغة القرآن و سر بلاغته» و یا همان «الموسوعة القرآنیة الکبری» که حاصل بیش از نیم قرن تلاش علمی است می‌تواند این خلأ را تا حد زیادی پر کند. در این معجم، همه واژگان قرآنی بر محور ماده آن‌ها بررسی می‌شوند. ابتدا دیدگاه لغت‌شناسان برجسته درباره ماده و مشتقات آن گردآوری می‌شود که در بخشی با عنوان «نصوص لغوی» ذکر می‌شود. سپس در قالب «اصول لغوی» جمع‌بندی می‌گردد. در گام بعد، «نصوص تفسیری» ارائه می‌شود که شامل آیات مرتبط و دیدگاه مفسران بزرگ، اعم از شیعه و سنی، قدیم و جدید است. در نهایت، بخش «استعمال قرآنی» به قلم مؤلف اصلی المعجم تنظیم می‌شود و جمع‌بندی نهایی درباره کاربردهای قرآنی واژه ارائه می‌گردد.

واعظ‌زاده در ادامه گفت: واژه «صنع» در قرآن از ریشه «ص ن ع» گرفته شده و به معنای ساختن، سازندگی، احداث و انشاء است.

وی افزود که این ماده در قرآن ۱۱ مشتق دارد که در ۱۴ سوره و در ۲۰ مورد به کار رفته است که از نظر لغت شناسان و مفسران معتبر، صنعت فعلی است که با هدفمندی، علم، مهارت و دقت انجام شود و تکرار پذیر باشد. کاری که فاقد این ویژگی‌ها باشد، در لغت و در منطق قرآن صنعت شمرده نمی‌شود.

وی ادامه داد: بر اساس نقل راغب اصفهانی، هر «صنعی» فعل است، اما هر فعلی «صنع» نیست. «صنع» فعلی ماهرانه و هدفمند است که فاعل آن یا خداوند است یا انسان، برخلاف «عمل» که علاوه بر خدا و انسان به عموم جانداران نیز نسبت داده می‌شود. در کاربرد قرآنی، میان صنعت و طبیعت تمایز بنیادین وجود ندارد. فعل الهی در آفرینش طبیعت نیز «صنع» خوانده می‌شود؛ زیرا با علم، هدفمندی، دقت و اتقان همراه است و قرآن پس از ذکر آفرینش کوه‌ها می‌فرماید: «صُنْعَ اللَّهِ الَّذِی أَتْقَنَ کُلَّ شَیْءٍ».

واعظ‌زاده در ادامه با اشاره به نمونه های دیگر گفت: ساخت کشتی توسط حضرت نوح(ع) در قرآن «صنع» نامیده می‌شود؛ کاری طولانی مدت، دقیق و هدفمند که تحت نظارت و تعلیم الهی انجام شد. اگرچه در زمان انجام آن، هدف این عمل برای قوم نوح روشن نبود و آن را به سخره می‌گرفتند، اما پس از وقوع طوفان، صنعتی بودن و هدفمندی آن آشکار شد.

گستره وسیع صنعت در قرآن

وی با اشاره به اینکه صنعت در قرآن تنها به ساخت ابزار و مصنوعات مادی محدود نمی‌شود افزود: تعلیم و تربیت، رفتارهای اخلاقی، عبادت و مدیریت امور اجتماعی نیز می‌توانند ذیل مفهوم قرآنی صنعت قرار گیرند، مشروط بر آنکه آگاهانه، هدفمند و با ظرافت انجام شوند. این نگاه، صنعت را از یک مفهوم صرفاً اقتصادی به مفهومی جامع و انسانی ارتقا می‌دهد.

عضو هیات علمی دانشگاه تهران افزود: صنعت در قرآن بر طبق تقسیم‌بندی المعجم به دو دسته کلی تقسیم می‌شود: نخست، صنعت الهی که در آفرینش طبیعت و تدبیر جهان جلوه‌گر است؛ و دوم، صنعت انسانی که در فعالیت‌های فردی و اجتماعی نمود می‌یابد. وی گفت که در هر دو دسته، ویژگی‌های یاد شده نقش اساسی دارد.

واعظ زاده خاطرنشان کرد: نمونه‌های قرآنی نشان می‌دهند صنعت می‌تواند در حوزه‌های مختلفی مثل تدبیر امور مالی تحقق یابد. وی افزود که این گستره وسیع، به تعبیر امروز شامل «صنعت سخت» و «صنعت نرم» است. صنعت سخت شامل فعالیت‌های فیزیکی و تولیدی است؛ مانند ساخت بناها، ابزارها و مصنوعات مادی. وی افزود که صنعت نرم شامل فعالیت‌های اجتماعی، اخلاقی و فرهنگی می‌شود؛ مانند تعلیم و تربیت، مدیریت و عبادت.

وی با یادآوری اینکه نکته که صنعت در قرآن ذاتاً ارزش‌ بار نیست گفت: در تعبیر قرآنی، صنعت می‌تواند در خدمت خیر یا شر باشد و ارزش آن به نیت و جهت‌گیری صنعت‌گر وابسته است. قرآن از حاصل صنعت اقوامی یاد می‌کند که با ساخت بناهای عظیم در پی جاودانگی بودند، اما این صنایع در نهایت نابود شدند.

عضو هیات علمی دانشگاه تهران گفت: با توجه به مندرج بودن خصوصیت علم در مفهوم صنعت در قرآن، تعبیر «صنعت دانش‌بنیان» در واقع حاوی تکرار است و هر چیزی که صنعت نامیده می‌شود دانشی و مبتنی بر دانش است.

وی خاطرنشان کرد که صنعت در قرآن فعالیتی است هدفمند، علمی، تکرارشونده، دقیق و متقن؛ فعالیتی که فعل الهی و انسانی را دربرمی‌گیرد و از نظر ارزشی ذاتاً خنثی است و ارزش آن به نیت و جهتگیری صنعتگر وابسته است.

واعظ‌زاده در پایان سخنان خود گفت : صنعت در قرآن مفهومی گسترده و عمیق است؛ مفهومی که می‌تواند راهنمایی برای بازاندیشی در شاخص‌های صنعت و تربیت صنعت‌گر در جهان معاصر باشد.

ظرفیت‌های تقریبی در تحلیل حیات شیخ طوسی از نگاه علامه واعظ‌زاده خراسانی

در ادامه این همایش افتخار دانش پور عضو هیات علمی دانشگاه بین المللی مذاهب اسلامی با ارائه سخنرانی علمی، به تبیین ظرفیت‌های ارزشمند تقریبی در تحلیل حیات شیخ طوسی از نگاه مرحوم واعظ‌زاده پرداخت.

وی تاکید کرد: بازخوانی این روایت می‌تواند الگویی نو برای تاریخ‌نگاری تقریبی و تقویت گفت‌وگوی بین‌مذهبی در جهان اسلام باشد.

دانش پور در ابتدا با مرور جایگاه شیخ طوسی و اهمیت نگاه تقریبی گفت: برای ورود به بحث لازم است ابتدا مروری بر اندیشه‌های مرحوم واعظ‌زاده خراسانی داشته باشیم تا روشن شود چرا چنین موضوعی برای این همایش انتخاب شده است.

وی افزود : در جریان مطالعات بر مجموعه «الرسائل العشر» به رساله‌ای با عنوان «رسالة فی حیاة الشیخ الطوسی» برخورده کرده ام که به زبان عربی و به قلم مرحوم واعظ‌زاده نگاشته شده است.

او خاطرنشان کرد : شیخ‌الطائفه ابو جعفر محمد بن حسن طوسی یکی از برجسته‌ترین فقهای امامیه در سده‌های چهارم و پنجم هجری است که آثار ماندگاری چون «تهذیب الاحکام»، «الاستبصار» و «التبیان» را برجای گذاشت. اهمیت جایگاه شیخ طوسی به اندازه‌ای بود که پس از وفات او، حوزه‌های علمی امامیه وارد دوره‌ای شدند که از آن با عنوان «عصر تقلید» یاد می‌شود؛ دوره‌ای که در آن، به دلیل عظمت علمی و نفوذ فکری شیخ طوسی، بسیاری از فقها جرئت اظهار نظر یا صدور فتوایی مخالف رأی ایشان را نداشتند.

دانش پور افزود : زندگی و حیات علمی شیخ طوسی خالی از فراز و نشیب نبود و او در یکی از پرتنش‌ترین ادوار تاریخ فقه امامیه و جهان اسلام زیست. همین امر سبب شد روایت‌های متفاوت و گاه متعارضی از زندگی او شکل بگیرد و نگاه دقیق و بی‌طرفانه عالمان معاصر برای بازخوانی این حیات ضروری باشد. مرحوم واعظ‌زاده خراسانی با رویکرد تقریبی، توانسته است روایت تازه‌ای از زندگی شیخ طوسی ارائه دهد؛ روایتی که بر گفت‌وگو، انصاف علمی و بهره‌گیری از منابع معتبر شیعه و اهل سنت استوار است. وی افزود که این رویکرد، الگویی برای تاریخ‌نگاری منصفانه و عقلانی در جهان اسلام به شمار می‌آید.

روش تحلیل گفتمان و ابتکارات علامه واعظ‌زاده

دانش پور در ادامه گفت : علامه واعظ‌زاده در تحلیل زندگی شیخ طوسی، به‌جای تکیه صرف بر منابع درون‌مذهبی، از منابع معتبر شیعه و اهل سنت بهره گرفته است؛ آثاری چون «الفهرست» شیخ طوسی، «رجال نجاشی»، «معجم‌البلدان» یاقوت حموی، «تاریخ بغداد» خطیب بغدادی و «وفیات الاعیان» ابن خلکان. این تنوع منابع نشان‌دهنده رویکردی مستند، منصفانه و معتدل در تاریخ‌نگاری است و همین ویژگی، روایت او را برای پژوهش‌های تقریبی ارزشمند می‌سازد.

عضو هیات علمی دانشگاه بین المللی مذاهب اسلامی افزود : مرحوم واعظ‌زاده در مقدمه رساله خود تصریح می‌کند که بحث از حیات شیخ طوسی صرفاً گزارش تاریخی نیست، بلکه تلاشی است برای بازنمایی عقلانیت در اندیشه شیعی. زندگی شیخ طوسی بهانه‌ای است برای نشان دادن ظرفیت‌های عقلانی، اخلاقی و تقریبی موجود در سنت امامیه؛ ظرفیتی که می‌تواند برای جهان معاصر نیز الهام‌بخش باشد.

وی ادامه داد: یکی از ابتکارات مهم علامه واعظ‌زاده، تقسیم حیات شیخ طوسی به سه دوره معنادار است: از ولادت تا هجرت به بغداد، از اقامت در بغداد تا هجرت به نجف، و از استقرار در نجف تا وفات. این تقسیم‌بندی امکان تحلیل منسجم و پاسخ‌گویی هدفمند به شبهات هر دوره را فراهم می‌کند. در دوره نخست، به مسائلی چون محل ولادت شیخ و برخی انتساب‌های نادرست تاریخی پرداخته می‌شود. علامه واعظ‌زاده با استناد به منابع جغرافیایی کهن، از جمله «معجم‌البلدان»، شبهه مربوط به محل تولد شیخ طوسی را به‌صورت مستدل پاسخ می‌دهد و خطاهای ناشی از عدم دقت در منابع را نشان می‌دهد. همچنین انتساب‌های غیرمستند، از جمله نسبت دادن شیخ طوسی به فردوسی، به دلیل فقدان شواهد تاریخی معتبر، به‌صراحت رد می‌شود؛ رویکردی که نشان‌دهنده التزام جدی ایشان به اخلاق پژوهش است.

عضو هیات علمی دانشگاه بین المللی مذاهب اسلامی بیان داشت: در تحلیل دوره دوم حیات شیخ طوسی، یعنی دوران اقامت در بغداد، بیشترین حجم شبهات مطرح می‌شود. مهم‌ترین این شبهات، ادعای شافعی‌بودن شیخ طوسی پیش از ورود به بغداد است. علامه واعظ‌زاده برای رد این ادعا، مجموعه‌ای منسجم از استدلال‌های تاریخی، نسب‌شناختی، اجماعی و اخلاقی ارائه می‌دهد. او خاطرنشان کرد که حضور فوری و مستمر شیخ طوسی در درس شیخ مفید پس از ورود به بغداد، نشان‌دهنده تعلق پیشینی او به مذهب امامیه است.

به گفته وی بررسی پیشینه خانوادگی شیخ طوسی و شهادت رجال‌شناسان امامیه و حتی برخی عالمان اهل سنت، همگی بر امامی‌بودن او دلالت دارد. نکته ظریف در تحلیل علامه واعظ‌زاده آن است که منشأ این شبهه را نه در ضعف هویتی شیخ طوسی، بلکه در انصاف علمی، اعتدال فکری و روحیه گفت‌وگویی او می‌داند.

او خاطرنشان کرد که به تعبیر واعظ‌زاده، گاه بهای انصاف، تحمل سوءتفاهم است.

دانش پور در ادامه گفت: نکته ظریف در تحلیل علامه واعظ‌زاده آن است که منشأ برخی شبهات را نه در ضعف هویتی شیخ طوسی، بلکه در انصاف علمی و روحیه گفت‌وگویی او می‌داند. به تعبیر واعظ‌زاده، گاه بهای انصاف، تحمل سوءتفاهم است و این تحلیل اوج نگاه انسانی و تقریبی علامه واعظ‌زاده را نشان می‌دهد. در دوره سوم، یعنی دوران استقرار در نجف، هجرت شیخ طوسی نه عقب‌نشینی، بلکه اقدامی آینده‌نگرانه برای تأسیس نهادی علمی مستقل بود. تأسیس حوزه نجف نقطه عطفی در تاریخ علم اسلامی است که بر پایه عقلانیت، اعتدال و احترام متقابل بنا شد.

عضو هیات علمی دانشگاه بین المللی مذاهب اسلامی افزود: تحلیل گفتمان روایت علامه واعظ‌زاده نشان می‌دهد این متن آگاهانه از زبان تقابلی و تحریک‌آمیز پرهیز کرده و به‌جای آن، بر واژگان همگرا، ساختارهای آرام و رویکرد شبه‌زدایی منصفانه تکیه دارد. نتیجه این رویکرد، تولید اعتماد، تقویت هویت تقریبی و بازخوانی عقلانی تاریخ امامیه است. علامه واعظ‌زاده با بهره‌گیری از روشی نظام‌مند، اخلاق‌مدار و گفتمان‌محور، الگویی نو از تاریخ‌نگاری تقریبی ارائه کرده است.

وی افزود که این الگو می‌تواند نه‌تنها در بازخوانی حیات شیخ طوسی، بلکه در مطالعه سایر شخصیت‌های اسلامی نیز الهام‌بخش باشد و به تقویت گفت‌وگوی بین‌مذهبی و همبستگی امت اسلامی یاری رساند. روایت مرحوم واعظ‌زاده خراسانی از حیات شیخ طوسی، الگویی برای تاریخ‌نگاری تقریبی در جهان اسلام است. این نگاه می‌تواند الهام‌بخش پژوهش‌های آینده و راهگشای تقویت وحدت اسلامی باشد.

او خاطرنشان کرد که بازخوانی زندگی شیخ طوسی از منظر تقریبی، نه تنها به رفع شبهات تاریخی کمک می‌کند، بلکه ظرفیت‌های عقلانی و اخلاقی سنت امامیه را برای جهان امروز آشکار می‌سازد. این ظرفیت‌ها می‌تواند مبنایی برای گفت‌وگوی میان‌مذهبی، همگرایی فرهنگی و تقویت هویت مشترک امت اسلامی باشد.